Лезгияр
Лезгияр (Лекьер) — Дагъустандин халкьарикай сад, тарихдин кӀуькӀе чӀаварлай кеферпатан Азербайжан ва кьиблепатан Дагъустандин лезгийрин ччилерал мукьва лезги халкьаригалаз амукьзва. Дуьнеда кьадар са миллон кьван я. ЧӀал нугъ-дагъустан чӀаларикай лезги чӀаларик акатзавай лезги чӀал я. ЧӀалахвал Ислам диндин Агьлу Сунна хелен Имам Шафии мазхьаб я. Шейх Мугьаммада лезгийрин юкьа гьакӀани Агьлу Суннадин са хел тий муьридвал кӀуькӀна.
Муькуь халкьарилай лезгийрин ччара айизвайбур, ибур я:
- Лезгивал — михьи лезги хьун патал лезгидин хве авай дин ва адатрин санал гайи къайда-къанунар.
- Лезги чӀал — лезгийрин вири санал сад айизвай чӀал.
- Лезги сихилар — гьар лезгидин диб къалурзвай, фамилиядлай вилик авай халкьдин кӀватӀалар.
- Лезгийрин муьридвал — Шейх Мугьаммада душманрин вилик лезгийрин санал хьун патал ктунвай са рехъ.
- Лезгийрин тарих — дегь чӀавалай инихъ лезгийрин тарих.
Кьадар ва чеб авай чилер
ГьакӀни килига: Лезгияр Азербайжанда, Лезгияр Турцияда, Лезгияр Узбекистанда, Дагъустанвияр Санкт-Петербургда.
Дагъустанда лезгияр асул гьисабдалди Ахцегь, Дербент, Докъузпара, Кьурагь, Мегьарамдхуьруьн, СтӀал Сулейман, Хив ва са кьадар Рутул, Тарумовка, Хасавюрт ва Кизляр районра гегьенш хьанва.
Азербайжанда лезгийри Къуба, КцӀар, Хъачмаз, Кьвепеле, Исмаиллы, Огъуз, Къах, Агъдаш, Агъсу, Шамахи, Геокчай района ва чӀехи шегьерра (Баку, Сумгаит) уьмуьр гьалзава. Кьадардал гьалтайла Азербайжанда азербайжанарилай кьулухъ кьведлагьай халкь я.
Идалайни гъейри, лезгийрин диаспораяр Туьркменистан, Узбекистан, Украина, Къазахстан, Киргизия, Турция, Эстония ва маса уьлквейра ава.
2010 йисан малуматрив кьурвал, Урусатда лезгийрин кьадар 476,3 агъзур кас тир[4]. 2009 йисан малуматрив кьурвал, Азербайжанда лезгийрин кьадар 180 агъзур кас тир[15].
Адет тирвал лезгийри Дагъустандин кьибле пата ва Азербайжандин кефер пата уьмуьр гьалзава. Векилрин кьадардал гьалтайла, лезгияр Азербайжанда азербайжанарилай кьулухъ кьведлагьай чкадал, Дагъустандани кьудлагьай чкадал ала.
2010 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматриз килигна, Дагъустанда лезгийри вири агьалидин 13,3 % туькӀуьрзавай[16]. Урусатдин виридалайни чӀехи аналитикадин «Демоскоп» журналди гузвай малуматдиз килигна, 1989—2002 йисарин къене лезгийрин юкьван гьисабдалди йисан гзаф хьунин коэффициент — 35 тир. Урусатдин халкьарин арада и коэффициэнтдал гьалтайла, эрменийрилай (56), ингушрилай (49) ва азербайжанарилай (46) кьулухъ кьудлагьай чкадал лезгияр акъвазнава ва им пара хъсан лишанар я. ГьакӀ, 1989—2002 йисарин къене Урусатда лезгийрин кьадар 257 270-далай 411 535-дав агакьнай. Амма лезгияр кьадардал икьван йигин камаралди пара хьунин асул себебар тӀебии гзаф хьун (яни аялар хун) ва цӀап пата авай лезгийрин массайралди Урусатдиз куьч хьун я.
Гьайиф къведай кар ам я хьи, тийижир кьван кьадарда лезги хзанар урусламиш ва я цӀаплашмиш хьана, чӀал квадарна ассимиляция хьанвайбур я. Идан асул себебар хуьрерай урус чӀалалди рахазвай шегьерриз жегьилрин куьч хьун я, месела Кьибле Дагъустандин лезги хуьрерай Дербент шегьердиз куьч хьана урусриз элкъвенвайбур. Ахьтин хзанрин кьадар йисандивай пара жезва. Абуру чпин хайи чӀал вучиз хиве такьуна чара чӀалал рахазватӀа гилани малум туш. Мумкин я, «кутӀал» лезги хуьруьнвийрин вилерал урус ва я азербайжан чӀалар мадни «вилик фенвай» ва «модада авай» чӀалар я, амма лезги чӀал «кьуьзуьбурун» ва «модада авачир» чӀал хьиз хьун я. Дагъустанда бязи «вилик фенвай» хуьрера гьатта рушар сад-садахъ галаз урус чӀалалди рахазва ва аквадай гьалара, абуруз лезги чӀалалди рахаз регъуьзва. Ахьтин хуьрера гадайрин арада лезги чӀаланни урус чӀалан акахьунал рахаз модада гьатна ва адетдин кардиз элкъвена. Месела: «Акъваз стха, афтобус набиратна чут-чут ама, исятда экъечӀда», «За вакай ожидатзвачир стха» ва икӀ маса. ЦӀап пата авай лезгийрин гьаларни усал я. Акахьай миллетрин агьалияр авай хуьрера, шегьерра уьмуьр гьалзавай лезгияр къвез-къвез гьатта хзандин къенени цӀап чӀалалди рахуниз элячӀзава. ЧӀалан къайгъуда садни акъваззавач, им чи чӀал ва халкь са кьадар вахтунилай терг жеда лагьай чӀал я.
Лезгияр кӀватиз ва са кьадарда авай районарни шегьерар:
Районра
- Ахцегь район — 30 556 (97,99 %)
- Докъузпара район — 13 399 (93,50 %)
- Дербент район — 16 278 (18,82 %)
- Кьурагь район — 15 299 (98,59 %)
- Мегьарамдхуьруьн район — 61 842 (95,69 %)
- Рутул район — 2 116 (9,00 %)
- СтӀал Сулейман район — 58 200 (99,61 %)
- Хив район — 8 725 (42,05 %)
- Хасавюрт район — 7 414 (5,91 %)
- Кизляр район — 2 142 (3,71 %)
- Тарумовка район — 1 066 (3,73 %)
Шегьерра
- Дербент — 32 955 (32,6 %)
- Дагъустандин ЦӀаяр — 5 860 (22,24 %)
- Каспийск — 13 952 (18,0 %)
- Магьачкъала — 62 810 (13,58 %)
- Кьибле-Сухокумск — 1 046 (10,70 %)
- Избербаш — 3 973 (7,25 %)
- Кизляр — 1 986 (3,89 % %)
- Кизилюрт — 1 089 (2,28 %)
- Хасавюрт — 2 554 (2,10 %)
- Азербайжанда:
Районра
- Кьвепеле район — 16 020 (17,1 % 2009)
- Къуба район — 8 952 (6,8 % 2009)
- КцӀар район — 79 629 (90,63 % 2009)
- Хъачмаз район — 24 688 (15,5 % 2009)
- ЦӀийи Шамахи район — 536 (1 % 2009)
- Агъдаш район — 4 555 (7,8 % 1939)[17], 105 (2009)
- Шамахи район — 87 (2009)
- Шаки район — 7 152 (2009)
- Исмаил район — 8 076 (2009)
- Ках район — 3 170 (11,9 % 1939), 253 (1,19 % 2009),
- Лекь район — 4 831 (14,16 % 2009)
- Гокчай район — 1 744 (3,8 % 1939), 1 054 (1999), 396 (2009)
- СакӀватӀал район — 2 137 (4,5 % 1959)[17], 50 (2009)
- Белокан район — 6.248 (19,0 % 1939)[17], 91 (2009)
Шегьерра
1999 йисуз СМО-дин финансрин куьмекдалди Азербайжанда садлагьай сефер кьиле тухвай агьалияр сиягьдиз къачунин нетижада уьлкведа авай этник группайрикай ганвай малуматри экспертрин дикъет къетӀендаказ желб авунай. А групадиз дегь чӀавалай и чилерал уьмуьр гьалзавай лезгияр, аварар, талышар, цӀахурар, удинар, хинелугъар ва маса бинедин халкьар талукь я. СССР чкӀизвай береда кьадардал гьалтайла лезгияр Азербайжанда азербайжанарилай, урусрилай ва эрменийрилай кьулухъ кьудлагьай чкадал алай. 1989 йисуз уьлкведа лезгийрин кьадар 171 400 кас тир, им республикадин вири агьалидин 2,4 % тир. Лезгийрин «Садвал» (Урусат) ва «Самур» (Азербайжан) тешкилатри и малуматар патахъай маса делилар гъиз гьамиша гьуьжет кьазвай ва Азербайжанда 600—800 агъзур лезгияр авайди тестикьарзавай. Амма 1999 йисан агьалияр сиягьдиз къачунрин малуматри, 1989 йисалай уьлкведа лезгийрин кьадар ва процентрин гекъигайвал саки са кӀус кьванни масакӀа тахьанвайди къалурнай: 1999 йисуз 178 агъзур лезгияр гьисабдиз къачунай, им республикадин вири агьалидин 2,2 % туькӀуьрзавай. ГьакӀ ятӀани, 1989 йисуз уьлкведа азербайжанарин кьадар 5 805 000 кас хьайила (вири уьлкведин 83 %), 1999 йисуз абурун кьадар 7 205 500-ев агакьнай, им вири уьлкведин агьалидин 90,6 % тир. Аквадай гьалара, цӀуд йисан къене уьлкведа азербайжанарин кьадар саки 8%-дал кьван пара хьайила, лезгийрин процентдин гекъигайвал 0,2%-диз агъуз хьанвай. Урусатдин «Демоскоп» журналди хабар гузвайвал, и малуматри Азербайжанда авай лезгийрин гьакъикъи кьадар бажагьат дуьз къалурзава. 1994—1998 йисара урусри Азербайжандин кефердинни-рагъэкъечӀдай патан районра кьиле тухванвай жагъурунри, уьлкведа лезгийрин михьи кьадар 250—260 агъзуррин арада юзурзавайди къалурзавай. Амма ина къейд авуна кӀанда хьи, и жагъурунра лезгияр пара кьадарда авай Азербайжандин кефердинни-рагъакӀидай пата авай районра уьмуьр гьалзавай лезгияр гьисабдиз къачунвачир. Гьавиляй, Азербайжанда уьмуьр гьалзавай лезгийрин вири санлай кьадардикай малуматар «Садвал» ва «Самур» тешкилатри мадни дуьз гузвайди пара мумкин я. Гьар гьикӀ хьайитӀани, амма алай чӀавуз уьлкведа кьадардал гьалтайла азербайжанарилай кьулухъ кьведлагьай чка гила лезгийри агъунваз кьунва. Азербайжанда авай лезгийрин асул пай КцӀар райондиз къвезва (41,2 %). Вири санлай къачурла, лезгийрин 63,3 % хуьруьн районра амай пайни шегьерра уьмуьр гьалзавайди я. Агьалияр сиягьдиз къачунин малуматри хабар гайивал, лезгийрин 55,9 % зегьмет чӀугун алакьдай 18-59 яшарин арада авай агьалияр я, 33,2 % зегьмет чӀугун алакьдай яшарив агакь тавур ксар я. Им лезги халкьдин демографиядиз, яни кьадардал пара хьуниз хъсан перспективаяр авай чӀал къалурзавай лишан я.
Этнологиядинни антропологиядин РАН Институтдин ва Тарихдин, археологиядинни антропологиядин ДНЦ РАН Институтдин экспертрин фикирралди:
Азербайжанда лезгийрин кьадар, сиягьра къалурнавай кьадардилай хейлин пара я (350 агъз. кьван кас). И зидвал арадал гъанвай себеб, Азербайжанда авай лезгийрин гзафбурун паспортра миллет къалурзавай цӀарцӀел «азербайжанви» кхьин я. Гзаф вахтара гьукуматди лезгийриз ам мажбур яз кхьиз тазвайди я[1].
Ethnologue: Languages of the World. Sixteenth Edition онлайн справочникди 2007 йисуз Азербайжада лезги чӀалалди рахазвай ксарин кьадар 364 агъзур кас тирди тестикьарзавай малуматар гъизва[2]. АСШ-дин Юстициядин Министерсводи «Азербайжан: эрменийрин, урусрин, чувудрин ва муькуь тӀимил пай тир халкьарин статус» тӀвар алай 1993 йисан докладда, Азербайжанда 800 агъзурдилай пара лезгияр авай чӀал къалурзавай официал тушир малуматар авай тирди малумарзава[18]. СССР чкӀайдилай кьулухъ кьве гьукуматрин арада саки юкьвалай пай хьана къакъатнавай лезги халкь са мус ятӀа Къавкъаздин чӀехи халкьарикай сад тирди шак алачиз я.
Вичи уьмуьр гьалзавай тарихдин чкайрилай гъейри, пара кьадардин лезги жемиятар Урусатдин саки вири регионра ава, гьина 2010 йисан малуматриз килигна абурун вири санлай кьадар 88 482 кас тир. АТГьД-дин уьлквейра (Туркмения, Узбекистан, Къазахстан, Украина) авай лезги диаспорайрин вири санлай кьадар 30 агъзурдав агакьзава. Са бязи лезги тешкилатри 1990 йисуз Турцияда 40 агъзурдав агакьна лезгийри уьмуьр гьалзавайди къалурзава, амма а лезгийрин гзафни-гзаф пай туьрквериз элкъвенвай лезги несилар я.
| Сиягьдиз къачур йис | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 95 262*[19] | 93 049[20] | 101 789[21] | 100 417[22] | 114 210[23] | 170 494[24] | 202 854[25] | 257 270[26] | (2002 й.)[27] |
(2010 й.)[4] | |
| 63 670**[28] | 37 263[29][30] | 104 789[21] | 111 666[31] | 98 211[32] | 137 250[33] | 158 057[34] | 171 395[35] | (1999 й.)[15] |
(2009 й.)[15] | |
сергьятра вири санлай кьадар |
159 213[36] | 134 529[37] | 206 487[21] | 220 969[38] | 223 129[32] | 323 829[39] | 382 611[40] | 466 006[41] |
- * 1897 йисуз Къавкъаздилай къецепата лезги чӀалалди рахазвайбурун кьадар малум туширвиляй Урусатда лезгийрин кьадар яз Дагъустан, Кубан, Тер вилаятра ва ЧӀулав гьуьлуьнни Ставропол губерниярра лезги чӀалалди рахазвайбурун кьадар къалурнай.
- ** 1897 йисуз Азербайжанда лезгийрин кьадар яз лезги чӀалалди рахазвайбурун кьадар къалурнавай.
Гьеле 1891 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматриз килигна, Дагъустандин вилаятдин Куьре округда 55 агъзур кьван лезгияр гьисабдиз къачунай[42]. Амма 1897 йисуз кьиле тухвай Вириурусатдин садлагьай агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрин нетижайрикай Дагъустандин вилаятда уьмуьр гьалзавай лезгийрин кьадардикай мадни дуьз малуматар къачунвай. Вучиз лагьайтӀа 1891 йисуз хьайи агьалияр сиягьдиз къачунра инсан гьи миллетдиз, этносдиз, халкьдиз талукь ятӀа суалар гузвачир ва а чӀавуз и гафариз чаз гила гузвай мана авачир.
Урусатдин империяда лезгияр секин хьанвай чилер:
- Дагъустандин вилаятда:
- Куьредин округ — 59 309 (76,35 %)[43], адан кьилин хуьр тир Кьасумхуьр — 905 (89,34 %)[44]
- Самурдин округ — 33 965 (95,32 %)[45], адан кьилин хуьр тир Ахцегь — 3 173 (99,47 %)[46]
- Къазикъумух округ — 943 (2,08 %)[47]
- Къайтагъ-Табасарандин округ — 350 (0,38 %)[48]
- Дагъустандин вилаятдин маса чкаяр — 29 (0,01 %)
- Кубан вилаятда — 615 (0,03 %)[49]
- Бакудин губернияда:
- Къубадин уезд — 44 756 (24,42 %)[50], адан кьилин шегьер тир Къуба ш. — 221 (1,44 %)[51]
- Геокчай уезд — 2 045 (1,74 %)[52]
- Бакудин уезд — 1 235 (0,68 %)[53], адан кьилин шегьер тир Баку ш.— 310 (0,28 %)[54]
- Шемахадин уезд — 73 (0,06 %)[55]
- Елисаветпол губернияда:
- Тифлис губернияда:
- Закатала округ — 975 (1,16 %)[61], адак Закатала шегьер кваз — 1 (0,03 %)[62]
- Борчалы уезд — 102 (0,08 %)[63]
Агьалидин статистикадин малуматар
Урусат Федерациядин миллетрин агьалийрин демографиядин ва социал-экономикадин характеристикайрин 2010 йисан малуматриз килигна[64]:
- Лезги халкьдин арада 1000 итимриз къвезвай папарин кьадар:
| 1000 итимриз къвезвай папарин кьадар | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Шегьеррани хуьрера | Шегьерра | Хуьрера | ||||
| 2002 йис | 2010 йис | 2002 йис | 2010 йис | 2002 йис | 2010 йис | |
| Лезгияр | 973 | 989 | 942 | 981 | 1001 | 996 |
Им виридалайни агъуз, яни пис тир лишан я. Папарин кьадардилай итимрин кьадар виниз тир халкьарикай виридалайни кӀвенкӀве авайбур эрменияр, азербайжанар ва лезгияр я.
- Лезги халкьдин агьалидин яшарин группайрин арада процентрин дегишвилер:
| Вири агьалидикай яшарин группайриз талукь тир ксарин процентрин коэфициэнт | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Зегьмет чӀугун алакьдай яшарив агакь тавурбур | Зегьмет чӀугун алакьдайбур | Зегьмет чӀугун алакьдай яшарилай алатайбур | ||||
| 2002 йис | 2010 йис | 2002 йис | 2010 йис | 2002 йис | 2010 йис | |
| Лезгияр | 29,9 % | 24,8 % | 61,2 % | 66,2 % | 8,9 % | 9,0 % |
Им юкьван гьаларин нетижаяр я. Аквадай гьаларай, 2002—2010 йисарин къене лезгийрин арада кьуьзуь эгьлийрин кьадар са жизви пара хьана, амма аялрин кьадар гзаф тӀимил хьана. Урусатдин халкьарикай, кьуьзуь эгьлийрин кьадар анжах пуд халкьарин арада агъуз хьанвай, ибур: аварар, даргияр ва осетинар тир. Виридалайни хъсан лишанар азербайжанари къалурзава, абурун арада 2010 йисуз вири агьалидикай кьуьзуь эгьлийрин кьадар 5,6 % туькӀуьрзавай.
- Лезги агьалидин арада 1000 касдиз къвезвай, никягьрин гьалар къейд авунвай 16 яшарилай пара авай ксарин кьадар :
| 1000 касдиз къвезвай, никягьрин гьалар къейд авунвай 16 яшарилай пара авай ксарин кьадар | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Итимар | ||||||||
| Никягьдик квайбур | Никягьдик квачирбур | Чара хьанвайбур | Хендедаяр | |||||
| 2002 йис | 2010 йис | 2002 йис | 2010 йис | 2002 йис | 2010 йис | 2002 йис | 2010 йис | |
| Лезгияр | 604 | 660 | 351 | 291 | 30 | 28 | 15 | 21 |
| 1000 касдиз къвезвай, никягьрин гьалар къейд авунвай 16 яшарилай пара авай ксарин кьадар | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Папар | ||||||||
| Никягьдик квайбур | Никягьдик квачирбур | Чара хьанвайбур | Хендедаяр | |||||
| 2002 йис | 2010 йис | 2002 йис | 2010 йис | 2002 йис | 2010 йис | 2002 йис | 2010 йис | |
| Лезгияр | 614 | 622 | 235 | 223 | 53 | 59 | 98 | 96 |
Урусатдин муькуь халкьарив гекъигайла им хъсан лишанар я. Таблицадай аквазвайвал чара хьанвайбурун ва хендедайрин кьадар итимрилай папарин арада пара гегьенш я. 2002—2010 йисарин арада Урусат Федерацияда чара хьанвайбурун ва хендедайрин кьадар хкаж хьанвай, 2002 йисуз 3,6 % ва 7,6%-рилай 2010 йисуз 3,85 % ва 7,7%-рал кьван сад садав кьурвал. Пара кьадарда миллетрин арадай, итимрин арада чара хьанвайбурун ва хендедайрин кьадар анжах украинрин, эрменийрин, азербайжанарин, белорусрин, лезгийрин ва ингушрин арада тӀимил хьанвай.
- Лезги халкьдин арада 15-далай пара яшар авай папари аялар хунин коэффициэнт:
| 15-далай пара яшар авай папари аялар хунин процент | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 0 аялар | 1 аял | 2 аял | 3 ва гзаф аялар | |||||
| 2002 йис | 2010 йис | 2002 йис | 2010 йис | 2002 йис | 2010 йис | 2002 йис | 2010 йис | |
| Лезгияр | 30,1 % | 31,3 % | 12,3 % | 13,9 % | 22,7 % | 24,3 % | 34,9 % | 30,5 % |
Им юкьван гьаларин лишан я. Вири миллетрин арада 1 аял ханвай папарин кьадар виридалайни пара урусрал къвезва (2010 йисуз 33 %). Кьве аял ханвай папарин кьадардай кӀвенкӀве аваз белорусар (46 %), украинар (44 %) ва мордва (40 %) физва. Пуд аял ханвай папарин юкьван гьисабдалди йисан кьадардин виридалайни хъсан лишанар чеченриз (42 %), ингушриз (41 %), аварриз (36 %), даргийриз (36 %), къумукьриз (33 %) ва лезгийриз (31 %) хас я. Амма къейд авуна кӀанда хьи, лезгийрин арада 2002 йисуз пуд аял ханвайбурун кьадардин процент 34,9 % тиртӀа, 2010 йисуз и лишан садлагьана гзаф агъуз хьана 30,5%-див агакьнай. Пуд аял ханвай папарин кьадардин виридалайни тӀимил процент авайбур — урусар я (11 %). Урусар уьлкведин тек сад миллет я хьи, нин аялар хунин юкьван лишан вириурусатдин аялар хунин нормадилай агъуз я. Гьавиляй абурун кьадар йисандивай миллионралди тӀимил жезва. Уьлкведа вири миллетрин арадай 1000 папари ханвай аялрин виридалайни вини дережадин ва хъсан юкьван лишанар ингушри (2257), чеченри (2196), даргийри (1975) ва аварри (1923) къалурзава.
- Урусатдин чӀехи халкьарин арада хайи ва урус чӀал чир хьунин кьадардин процент:
| ЧӀехи халкьарин арада хайи ва урус чӀал чир хьунин кьадардин процент | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ЧӀалар къейд авурбур | |||||||
| ЧӀалар чизвайди къейд авунай вири агьалияр, агъз. кас |
Хайи чӀал | Урус чӀал | |||||
| агъз. кас | % | агъз. кас | % | ||||
| Лезгияр | 465 | 383 | 82,4 % | 440 | 94,6 % | ||
Таблицадай аквазвайвал урусатдин лезгийрин арада лезги чӀал чизвайбурун кьадар, урус чӀал чизвайбурун кьадардилай тӀимил я. Им акьванни хъсан тушир лишан я. Хайи чӀал чир хьунин виридалайни агъуз тир лишанар белорусриз (24 %), украинриз (35 %) ва бурятриз (45 %) хас я. Урусрилай гъейри (99,9 %) хайи чӀал чир хьунини виридалайни хъсан лишанар квайбур чеченар (94 %), кабардинар (86 %) ва якутар (86 %) я. Чеченрин арада, гьатта хайи чӀал чизвайбурун кьадар, урус чӀал чизвайбурун кьадардилай виниз я. Ихьтин кьетӀенвал мад са халкьдизни хас туш.
2010 йисуз агьалияр сиягьдиз къачунра хайи чӀалан чирвилер къейд авурла, 1000 лезгидилай 949-да хайи чӀал къалурзавай цӀарцӀел «лезги чӀал» кхьенай, урус чӀал къалурзавай цӀарцӀел 43 касди «урус чӀал» хайи чӀал хьиз къейд авунай ва 8 касди са маса чӀал хайи чӀал хьиз кхьенвай.
Маса халкьарал гьалтайла, хайи чӀалан патахъай белорусрин ва украинрин гьалар виридалайни усалбур я. ГьакӀ, белорусрин 83%-ди ва украинрин 76%-ди хайи чӀал хьиз урус чӀал къейд авунай. Идан жигьетдай виридалайни хъсан лишанар мадни чеченри (99 %), ингушри (98 %), аварри (98 %), даргийри (98 %), лезгийри (95 %), осетинри (93 %) ва якутри (93 %) къалурнавай.
- Чирвилерин дережадин динамика:
Урусатдин халкьарин арада, 1000 касдал къвезвай вини дережадин чирвилер авай ксарин кьадардал гьалтайла, муькуь халкьарив гекъигайла лезгияр 216 число гваз кӀвенкӀве аваз физвай миллетрин сиягьда ава. И сиягьда лидер тир халкь осетинар я — 299 кас. Сиягьда виридалайни агъа чка 113 кас гваз казахри кьунва. Къавкъаздин маса миллетрив гекъигайла, лезгияр виридалайни акьуллу халкьарикай сад тирди малум жезва. Дагъустандин халкьарин арадай виридалайни агъуз тир лишанар къалурнавай халкь — чеченар тир (118 кас).
.jpg)
Лезгийрин этногенез
Илимдин рекье лезгийрин этногенездин месела гьеле эхирдал кьван чирна са тамам нетижа акъуднавайди туш. Тарихдин улубрай малум жезва хьи, лезгияр Алпан гьукуматдин 26 тайифайрикай сад тир гелрин дуьз несилар я[65]. Амма тарихдин къене маса чӀехи халкьарин (фарсарин, азербайжанарин, арабрин, эрменийрин) къати таъсирдик акатна кӀевиз ассимиляция хьанвайвиляй, лезгийри чпин тарихдин улу-бубаяр тир гелрихъ галаз мукьвавал саки тамамдаказ квадарна. Гьавиляй эхиримжи вахтара, чара-чара кирамри, тарихдин чешмейри лезгияр маса жуьреба-жуьре халкьарикай арадал атанвайдакай делилар гъизва. Революциядилай виликан чешмейри, лезги хилен халкьарин арадал атуниз талукь тир чара-чара малуматар ва делилар гъизва. «Тарихи Дербент-намэ» улубдин кирамри, лезгияр гуннрин тайифайрикай арадал атанвайди гьисабзавай[66]. Азербайжанви тарихдар ва алим Бакиханова фикирзавай хьи, лезги Миграгъ ва яхул Къумух хуьрерин агьалияр, «хазарри гьукум гьалзавай чӀавуз иниз куьч хьана ацукьнавай славянар тир руссрин тайифайрин несилар я», ва «Табасарандин, Къуба уезддин рагъакӀидай патан, Самур ва Куьре округрин агьалийрин лап чӀехи пай — им иниз куьч хьана атанвай чӀехи халкьарихъ галаз акахьнавай бинедин дегь чӀаван халкьар я»[67]. 1858 йисуз А. Бержеди, лезгияр асулдай индусрилай арадал атанвайди лугьузвай версия гъанвай. И версия, дагъустандин халкьаринни кеферпатан Индостандин буриши халкьдин арада авай ухшарвилиз килигна бинеламиш хьанва[68]. XX виш йисан сифте кьилера К. М. Курдова лезгийрин этногенез патахъай вичин фикир лагьанай: «лезгияр, семит халкьарин паталай, асул гьисабдалди чувудрин метисациядик акатнай»[67].
Лингвистикадин малуматар
Гьакъикъатда лезгийрин ва мукьва суван халкьарин арадал атунин диб, алимрин лингвистикадин, археологиядин, антропологиядин ва этнографиядин кӀвалахар гьисабдиз къачуна комплексдаказ килигна чирна кӀанзава. Малум тирвал, лезгияр нах-дагъустан чӀаларин хзандин лезги чӀаларин хилек акатзавай лезги чӀалалди рахазва. Лингвистикадин алимрин фикиррив кьурвал, и чӀаларин хзандин векилар арадал атанвай асул диб сад тир ва абур Къавкъазда уьмуьр гьалзавай виридалайни дегь халкьар я. Идахъ галаз алакъалу яз, и халкьарин чӀалариз абур арадал атанвай са бинедин дегь чӀал авайди ва са кьадар вахтунилай и чӀалавай къакъатна са шумуд цӀийи чӀалар арадал атанвайди мумкин тирвиликай суал хцидаказ къарагъзава. Е. А. Бокарёва фикирзава хьи, ихьтин бинедин-чӀал чи э. в. III агъзур йис къведалди, энеолитдин девирда авай[69]. Гьавиляй, Х. Х. Рамазанова ва А. Р. Шихсаидова тестикьарзава хьи, чи э. в. III агъзур йисуз умуми дагъустандин бинедин-чӀалавай лезги чӀаларин группа къакъатзава ва гуьгъуьнлай са шумуд чӀалариз пай жеза (агъул, лезги, хинелугъ ва мсб.)[70].
Агъул, лезги ва табасаран чӀаларин мукьвавал гьисабдиз къачуна, З. К. Тарланова фикирзава хьи, бинедин лезги чӀалан са пай тир рагъэкъечӀдай патан дегь-лезги чӀал са тимил геж чкӀана рагъэкъечӀдай патан лезги чӀалариз апай хьанвай — ибур гилан лезги, табасаран ва агъул чӀалар я. Сводешан методологиядал бинеламиш хьана, алим ахьтин фикирдал къвезва хьи, рагъэкъечӀдай патан дегь-лезги чӀалан гуьгъуьнин чӀалариз пай хьунин процесс гьина ятӀани чи эрадин сергьятрал хьанвай, амма ада къейд авурвал: «и чӀаларин умуми фонддин гафар мадни дегьнедай хкягъайтӀа, сад къвезвай гафарин процент 35 % туькӀуьрда ва рагъэкъечӀдай патан дегь-лезги чӀалавай къакъатунин тарих чи э. в. I агъзур йисан юкьвариз фена акъатзава»[71].
Гьеле фадлай вилик акъуднай, Кеферпатан къавкъаздин чӀаларинни Виликпатан Азиядин дегь чӀаларин арада мукьвавилерни ухшарвилер авайди лугьузвай гипотезайриз гила бегьем тир тестикьардай делилар жагъурнава. ГьакӀ, И. Дьяконова ва С. Старостина хурритни-урартадин чӀаларинни нах-дагъустандин чӀаларин арада вишелай пара гафарин умуми дувулар дуьздал акъуднай. И карди, чи э. в. III агъзур йисуз сад-садавай къакъатна кьилдин чӀалар хьайи хуррит ва урарта чӀаларин нах-дагъустандин чӀаларихъ галаз, иллаки лезги ва чечен чӀаларихъ галаз мукьвавал шак квачиз тирди къалурзава[72].
Антропологиядин тип
Этноним
Тарих
 Лезгистандин тарих | |
| | |
| Лезгистан дегь чӀавуз | |
|---|---|
| Лезгистан юкьван виш йисара | |
|
Къубадин къарагъун (1837-1839) | |
| Лезгистан цӀийи аямда | |
| СССР чкӀайдалай кьулухъ | |
|
Лезгийрин депортация (2010) | |
Портал «Лезгистан» |
Культура
Эдебият
Адетар
Лезги тӀуьнар
Лезги милли тӀуьнар, дагъустандин муькуь халкьарин милли тӀуьнар хьиз, асул гьисабдалди набататрин, якӀун ва некӀедин магьсулрикай гьазурзавайди я. Анжах лезгийриз махсус тир хьран фу иллаки Азербайжандин чӀехи шегьерра машгьур хьанва. Хьран фалай гъейри виринриз тӀвар акъатнай лезги тӀуьнар: афарар, черекун ва цикӀен я. 2015 йисуз Италиядин тӀвар-ван авай «Sapori-Italia» журналдин чинра акъатай макъалада кхьенай хьи, хъчарин афарар дуьньядин виридалайни менфятлу тӀуьнрин сиягьдик акатнава. Афаррин тӀвар вири дуьньядиз чкӀайдалай кьулухъ, азербайжанари ам чпин милли тӀуьн тирди малумариз эгечӀнай. ГьакӀни, лезгийрин арада гегьеншдиз менфят къачузвай тӀуьнар: кьелечӀ хинкӀарар, дулма, якӀун шурпа, гьерен шишер, аш ва муькуь умуми Къавкъаздин тӀуьнар я. Сувун лезги хуьрера як кьурурунин адет вилик фенва. Вилик девирда холодильниках авачир лугьуз кьурай як чӀур тахьана яргъалди амукьдай. НекӀедин магьсулри лезгийрин уьмуьрда кьетӀен чка кьунва. НекӀедикай лезгийри ниси, гъери, мукаш ва муькуь тӀуьнар ийизва. Хъвадай затӀарикай виридалайни рикӀ алайбур: тӀач, тугъ, айран ва мсб я. Лезгийриз тайин мярекатриз талукь тӀуьнарни ава. Месела, гитӀ — цӀийи аял хьайила къуьлуьн магьсулрикай ийизвай хапӀа, иситӀа — шадвилин ва я инсан рагьметдиз фейила тешкилдай мярекатра, хешил ва мсб.
ЧӀал
Лезгияр кеферпатан къавкъаздин чӀаларин агъа хзандин нах-дагъустан чӀаларин группадин лезги чӀаларин хилек акатзавай лезги чӀалал райхазва. Хайи чӀалалай гъейри кеферпатан лезгийриз урус чӀал, кьиблепатанбурузни азербайжан чӀалар чизва. Лезги чӀалал рахазвайбурун кьадар 800 агъзур кьван кас я, им вири лезгийрин тахминан 88 % я. Пара кьадарда лезгийри чӀехи халкьарихъ галаз ассимиляция хьана чпин хайи чӀал ва лезгивал квадарнава. И процесс Кьулан вацӀун кьве патани кьиле физва, амма иллаки кьибле пата авай лезгийрин арада гегьенш гьатнава. Пара кьадарда лезги хуьрер цӀаплашмиш хьана терг хьанва.
ЧӀал пуд чӀехи нугъатриз пай жезва, ибур: куьре, самур, къуба нугъатар я. Вичин нубатда и чӀехи нугъатар кьилди тир агъа нугъатриз ва гзаф кьадар чкадин рахунриз пай жезва. Куьре нугъатдик гуьней, яркӀи ва кьурагь агъа нугъатар ва пара кьадарда хуьрерин рахунар акатзава; Самур нугъатдик — докъузпара нугъатни ахцегь нугъат ва хуьрерин рахунар акатзава; Къуба нугъатни хъимил нугъатдикайни кузун нугъатдикай ва чара-чара хуьрерин рахунрикай ибарат я[73]. Литературадин чӀал гуьней нугъатдин бинедаллаз арадал гъанвайди я.
XX виш йис къведалди лезгийри «ажам» лугьудай араб кхьинрикай менфят къачузвай. Литературадин куьруь энциклопедиядив кьурвал, лезгийри араб, туьрк ва азербайжан чӀаларалди кхьизвай, вучиз лагьайтӀа и чӀалар ва кхьинар грамматикадин чӀалар хьиз лезгийриз мектебра ва медресайра чирзавай[74]. А чӀавуз лезги грамматика ва кхьинар гьеле арадал атанвачир. Араб гьарфаралди лезги чӀалалди кхьиз лезгийри XIX виш йисан кьведлагьай паюнай гатӀумнай, а чӀавуз Етим Эмин, СтӀал Сулейман хьтин лезги зарийри лезги чӀалалди туькӀуьрнавай чӀалар араб гьарфаралди кхьиз эгечӀнай[75]. Амма «аджам» алфавитдив лезги чӀала авай вири ванер къалуриз тежезвайвиляй, 1928 йисуз лезги чӀалаз сифте латин графикадалди, ахпани 1938 йисуз П. К. Услара лезгийриз кирилл графикадалди цӀийи алфавит туькӀуьрнай[73]. И алфавитдикай чка къедалди менфят къачузва.
Лезгийрин политикадинни милли организацияяр
- Лезги халкьарин илимдинни культурадин кӀвалахдаррин ассоциация
- Азад Лезгистандин Гьерекат (ДСЛ).[76]
- Лезгийрин Краснодар крайдин жемиятдин организация (ККООЛ).[77]
- Культурадинни-зариятдин жемият «РикӀин гаф».
- Лезги демократиядин партия (Азербайжандин милли барабарвилин партия).
- Лезги кружок.
- Игьсанар кӀватӀдай лезги фонд (ЛБФ).[78]
- Регьимвилинни кӀвачел акьалт хьунин лезги милли фонд.[79]
- Милли лезги центр «Самур»[80]
- Эстониядин лезгийрин культурадин жемият[81]
- Лезги студентрин жемият «Михьи рикӀер».
- Миллетвилинни-культурадин автономия «Москвадин лезгияр».[82]
- Региондин жемиятдин гьерекат «Гьажи-Давуд».[83]
- «Садвал» — 1980-й йисарин эхирда арадал атанвай тешкилат.
- «Фарукъ» — Социал-демократиядин группа.
- Лезги кхьирагрин садвал.
- ЛКМФА (ЛКМФА).[84]
- Лезги халкьдин кӀвачел акьалт хьунин фонд «Лезгияр».[85]
- «Лезгияр» организациядин Ханты-мансийск региондин хел.
- Челябинскдин регионал жемиятдин тешкилат «Лезги милли-культурадин центр „Алпания“».
Массайрин информациядин такьтар
Телевидение
- АТВ — Ахцегь райондин телеканал, Ахцегь хуьр.
- Белиджинское ТВ — Дербент райондин Билиж посёлокдин телеканал.
- Каспий-ТВ — Дербент шегьердин телеканал.
- Касумкент ТВ — МУП телеканал «ТБС-Касумкент»[86].
- КцӀар ТВ — КцӀар райондин телеканал. Алай чӀавуз кӀвалахзавач.
- Лидер ТВ — СтӀал Сулейман райондин Кьасумхуьруьн телеканал.
- НТБ — «Новое Телевидение Белиджи», Дербент райондин Билиж посёлокдин телеканал.
- ТВ Аран — Дербент райондин Билиж посёлокдин телеканал.
- ТВ-АРС — Дербент шегьердин телеканал.
- ТВ Рубас — Дербент райондин Рубас хуьруьн телеканал.
- Телекомпания «Юждаг» — Дербент райондин Билиж посёлокдин телеканал.
- ОТВ Шарвили — Мегьарамдхуьруьн райондин Уружба хуьруьн телеканал.
- Шалбуз-Даг — Дукъузпара райондин телеканал.
- Эксклюзив ТВ — СтӀал Сулейман райондин Кьасумхуьруьн телеканал.
- Юждаг-ТВ-Самур — Дербент шегьердин телеканал.
Улубарни газетар
- Алам — Бакуда акъатзавай лезги культурадидин журнал[87].
- Алпан[88]
- Ени самух[88]
- КцӀар — Азербайжанда акъатзавай жемиятдинни-политикадин газет[89].
- Куьредин хабарар — СтӀал Сулейман районда акъатзавай газет[90].
- Куьредин ярар
- Лезгинские вести — вилик урус чӀалал акъатзавай газет
- Лезги газет — Дагъустанда акъатзавай жемиятдинни-политикадин газет[91].
- Лезгинские известия — ФЛНК-дин басмадай акъатзавай издание.
- Лезгистандин хабарар
- Настоящее время
- РикӀин гаф
- Самур — Азербайжанда акъатзавай жемиятдинни-политикадин газет.
- ЦӀийи Дуьнья — Ахцегь районда акъатзавай жемиятдинни-политикадин газет. Садлагьай лезги газет.
- Чирагъ — Бакуда акъатзавай литературадин журнал.
- Чубарук
- Шарвили — лезги литературадин садлагьай газет.
- Эренлардин сес — Дагъустадин Докъузпара районда акъатзавай газет[92].
- Къурушрин сес — Къуруш хуьруьн газет, 2007 йисалай басмадай акъатзава.
Лезги Википедия
Литература
- Лезгины, лезги // Брокгауздин ва Ефрондин Энциклопедиядин гафарган: 86 томар (82 т. ва 4 доп.). — Санкт-Петербург, 1890—1907. (урус)
- Лезгины // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8.
- Народы России: живописный альбом, Санкт-Петербург, типография Товарищества «Общественная Польза», 3 декабря 1877, ст. 446
Баянар
- ↑ 1,0 1,1 Гаджиев Г. А., Ризаханова М. Ш. Лезгины. В кн. Народы Дагестана / Отв. ред. С. А. Арутюнов, А. И. Османов, Г. А. Сергеева. — М.: Наука, 2002. ISBN 5-02-008808-0 стр. 377
- ↑ 2,0 2,1 Ethnologue: Languages of the World
- ↑ В ряде источников называются неофициальные, но значительно более высокие оценки численности лезгин в Азербайджане (см. Доклад Министерства Юстиции США за 1993 год «Азербайджан: статус армян, русских, евреев и других меньшинств», стр. 19)
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Национальный состав населения Российской Федерации согласно переписи аселения 2010 года
- ↑ Национальный состав населения РФ по регионам, согласно переписи населения 2010 года
- ↑ Этнический состав Азербайджана (по переписи 1999 года)
- ↑ http://tourismzona.ru/Lezgini_v_turcii.html Турциядин лезгияр
- ↑ Перепись населения Республики Беларусь 2009 года. НАСЕЛЕНИЕ ПО НАЦИОНАЛЬНОСТИ И РОДНОМУ ЯЗЫКУ. belstat.gov.by. Архивация 3 февраль 2012.
- ↑ Final results of the Population and Housing Census 2011. RESIDENT POPULATION ON MARCH 1, 2011 BY ETHNICITY, SEX AND AGE GROUP (англ.)
- ↑ name="Estonia_2011">Population and Housing Census 2011 (preliminary data)
- ↑ name="unstats.un.org"
- ↑ Перепись населения. Демографические, национальные, языковые и культурные характеристики
- ↑ Ethnic Groups of Georgia: Censuses 1926—2002
- ↑ Национальный состав населения Грузии по оценкам Joshuaproject
- ↑ 15,0 15,1 15,2 Переписи населения Азербайджана 1926, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 1999, 2009 годов
- ↑ Республика Дагестан. Досье. Газета "Коммерсантъ" (08.10.2012). Архивация 15 октябрь 2012.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html
- ↑ Доклад Министерства Юстиции США за 1993 год «Азербайджан: статус армян, русских, евреев и других меньшинств», стр. 19
- ↑ В Европейской части Российской империи, а также в Сибири и Средней Азии переписью 1897 не зафиксировано носителей кюринского наречия, все они учтены только на территории Кавказа; так как административные границы губерний российской империи не совпадали с современными границами государств и регионов, из Кавказского макрорегиона учтены Дагестанская (94 596), Кубанская (615), Терская (19) и Черноморская (18) области, Ставропольская губерния (14).
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по республикам СССР/РСФСР. «Демоскоп». Архивация 3 февраль 2012.
- ↑ 21,0 21,1 21,2 Всесоюзная перепись населения 1937 года: общие итоги. Сборник документов и материалов. Институт российской истории РАН, «Российская политическая энциклопедия». 2007 ISBN 5-8243-0337-1
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по республикам СССР/РСФСР. «Демоскоп». Архивация 3 февраль 2012.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Национальный состав населения по республикам СССР/РСФСР. «Демоскоп». Архивация 3 февраль 2012.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года. Национальный состав населения по республикам СССР/РСФСР. «Демоскоп». Архивация 3 февраль 2012.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения по республикам СССР/РСФСР. «Демоскоп». Архивация 3 февраль 2012.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР/РСФСР. «Демоскоп». Архивация 3 февраль 2012.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России/Российская Федерация. «Демоскоп». Архивация 23 август 2011.
- ↑ так как административные границы губерний российской империи не совпадали с современными границами государств, в качестве численности лезгин Азербайджана указана сумма по Бакинской (48 192 носителя кюринского наречия) и Елисаветпольской (14 503 носителя кюринского наречия) губерниям, а также Закатальский округ Тифлисской губернии (975 носителей кюринского наречия); всего 63 670 носителя кюринского наречия.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по регионам республик СССР/Закавказская ЗСФСР/Азербайджанская ССР. «Демоскоп». Архивация 3 февраль 2012.
- ↑ Перепись 1926 года показывает неполные данные о лезгинах в Азербайджане. Согласно материалам этой переписи (Всесоюзная перепись населения 1926 года, т. 14, Закавказская СФСР, г. Москва, 1929) там было зафиксировано 47 тысяч нелезгин — носителей кюринского, то есть лезгинского языка, которые на самом деле являлись этническими лезгинами (об этом свидетельствуют данные по дайре Хазра, где проживают исключительно лезгины: 84 % были отмечены как тюрки с родным кюринским). Таким образом уточнённая численность лезгин в Азербайджане равнялась 69,3 тысячам в Азербайджане и 181,5 в СССР.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по республикам СССР/Азербайджанская ССР. «Демоскоп». Архивация 3 февраль 2012.
- ↑ 32,0 32,1 Всесоюзная перепись населения 1959 года. Национальный состав населения по республикам СССР/Азербайджанская ССР. «Демоскоп». Архивация 3 февраль 2012.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года. Национальный состав населения по республикам СССР/Азербайджанская ССР. «Демоскоп». Архивация 3 февраль 2012.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения по республикам СССР/Азербайджанская ССР. «Демоскоп». Архивация 26 август 2011.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР/Азербайджанская ССР. «Демоскоп». Архивация 26 август 2011.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку, губерниям и областям. «Демоскоп». Архивация 3 февраль 2012.. Лезгины учтены переписью в качестве носителей кюринского наречья.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по республикам СССР/СССР. «Демоскоп». Архивация 23 август 2011.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по республикам СССР/СССР. «Демоскоп». Архивация 3 февраль 2012.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года. Национальный состав населения по республикам СССР/СССР. «Демоскоп». Архивация 3 февраль 2012.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения по республикам СССР/СССР. «Демоскоп». Архивация 3 февраль 2012.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР/СССР. «Демоскоп». Архивация 3 февраль 2012.
- ↑ "Алфавитный список народов, обитающих в Российской Империи". «Демоскоп». Архивация 25 август 2011.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России/ Дагестанская область/ Кюринский округ — весь. «Демоскоп». Архивация 5 август 2012.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России/ Дагестанская область/ Кюринский округ — сел. Касум-Кент. «Демоскоп». Архивация 5 август 2012.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России/ Дагестанская область/ Самурский округ — весь. «Демоскоп». Архивация 5 август 2012.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России/ Дагестанская область/ Самурский округ — сел. Ахты. «Демоскоп». Архивация 5 август 2012.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России/ Дагестанская область/ Казикумухский округ — весь. «Демоскоп». Архивация 5 август 2012.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России/ Дагестанская область/ Кайтаго-Табасаранский округ — весь. «Демоскоп». Архивация 5 август 2012.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России/ Кубанская область — вся. «Демоскоп». Архивация 5 август 2012.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России/ Бакинская губерния/ Кубинский уезд — весь. «Демоскоп». Архивация 5 август 2012.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России/ Бакинская губерния/ Кубинский уезд — г. Куба. «Демоскоп». Архивация 5 август 2012.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России/ Бакинская губерния/ Геокчайский уезд — весь. «Демоскоп». Архивация 5 август 2012.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России/ Бакинская губерния/ Бакинский уезд — весь. «Демоскоп». Архивация 5 август 2012.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России/ Бакинская губерния/ Бакинский уезд — г. Баку. «Демоскоп». Архивация 5 август 2012.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России/ Бакинская губерния/ Шемахинский уезд — весь. «Демоскоп». Архивация 5 август 2012.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России/ Елизаветпольская губерния/ Нухинский уезд — весь. «Демоскоп». Архивация 5 август 2012.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России/ Елизаветпольская губерния/ Нухинский уезд — г. Нуха. «Демоскоп». Архивация 5 август 2012.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России/ Елизаветпольская губерния/ Арешский уезд — весь. «Демоскоп». Архивация 5 август 2012.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России/ Елизаветпольская губерния/ Арешский уезд — мест. Агдаш. «Демоскоп». Архивация 5 август 2012.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России/ Елизаветпольская губерния/ Джеванширский уезд — весь. «Демоскоп». Архивация 5 август 2012.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России/ Тифлисская губерния/ Закатальский округ — весь. «Демоскоп». Архивация 5 август 2012.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России/ Тифлисская губерния/ Закатальский округ — г. Закаталы. «Демоскоп». Архивация 5 август 2012.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России/ Тифлисская губерния/ Борчалинский уезд — весь. «Демоскоп». Архивация 5 август 2012.
- ↑ О демографических и социальноэкономических характеристиках населения отдельных национальностей Российской Федерации (по итогам Всероссийской переписи населения 2010 года)
- ↑ Hewsen R.H. Ethno-history and the Armenian influence upon the Caucasian Albanians. Classical Armenian culture: Influence and creativity, Scholars press, Philadelphia, 1982.
- ↑ А.М. Ганиева. Очерки устно-поэтического творчества лезгин. — Наука, 2004. — С. 4. — ISBN 502032714X, 9785020327146.
- ↑ 67,0 67,1 Х. Х. Рамазанов, А. Р. Шихсаидов. Очерки истории Южного Дагестана. — Махачкала: Дагестанский филиал Академии наук СССР, 1964. — С. 14.
- ↑ Гаджиев Г. А., Ризаханова М. Ш. Лезгины // Народы Дагестана / Отв. ред. С. А. Арутюнов, А. И. Османов, Г. А. Сергеева. — М.: «Наука», 2002. — С. 378. — ISBN 5-02-008808-0.
- ↑ М. М. Ихилов Народности лезгинской группы: этнографическое исследование прошлого и настоящего лезгин, табасаранцев, рутулов, цахуров, агулов. — Махачкала: Дагестанский филиал Академии наук СССР, 1967. — 369 с.
- ↑ Х. Х. Рамазанов, А. Р. Шихсаидов. Очерки истории Южного Дагестана. — Махачкала: Дагестанский филиал Академии наук СССР, 1964. — С. 16.
- ↑ З.К. Тарланов Лексико-топонимические данные к этногенезу восточнолезгинских народов // Советская этнография. — 1989. — № 4. — С. 116-117.
- ↑ И. М. Дьяконов, С. А. Старостин. Хуррито-урартские и восточно-кавказские языки. // Древний Восток: этнокультурные связи. М., 1988.
- ↑ 73,0 73,1 Языки народов СССР: в 5-ти томах. Иберийско-кавказские языки. — М: Наука, 1967. — Т. 4. — С. 528-542.
- ↑ ЛЕЗГИНСКИЙ ЯЗЫК (урус), Краткая литературная энциклопедия.
- ↑ М.И. Исаев. Языковое строительство в СССР (процессы создания письменностей народов СССР). — М.: Наука, 1979. — С. 162.
- ↑ Движение Свободный Лезгистан (ДСЛ) Архивация 28 июнь 2012 йисан.
- ↑ Письмо Главе Администрации Президента РФ Архивация 10 сентябрь 2014 йисан.
- ↑ О московских лезгинах… Архивация 10 сентябрь 2014 йисан.
- ↑ История института ЮЖДАГ(кьейи элячӀун)
- ↑ О центре Самур Архивация 23 август 2011 йисан.
- ↑ Лезгинское культурное общество в Эстонии!
- ↑ Национально-Культурная Автономия «Московские лезгины»
- ↑ Региональное Общественное Движение «Гаджи-Давуд» Архивация 2 июнь 2013 йисан.
- ↑ Федеральная Лезгинская Национально-Культурная Автономия (ФЛНКА)
- ↑ Фонд Возрождения Лезгинского Народа «Лезгины» Архивация 10 октябрь 2013 йисан.
- ↑ Касумкент ТВ
- ↑ Лезги культурадидин журнал «Алам»
- ↑ 88,0 88,1 Международный ежемесячный бюллетень. Центр "Право и средства массовой информации" (апрель 1996 г.).
- ↑ Жемиятдинни-политикадин «КцӀар» газет
- ↑ Куьредин хабарар
- ↑ Жемиятдинни-политикадин «Лезги газет»
- ↑ Докузпаринский район Архивация 24 апрель 2012 йисан.