Арчияр
| Арчияр Аршишттиб | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Вири санлай кьадар | |||||||||
|
5000-лай пара | |||||||||
| Гегьенш хьанвай ареал | |||||||||
| |||||||||
| ЧӀал | |||||||||
| Арчи чӀал | |||||||||
| Дин | |||||||||
| Ислам, суни мусурманар | |||||||||
| Арадал атун | |||||||||
| алпанар | |||||||||
| Расадин жуьре | |||||||||
| Акатзава | |||||||||
| лезги халкьар | |||||||||
| Мукьва халкьар | |||||||||
| агъулар, будугъар, къирицӀар, лезгияр, рутулар, табасаранар, удияр, цӀахурар, хинелугъар | |||||||||
| Ареалдин карта | |||||||||
 | |||||||||
| 7 ранг |
Арчияр (чпин чӀалал — аршишттиб[1], авар. рочисел, ях. арчи) — Дагъустандин Чарода районда уьмуьр тухузвай, Къавкъаздин бинедин суван гъвечӀи халкь. Нах-дагъустан халкьарин группадин лезги халкьарин хзандиз талукь я.
Дегь Алпандин халкьарикай сад я. Милли ва чӀалан жигьетдай арчияр виридалайни пара лезги халкьариз мукьва я, амма тарихдин къене лезги халкьарилай къакъатна аваррин юкьва хьана ассимиляция хьанва виляй абуру чпи чеб аварар хьиз кьатӀузва ва аварринри яхулрин адетарни культура кьабулнава. Алай аямдани гуькуматдин официал документра арчияр авар халкьдин этник группа хьиз физва.
Диндал гьалтайла суни — мусурманар я.
Тарих
дуьзар хъувунАрчияр дегь Алпандин тайифайрин несилар я [2]. Садлагьай сеферда арчи халкьдин тӀвар Ширванви Мугьаммед Рафидин XIII виш йисан эхирриз талукь тир тарихдин хроникада кьунвай. Арчи халкь аваррин Дусрах (ва я Риссиб) жемиятдик акатзавай ва вахт-вахтунлай къазикумух ханриз харжияр вугузвай.
Гегьенш хьанвай ареални кьадар
дуьзар хъувунБрокгаузан ва Ефронан энциклопедиядин гафарганда авай малуматрикай аквазва хьи, 1886 йисуз Къазикъумух округда 802 арчи яшамиш жезвай [3]. 1926 йисан СССР-дин агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрив кьурвал, СССР-да 863 арчи яшамиш жезвай. Гуьгъуьнин йисарин сиягьра арчийри чеб кьилдин халкь хьиз къалур тавуна аваррин кьадардик кутунай. 1959 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрикай чир хьанай хьи, арчийри чеб аварар хьиз къед авуртӀани абуру чпин хайи чӀал ва са кьадар милли кьетӀенвал хвенай.
2002 йисан малуматриз килигна, агьалияр сиягьдиз къачудай береда чеб арчи миллет хьиз къейд авунай 89 кас тир, амма абур аваррин этник группа хьиз аваррин умуми кьадардик кутунай [4].
2010 йисуз гьукуматдин документра арчийрин кьадар 12 кьван агъуз хьанай [5]. Амма им арчи миллетдин векилрин гьакъикъи кьадар туш.
Арчияр яшамиш жезвай хуьрер:
Чарода района: Арчиб, Алчинуб, Кубатль, Хилих, Кесериб, Хитаб, Калиб.
ЧӀал
дуьзар хъувун
Арчи чӀал Кеферпатан Къавкъаздин чӀаларин нах-дагъустан чӀаларин хзандин лезги чӀаларин группадиз талукь я. Им са кьве-хуьре райхазвай, литература авачир чӀал я. Арчийри хайи чӀалалай гъейри авар ва яхул чӀаларикайни менфят къачузва. Кхьинар кириллицадал ийизвади я. Империя чӀавуз лезги чӀаларин винел илимдин жагъурунар тухузвай Пётр Карлович Услара арчи чӀалан арадал атуникай са кьиса гъанвай:
Гъуцра халкьарни чӀалар туькӀуьрнай. ЧӀалар халкьарин кьадардилай лап тӀимил тир. Гъуцра са шумуд халкьдиз са умуми чӀал гузвай, амма халкьарин вирида сад хьиз дуьньяда виридалайни четин са чӀал кьабулначир. Гьа а четин чӀал дуьньядин виридалайни бицӀи халкьарикай садан кьисметдал атана: им арчи халкь ва арчи чӀал я [6].
Арчи чӀалакай лап сифтегьан малуматар 1863 йисуз Пётр Услара Антон Шифнераз ракъурай «Яхул чӀалан грамматика» улубдихъ гилигнавай алавада ганвай [7].
Адетар
дуьзар хъувунЕ. М. Шиллинга кхьизвайвал:
Абурун асул крар — малдарвал ва лежбервал тир. Сун пекер ва гамар хрунин, кӀарасдикай кӀвалин затӀар, алатар, къапар атӀунин кеспиярни вилик фенвай. Арчийрин хуьрер суварал ала ва сад садаз гзаф мукьвал ала. КӀвалер къванцин, кьулу къав ва кӀама цурни маийшатдин комнатаяр галай са, кьве ва са шумуд гьавадинбур я. Совет береда гьавайрин кьадар ва майдан тӀимил хьанвай ва кӀвалин чиник галереяяр (яни яргъи айванар) галай кӀвалер туькӀуьрзавай.
Алай чӀаван арчи хзанар гъвечӀи, гзафни-гзаф кьве несилдинбур я, хзанда чӀехибуруз гьуьрмет, сад-садаз куьмек гун ва мукьвабурухъ галаз хъсан араяр хуьнин адетар хуьзвайди я. Вилик мукьвабурухъ галаз некягьар виниз тир. Адетрин чӀехи пай чӀаваргандин ва майишатдин циклдихъ алакъалу я. Арчийриз мусурманвал кьабулунилай вилик девирдин диндилай амукьай адетарни ава, месела тарариз пинеяр кутӀунун, къванерикай пӀирер эцигун.
Адетдин алукӀунар
дуьзар хъувун
ТӀвар-ван авай арчияр
дуьзар хъувун- Казакилав — XVIII виш йисан астроном, духтур ва математик, араб чӀалал улубрин ва касыдайрин кирам; Дагъустанда астрономиядин мектебдин бине кутур кас гьисабзавайди я [8].
- Садикъов Махсуд (1998 — 2004) — урусатдин жемиятдинни диндин кардар, теологиядин ва халкьарин арадин арайрин Институтдин ректор, «Нур» жемиятдинни-политикадин гьерекатдин председатель [8].
Литература
дуьзар хъувун- Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8.
Баянар
дуьзар хъувун- ↑ Языки народов СССР: в 5-ти томах. Иберийско-кавказские языки. — М: Наука, 1967. — Т. 4. — С. 608.
- ↑ Кавказская Албания: реквием по мечте | Фонд "Лезгины"
- ↑ Казикумухский округ. Брокгауз-Ефрон. Архивация 18 март 2012.
- ↑ Перечень имен народов, выделявшихся при разработке материалов Всесоюзных/Всероссийских переписей 1926 - 2002 гг., и их численность. «Демоскоп». Архивация 17 февраль 2012.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010 г. Национальный состав населения Российской Федерации. «Демоскоп». Архивация 31 май 2012.
- ↑ Алексеев М. Е., Самедов Д. С. Арчинский язык // Языки народов России. Красная книга. Энциклопедический словарь-справочник. — М: Academia, 2002. — С. 34. — ISBN 5-87444-149-2 ББК 81.2.я2 УДК 802/809(=1.470)(031) К 782.
- ↑ 7,0 7,1 Микаилов К.Ш. Арчинский язык (Грамматический очерк с текстами и словарём). — Махачкала, 1967. — С. 8-9.
- ↑ 8,0 8,1 Магомедханов М. М. Арчинцы // Народы Дагестана / Отв. ред. С. А. Арутюнов, А. И. Османов, Г. А. Сергеева. — М.: «Наука», 2002. — С. 287-288. — ISBN 5-02-008808-0.
ЭлячӀунар
дуьзар хъувун- Арчинцы — государством забытый этнос Архивация 10 июль 2012 йисан.
- Особенности переписи населения в Дагестане