Кьиблепатан Лезгистан

Кьиблепатан Лезгистан — СССР чкӀайдилай кьулухъ тӀебии тушир рекьералди туькӀуьрнавай Азербайжан Республикадин чилерал кьве пай хьанвай лезги халкьдин къуба патан лезгийри ва лезги халкьарин группадихъ акатзавай муькуь гъвечӀи халкьари (будугъар, гьапутар, ергуьжар, жекар, къирицӀар, рутулар, удинар, хинелугъар, цӀахурар, эликар) уьмуьр гьалзавай тарихдин лезги чилер.

Кьибле Лезгистандин районар

• Кьвепеле район
• Къуба район
• КцӀар район
• Хъачмаз район
• Огъуз район
• Исмаилли район
• Шеки район
• Ках район
• Закатала район
• Белокан район

Ибурулайни гъейри Агъсу, Шамахи, Шеки, Исмаиллы, Къах районра лезги хуьрер авайди я .

Кь. Лезгистанда авай лезги халкьарин хуьрер

1886 йисан статистикадин малуматра къалурнавайвал, Елизаветполь губернияда 1521, Баку губернияда 1078 гьапут авай. Хиналугъ хуьре 2167, Будугъ хуьре 2625, КъирицӀ хуьре 2027, Гьапут хуьре 200, Жек хуьре 7403, Элик хуьре 178, Ниж хуьре ва адан патав гвай чкайра 5000 кас кьван агьалийир уьмуьр гьалзавай.

XIX виш йисан 1930 - 1940 -й йисарилай гатӀумна гьапутар, будугъар ва къирицӀар чпин тарихдин хуьрерай Муьшкуьр ва Шабран магьалрин, Гуьйчай ва Шамахи уездрин чилерал куьч хьана. Абуру Къубадани, гьакӀни и магьалра ва уездра цӀийи хуьрер кутуна. 60 - 70 йис алатайла и лезги халкьарихъ Азербайжанда цӀудралди хуьрер авай. XIX виш йисан эхирриз талукь чешмейра чпин тӀварар гьатнавай Азербайжандин гьапут, будугъ, къирицӀ, цӀахур ва удин хуьрерин тӀварар:

Будугърин хуьрер

• Будугъ
• Къарадагъ Будугъ
• Будугълу
• Агъязи Будугъ (Азизуба)
• Будугълу Велиуба
• Къырхларуба
• Рамазан хъишлах
• Кьасумтала хъишлах
• Къаракъыз
• Къаракъыз хъишлах
• Гуьне Будугъ (Къарабулах)
• Далыкъая

Гьапутрин хуьрер

• Гьапут
• Дагъ Гьапут
• Диршалы Гьапут
• Ибрагьим Гьапут
• Къарадагъ Гьапут
• Гьапут Меликли
• Гьапут Имамлы
• Гьапут Куьрд
• Гьапут Муллаисакъ
• Гьапут Гьажигьатемли
• Ших Гьапут
• ЧӀехи Гьапут
• ГъвечӀи Гьапут
• Вини Гьапут

Ергуьжрин хуьр

• Ергуьж

Жекрин хуьр

XIX виш йисан эхирриз талукь са бязи чешмейра жекар Къубадилай гъейри Нуха, Эреш ва Гуьйчай уездрани гьапутрихъ галаз санал уьмуьр гьалзавайди къалурнава. И уездра санлай жекрин ва гьапутрин кьадар 3027 кас, Къуба уездда 4899 кас тирди къейд авунва.

• Жек

КъирицӀрин хуьрер

• КъирицӀ (Дагъ КъирицӀ)
• КъирицӀ Дегьне
• Хаспулатуба
• Якъубуба
• Муьзефферуба
• Агьмедуба
• Ферзалиуба
• Гьатемуба
• Регьимуба
• Давудуба
• Исбатуба
• Палчухуба
• Нагъиуба
• Узунуба
• Шерифуба
• Манжируба
• Чухуруба
• Гьажиисауба
• Сабируба
• Гьажиагьмедуба
• Менжеруба
• Машиуба
• Агъауба
• Аслануба
• Тиканлыуба
• Ханлухуба

Удинрин хуьрер

Алпандин девирда чпихъ кьилди вилаят хьайи удинар XIX виш йисуз Нуха уезддин са шумуд хуьре яшамиш жезвай.

Французрин тӀвар-ван авай къелемэгьли Александр Дюмади малумат гайивал, XIX виш йисан эхирра удинар анжах кьве хуьре уьмуьр гьалзавай ва абурун кьадар 3 агъзур кас тир. Алай чӀавуз удинар Кьвепеле райондин Ниж хуьре ва Огъуз райондин (виликан Варташен) юкь тир Огъуз шегьерда уьмуьр гьалзава. 1992 йисуз Кьвепеле районда 5241 удин авай. Абурукай 4465 кас Ниж хуьруьн агьалияр тир. Огъузда удинрин кьадар 70 кас тир.

• Ниж
• Огъуз
• Варданлы
• Мирзебейли
• Султан нуха
• Кирзан
• Джоурлу
• Малых
• Еникент

Хинелугърин хуьр

• Хинелугъ

ЦӀахуррин хуьрер

1886 йисан статистикадин малуматда Азербайжанда уьмуьр гьалзавай цӀахуррин кьадар 2 агъзур кас, 1897 йисан малуматда 7,4 агъзур кас тирди къалурнава. А чӀаван чешмейра са бязи лезги хуьрер цӀахур хуьрер хьиз къалурнава. Месела, 1897 йисал къведалди анжах лезгийрин уьмуьр гьалнавай Тала, Вини Тала, Агъа Малах, Вини Малах, Кас халис лезги хуьрер я. Эхиримжидан тӀвар чешмейра "Гас", "Къасс" хьизни къалурнава. Алай девирдин статистикадин малуматрив гекъигайтӀа, Азербайжанда 15 агъзурдав агакьна цӀахурар ава. 1989 йисан малуматра и число 13,3 агъзур кас я. АкӀ акъатзава хьи, 1897 - 1989 йисара, яни 92 йисан къене цӀахуррин кьадар анжах 5,9 агъзур кас гзаф хьанва. Им гьакъикъатдив кьадай кьадар туш ва цӀахуррин кьадар статистикада къалурнавайдалай са шумуд агъзур виниз я. Чешмейра гьатнавай малуматар анализ авуртӀа, и кар мадни хъсандиз кьатӀуниз жеда.

• Къум
• Жыных
• Мухах (вини пад)
• Тала
• Амбарчай
• Эмиржанлы
• Вини Тала
• Дул усу ба
• Агъчай
• Агъа Малах
• Вини Малах
• Сускент
• Эзгилли
• Чинарлы
• Илису
• Къасс
• Къаракчай
• Жимжимах
• Мамрух
• Къалал
• Гуьзпарах
• Сабунчу
• Сарыбаш
• Сувагил
• Мешлеш

Эликрин хуьр

• Элик

Исятда, Азербайжанда XIX виш йисуз гьапутар, будугъар, къирицӀар, цӀахурар уьмуьр гьалнавай хуьрерин са пай амач. Са бязи хуьрер чкӀана арадай акъатнава ва абурун тӀварар ойконимрин пассив фондунин сиягьда гьатнава. Са кьадар хуьрерин тӀварар масакӀа хьанва. Гьапутрин винидихъ тӀварар кьур 14 хуьруькай анжах 5 ама. Къубада Гьапут, Хачмаза Ших Гьапут, Исмаиллы районда Гьапутлу, Гьажигьатемли ва Муллаисакълы хуьрер.

Будугъринни гзаф хуьрер амач. 1837 йисуз Къуба уезддин Будугъ магьалдик 19 хуьр акатзавай. Абурукай 12 будугърин хуьрер тир. Гила и хуьрерикай 3 ама. Къубада Будугъ хуьр, Хачмаза Къарадагъ Будугъ ва Агъязы Будугъ хуьрер.

ЦӀахуррин 21 хуьруькай алай вахтунда 19 ама. Къах районда абурун Къум, Лекит, Амбарчай, Эмиржан, Агъчай, Сускент, Чинарлы, Лекит Малах, Закъатала районда Мухах (вини пад), Сабунчу, Къасс, Али Бай-рамлы, Къалал, Гуьзпарах, Мамрух, Алескер, Агъдам Къалал, Жимжимах хуьрер ава. Идалай гъейри абур Къах райондин Илису, Сарыбаш, Зерне ва Закъатала райондин Мешлеш, ЦӀийи Сувагил хуьрера лезгийрихъ галаз санал уьмуьр гьалзавай.

КъирицӀрал гьалтайла П. В. Котляревскийди XIX виш йисан эхирра абурухъ 61 уба авайди къалурнава. Амма чешмейра и убайрин тӀварар вири гьатнавач. КъирицӀ ва КъирицӀ Дегьне хуьрер, гьакӀни 61 уба фикирда кьуртӀа, XX виш йисал къведалди къирицӀрихъ 63 хуьр хьун герек я. Амма алай вахтунда Къуба ва Хъачмаз районра абурун 30 кьван хуьрер ама.

Удинар XIX виш йисан эхирралди 9 хуьре уьмуьр гьалайтӀа, гила абур анжах са Ниж хуьре ва Огъуз райондин юкьван Огъуз шегьерда уьмуьр гьалзава. Абурун 3 хуьруьн тӀвар ойконимрин пассив фондунин сиягьда гьатнава. Амай хуьрера лагьайтӀа, маса халкьари, асул гьисабдалди азербайжанари уьмуьр гьалзава.

Хиналугъар, жекар ва эликар чпин Хиналугъ, Жек, Элик тӀварар алай хуьрера уьмуьр гьалзава. Делилрай аквазвайвал, XIX виш йисан эхирра винидихъ тӀварар кьур халкьарихъ Азербайжанда санлай 122 хуьр авай. Алай чӀавуз абурукай 61 хуьр ама. Лезги халкьарикай са бязибуру чпин хуьрер гадарайвал, гила хайи чӀални гадарзава. Месела, будугъви алим, тарихдин илимрин доктор, профессор Вакъиф Пириева вичин 1994-йисуз Бакуда азербайжан чӀалалди басмадай акъудай "Будугъ ва будугъвияр" улубда кхьизвайвал, Азербайжанда уьмуьр гьалзавай 15 агъзур будугъвидикай 12 агъзур касдиз вичин дидед чӀал чизмач.

Алай девирдин са бязи алимри чи халкьарин кьилел атай мусибатар гьакъикъатдив кьадайвал къелемдиз къачун тийиз, и вакъиайриз маса жуьредин рангар гузва. Будугъар, къирицӀар, хиналугъар, гьапутар, жекар, эликар, ергуьжар хьтин лезги халкьарал "Шагь дагъдин халкьар" тӀвар илитӀна, абур чавай къакъудиз кӀанзавай са бязи ксари гила кьасухдай чи тарихар чӀурзава. Лезги халкьдин тарихдикай хабар авачир ихьтин ксари XIX виш йисуз талукь са бязи чешмейра а чӀаван авторри будугърин ва къирицӀрин са кьадар хуьрер лезги хуьрер хьиз къелемдиз ганвайди хьиз лугьузва. Гьибур я а хуьрер? Бес чна винидихъ къалурнавай а халкьарин хуьрерин тӀварар гьа XIX виш йисан чешмейрай жагъурна къейд авунвайбур тушни? Лезги халкьарин араяр ягъиз алахъзавай ихьтин ксариз атӀай жаваб гун патал чи ойконимрихъ гелкъведайла тек са лезгийрин ваъ, вири лезги халкьарин ойконимар чирна - жагъурна кӀанзава.

ЭлячӀунар

• Азад Лезгистандин гьерекат Архивация 21 апрель 2012 йисан.
• Лезгистан накануне бури