КъирицӀар

КъирицӀар
ХърыцӀаь

КъирицӀар

Вири санлай кьадар

10 агъзур кьван (2002 йис)

Гегьенш хьанвай ареал

Азербайжан	4400 кас (2009 йис)	^[1]^[2]
● Хъачмаз район	3540 кас (2009 йис)	^[2]
● Къуба район	778 кас (2009 йис)	^[2]
● Сумгаит	14 кас (2009 йис)	^[2]

ЧӀал

КъирицӀ чӀал

Дин

Ислам, суни мусурманар

Арадал атун

алпанар

Расадин жуьре

Европеоид раса (къавкъасион жуьрединни каспий жуьредин акахьун)

Акатзава

лезги халкьар

Мукьва халкьар

агъулар, арчияр, будугъар, лезгияр, рутулар, табасаранар, удияр, цӀахурар, хинелугъар

Ареалдин карта

11 ранг

КъирицӀар (къир. ХърыцӀаь) — Алпандин халкьарикай сад. Тарихдин къене Азербайжандин кеферпатан районра уьмуьр тухузвай, Къавкъаздин бинедин суван халкь. Нах-дагъустандин халкьарин группадин лезги халкьарин хзандиз талукь я.

Эхиримжи вахтара гьапут, элик, ергуьж ва жек халкьар къирицӀрин субэтносар тирди гьисабзава. XIX виш йисалди ибур кьилдин миллетар хьиз физвай. И кар патахъай дуьз малуматар авач, анжах гиманар я. Этнолог алимри къирицӀар, къунши будугъни хинелугъвийрихъ галаз Шагьдагъдин халкьарин группадик кутунва. Алимрин фикирдалди, къирицӀрин дегь хайи макан КъирицӀ хуьр я, вичин вахтунда гилан жекрин, гьапутрин, эликрин ва ергуьжрин несилар и хуьруьвай къакъатна кьилдин хуьрер кутунай.

КъирицӀрин кьилин машгъулатар малдарвал, лежбервал ва саларбанвал я. Халкьдин арада гамар, сумагар, мясерар хрунин, тумаж расунин ва адакай тумаждин затӀар авунин кеспияр вилик фенва.

Диндал гьальайла къирицӀар суни-мусурманар я. Абурун адетра ислам диндилай вилик девирдиз талукь (мажусивилин) гелер кума. Месела пӀир-тарара пинеяр кутӀунин, пак-къванериз булахриз дуъаяр кӀелун ва икӀ маса.

Чеб авай чилер

КъирицӀ миллетрин хайи макан Шагь дагъдин ценерал алай Къуба райондин — КъирицӀ, Элик, Гьапут ва Жек хуьрер я. И сувун хуьрерай абур Хъачмаз ва муькуь аран районриз эвичӀна пара кьадарда цӀийи хуьрер кутунвай. Алай чӀавуз къирицӀ миллетрин хуьрер Къуба, Хъачмаз, КцӀар, Исмаиллы районра ава.

КъирицӀрин аран районриз куьч хьунин процесс Октябрьдин революциядилай вилик вахтара гатӀумнай. Идан нетижада хайи хуьрерай къакъатнавай къирицӀри чпин милли кьетӀенвал, чӀал, адетар квадарна азербайжанариз элкъвенай. Гила къирицӀ миллет саки терг хьанвай миллетрин сиягьдик акатнава. Идан себебар мектебра вири тарсар азербайжан чӀалал тухун я, гьатта «дидед чӀал» тарсуна аялриз азербайжан чӀал чирзава. КъирицӀрин арада хайи чӀал анжах кьуьзуь несилриз чизва, жегьилар асул гьисабдалди азербайжан чӀалал авсиятда ава.

КъирицӀви Шихбаладин «Азербайжан халкьдихъ галаз стхавилин хзанда» эсерда кирамди Хъачмаз районда къирицӀри кутунвай хуьрерин тӀварар ганва.

Тарих

КъирицӀрикай ва гьакӀни вири Шагь Дагъдин халкьарикай сифте малуматар асулдай немец тир урус офицер И. Гербера ганвай. Ада 1722–1723 йисуз хьайи Урусринни–фарсарин ягъунра иштиракнай. А чӀавуз къирицӀрин чилер Шемахадин ханвилин гъилик квай, XVIII виш йисан юкьвара Къубадин ханвилик акатнай, 1806 йисузни чилер Урусатдин империядин гьукумдик акатнай.

1860 — 1880 йисара сувун агьалидин гзаф хьунин ва малар хуьдай чкаяр кьери хьунин себебдалди сувун эгьлияр аранда ава Муьшкуьр магьалдиз (гилан Хъачмаз район) куьч жез эгечӀнай. Кьакьан суварилай зегьем ва нагьакьан гьава авай Муьшкуьр магьалда абуру чилер расна ругъунар цуналди чпин кьил хуьзвай. 1880-й йисара Муьшкуьр гзаф агьалияр авай ва мублагъ чкадиз элкъвенай. Виликди чубанрин цурар ва кумаяр авай чкайра цӀийи хуьрер ва салар арадал атанай. 58 къирицӀ хуьрерикай 35 хуьр КъирицӀ хуьряй атанвайбуру, 23 хуьрни Жек хуьряй куьч хьана атанвайбуру кутунай. КъирицӀ, Жек ва Элик хуьрерай инсанрин хъфинин нетижада 1880-й йисара и хуьрера вирини-вири 1037 кас амай уьмуьр гьализ, амма Муьшкуьр магьалда къирицӀ жемиятдин кьадар 5100-ев агакьнай.

1880-й йисара куьч хьанвайбурун несилар къе Хъачмаз райондин са шумуд хуьрера уьмуьр тухузва ва азербайжанариз элкъвена.

XIX виш йисан эхир кьилера къирицӀрин кьадар 8500 агакьнай.

1926 йисан Вирисоветрин агьалияр сиягьдиз къачунин нетижада уьлкведа 2600 къирицӀар авайди малум хьанай. 1959 йисуз къирицӀар хьиз 274 кас къейд авунай. Гьа чӀавалай къирицӀар сиягьдиз къачурла кьилдин миллет хьиз ваъ, умуми «Сувун халкьарин» кьадардик кутунай.

2009 йисуз Азербайжанда кьиле фейи агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал уьлкведа 4400 къирицӀар къейд авунай.

ЧӀал

Асул макъала: КъирицӀ чӀал

КъирицӀ чӀал нах-дагъустандин чӀаларин группадин лезги чӀаларин хзандик акатзава. Эдебиятда къирицӀ чӀалаз «жек чӀални» лугьуда. ЧӀала кьуд нугъат ава, ергуьж, жек, гьапут ва элик. Амма бязи алимри ибур кьилдин чӀалар тирди лугьузва.

Хайи чӀалалай гъейри къирицӀриз азербайжан чӀални чида. Виш йисарин къене азербайжан чӀалан къати таъсирдик галай къирицӀ чӀал лексикадин жигьетдай пара кесиб хьанва, чӀалаз зурба кьадарда азербайжан, фарс ва араб гафар акатнава.

КъирицӀ чӀал анжах вини сувун КъирицӀ, Элик, Жек, Гьапут, Ергуьж, КъирицӀ-Дегьне ва са кьадар Исмаиллы районда авай ергуьжриз чида. Хъачмаз районда авай къирицӀрин рикӀелай хайи чӀал алатнавайди я. КъирицӀ чӀалан жизви чирвилер лап кьуьзуь несилриз ава. Тарсар азербайжан чӀалал тухузва. КъирицӀ хуьрерикай лагьайтӀа, Хъачмаз районда авай хуьрерикай михьи къирицӀ са хуьрни амач, вири акахьай миллетар авай хуьрер я.

Халкьдин адетарни уьмуьр

А. Мустафаева къейд авурвал, къирицӀрин уьмуьр тухунин тегьер ва адетар муькуь сувун халкьаринбурувай яргъаз къакъатнач. Абуру патриархатдинни-жемиятдин къанунралди уьмуьр тухузва, и къайдайриз гзаф вахтара чеб авай гьукуматдини таъсирзава (Ширваншагьрин, Къубадин ханвилер). Яргъал вахтара къирицӀрин арада анжах чпин хуьруьн ва гьатта мукьвабурун арада никягьар кутунин адет къуватдик квай. Муькуь сувун халкьаризни авай хьиз, къирицӀризни ивидин кьисас, мугьманпересвал хас тир.

Абурун кьилин машгъулат – малдарвал тир. Хъуьтуьн береда мал-лапагар аранда авай чими районриз гьалзавай. Гьа аранда авай гатун чӀурара гуьгъуьнлай цӀийи къирицӀ хуьрер арадал атанай.

Вилик девирда хуьруьн-жемиятдин уьмуьрда ва идара авунир карда кьилин роль хуьруьн агъсакьалри къугъвазвай. Куьгьнедилай амукьай адетри къирицӀрин цӀийи хуьрерани гел тунай, месела хуьруьн мягьлеяр сихилралди пай жезвай ва гьар мягьледиз вич гьи сихилдиз талукь ятӀа гьа сихилдин тӀвар гузвай (месела Бинетбурун мягьле ва икӀ маса). Хуьруьн бине сифте яз ни кутунватӀа хуьруьз гьа касдин тӀвар гузвай (месела Гьажикъурбан-Уба, азербайжан чӀалалди «уба» хуьр лагьай чӀал я)

Совет береда идара авунин цӀуру адетар терг хьанай, гьукуматди гьар хуьруьн-советдиз кьилер тайинарзавай. Инсанрин майишатар сад авунивди колхозар туькӀуьрзавай ва къирицӀар маса лезги халкьарни хьиз республика абад авунин умуми кардик экечӀнай.

Вини КъирицӀ хуьр гьуьлуьн дережадилай 2000 метр кьакьандал ала. Хуьруьн кӀвалер сад садан винелай гурар хьиз хкаж жезва. Куьчеяр гуьтӀуь я. Вини хуьрерилай тафаватлу яз, аранда авай къирицӀ хуьрер гегьенш ва планировкадалди кутунвади я.

КъирицӀрин адетдин кӀвалерни чкадикай аслу яз тафаватлу я. Вини хуьрера кӀвалер вацӀун къванерикайни кьарадикай эцигзавайди я, аран хуьрера авай кӀвалер накьвадин кирпичрикай эцигай са ва я кьве гьавадин гьегьенш кӀвалер я.

КъирицӀрин милли алукӀунрикай рахайтӀа чеб авай чкаярни фикирда кьуна кӀанда. Вини хуьрерин кьуьзуь эгьлийри чпин миллетдиз хас тир стиль жизви кьванни хвена. КъирицӀрир милли алукӀунар муькуь сувун халкьарин алукӀунрилай пара къакъатнавач. Итимрин парталар: кавал, кӀурт, валчагъ, вахчаг, бармак, шаламар ва икӀ маса. Дишегьлидин кьилел пӀипӀ мажбури тир. Аранда авай къирицӀар тамамдаказ ассимиляция хьанва лугьуз кьажарриз элкъвена ва абурун адетарни чӀал кьунва.

ТӀвар-ван авай къирицӀар

КъирицӀви Ибрагьим — тӀвар акъатнай алим. Адак шейгь статус галай. Гьа чӀавуз и статус анжах зурба ксарал тазвай.
Сулейман бег — тек сад тир къирицӀви бег. Ам ирсинин бег тушир, бегдин везифа адаз 25 йис урусрин кьушунра къуллугъ авунин паталай ганвайди я.
Хидиров Вели Сарханан хва (1936 – 2010) — Хъачмаз райондин Палчухуба хуьре дидедиз хьайи тӀвар-ван авай Къавкъаздин чӀалар чирзавай алим. Ада къирицӀ чӀалакай диссертация хвенай. КъирицӀ ва муькуь лезги чӀаларин грамматикадикай гзаф ктабар ва макъалаяр акъуднай. "Глагол в крызском языке" ктабдин кирам я.
Шагьмурад Рашидов Велимурадан хва — чӀаланни-литературадин муаллим. «КъирицӀ хуьр ва къирицӀар» ктабдин кирам.
Рамазан Мединов Абдуллагьан хва — вини дережадин духтур.
Шихбала Суьлейманов Шерифан хва (КъирицӀви Шихбала) (1936 — 2014) — Хъачмаз райондин Гьажиабдуррагьимуба хуьре хьайи кас. Хайи макандал рикӀ алай ва халкьдин паталай рикӀ кайи Шихбалади яргъал йисара хайи хуьруьн мектебда директровиле кӀвалахна. Пара кьадарда кхьенвай макъалайрин чӀехи пай КъирицӀ хуьруькай ва миллетдикай тир.

Литература

БСЭ, издание 2_е, том 23, стр 535.
Народы Кавказа, т. 2, М., 1962.
Шагьмурад КъирицӀви (Рашидов) «Крыз ве Крызлылар» Баку — 1996 (Азернешр)
Шихбала КъирицӀви (Сулейманов) «Крыз ве Крыз дили» Баку — 2002
Зейдлиц Н. К. «Списки населённых мест Российской империи по Кавказскому краю»
Талибов Б. Б. «Языки Российской федерации и соседних государств. Том. II. Крызский язык.»
Саадиев Ш. М. Крызский язык // Языки народов СССР. Т.IV, М., 1967, с.627.
Хидиров В. С. Глагол в крызском языке. Баку, 2007. 368 с.

Баянар

ЭлячӀунар

[Azer2009-1] Переписи населения Азербайджана 1979, 1989, 1999, 2009 годов

[аз2009-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 Национальный состав Азербайджана по районам по переписи 2009

[1]

[2]