Удияр

Удияр уди. Ути
1883 йисуз Нух уезддин Варташен хуьре (гилан Угъуз шегьер) янай уди рушан суьрет.
Вири санлай кьадар
3 000 кьван
Гегьенш хьанвай ареал
Азербайжан 3000 (2009 йис)        ● Кьвепеле район Урусат        ● Ростов вилаят 1 866 (2010 йис)        ● Краснодар вилаят 766 (2010 йис)        ● Вогоград вилаят 327 (2010 йис)        ● Ставрополь вилаят 300 (2010 йис) Украина 592 (2001 йис) Къазахстан 247 (2001 йис) Гуржистан 203 (2002 йис) Армения 200 (2002 йис)
ЧӀал
уди чӀал
Дин
Христианвал
Арадал атун
алпанар
Расадин жуьре
кавкасионар
Акатзава
лезги халкьар
Мукьва халкьар
агъулар, арчияр, къирицӀар, лезгияр, рутулар, табасаранар, цӀахурар, хинелугъар
Ареалдин карта
15 номердихъ галай рангунив удийрин чилер къалурнава

Удияр (уди. ути) — асул гьисабдалди Азербайжандин Кьвепеле райондин Ниж хуьре уьмуьр тухузвай дегь Алпандин халкьарикай сад. Нах-дагъустандин халкьарин группадин лезги халкьарин хзандиз талукь я. Удияр алпандин уди тайифадин дуьз несилар я. Муькуь лезги халкьарилай тафаватлу яз, удияр чара-чара халкьарин акахьунин рекьелди арадал атанвач, абуру чпин сифтегьан къамат ва дин къедалди хвенва. Им Къавкъаздин виридалайни дегь ва тарихдиз девлетлу халкьарикай сад я.

Удийрин вири санлай кьадар тахминан 10 000 кас я.

Удийрин хайи чӀал – уди чӀал я. Амма халкьдин арада хайи чӀалан чирвилер гзаф усал я. Уди чӀалалай гъейри, чпи уьмуьр тухузвай уьлкведивай аслу яз удийриз кьажар, урус, эрмени ва гуржи чӀалар чида.

Диндал гьалтайла православие мезгьебдин христианар я.

Муькуь лезги халкьар хьиз удиярни гьам чӀалан гьамни милли культурадин жигьетдай Дагъустандин халкьариз мадни мукьва я. Вилик девирда вири лезги халкьар, месела удияр, агъулар, лезгияр, къирицӀар, табасаранар ва мсб. Алпан гьукуматдин тайифаяр тир ва вири дуьньядиз «лекьер», «алпанар» тӀвараралди малум тира .

ТӀвар

Удияр дегь чӀаварилай уди тӀварцӀелди малум я. Абур Алпандин 26 тайифайрикай садан дуьз несилар я ва чпин чӀал сифтегьан къаматда хвена. Бязи алимри и чӀал Алпан гьукуматдин алпан чӀалаз гзаф мукьва тирди лугьузва.

Чеб авай чилер ва кьадар

Алай чӀавуз дуьньяда удияр кӀватӀидаказ уьмуьр тухузвай анжах кьве хуьр ава, ибур Азербайжандин Кьвепеле райондин Ниж хуьр ва Гуржистандин Кахетия крайда авай Зинобиани хуьрер я. Къарабагъдин гьуьжетар гатӀумдалди Азербайжанда удияр пара кьадарда кӀватӀидакай авай чкайрикай сад Угъуз райондин Варташен хуьр тир. 1989 йисуз хуьруьн удияр мажбур яз Грузиядиз куьч хьанай. 1991 йисуз Варташендин тӀвар Угъуздиз дегишарнай ва 2009 йисан малуматриз килигна Угъуз районда вирини-вири 74 уди амукьнай.

1880 йисуз Урусатдин империядин агьалияр сиягьдиз къачурла уьлкведа 10 агъзур удияр авайди малум хьанай. 1900-йисарин эхирда абурун кьадар 8 агъзур кас тир. 1910 йисуз 5900 удияр авай. 1926 йисуз уьлкведа 2500 кас, 1959 йисуз – 3700 кас, 1979 йисуз 7000 уди къейд авунай. 1989 йисуз дуьньяда 8650 кас уди гьисабдиз къачунвай .

Азербайжанда авай удийрин кьадар:

Йисариз килигна Азербайжанда авай удийрин кьадар:

Йис	1896 йис	1926 йис	1959 йис	1970 йис	1979 йис	1989 йис	1999 йис	2009 йис
Кьадар, кас	7.856	↘2.441	↗3.202	↗5.491	↗5.839	↗6.120	↘4.152	↘3.800

Урусатда авай удийрин кьадар:

2002 йисан малуматрив кьурвал Урусатда 3721 касди вич уди хьиз къейд авунай. Абурукай парабур (1573 кас) Ростов вилаятдал къвезвай.

2010 йисан малуматриз килигна, Урусатда удийрин кьадар 546 кас пара хьана 4267-ав агакьнай.

Тарих

Удийрикай сифте малуматар чи э. вилик V виш йисуз вичин машгьур «Тарих» тӀвар алай ктабда Гьеродота ганвай. Чи эрадилай вилик 490 йисуз грекринни-фарсарин арада хьайи дяведин «Марафон ягъунра», фарсарин кьушундин жергейра уди аскерар авайди къейд авунай.

Удийрин тӀвар, дегь-грек тарихдар Страбона Каспи гьуьлуькай ва Алпан гьукуматдикай чи э. вилик I виш йисуз кхьей гъиливкхьинра кьунвай.

Уди миллетдикай пара кьадар антик тарихдарри кхьенвайди я, ибур Гай Плиний Секунд, Клавдий Птолемей, Азиний Квадрат ва муькуьбур я.

Чи эрадин V виш йисалай гатӀумна удийрикай мукьвал-мукьвал эрмени тарихдарри кхьизвай. Абурукай виридалайни гегьенш малуматар Мовсес Каганкатвациди «Алпан гьукуматдин тарих» ктабда ганвай.

Удияр Къавкъаз Алпандин виридалайни чӀехи ва гьукуматдин бине эцигай кьилин тайифайрикай сад тир. Алпандин кьилин шегьерар тир Кьвепеле ва Барда уди миллетдин тарихдин чилерал хьайиди гьакӀан дуьшуьш туш. Виликди удияр гзаф гегьенш чилерал чкӀанвай. Тарихдин малуматриз килигайтӀа, абурун чилер Каспи гьуьлелай Къавкъаздин суварал кьван ва Куьр вацӀал кьван экӀя хьанвайди малум жезва. Алпан уьлкведин вилаятрикай садан тӀвар Уди тир.

Vll виш йисуз Алпан уьлкве арабрин гьукумдик акатайдалай кьулухъ удийрин чилер къвердавай тӀимил жезвай. Удийрин са пай ислам диндиз элкъвенай. Амма, христианвал хвенвай удийрин са пай, арабрин ихтиярдалди эрменийрин григориан клисадин лувак акатнай. И кардикай менфят хкудна эрменийри христианвал кьабулай алпан тайифайрин, абурун арада удиярни кваз, аксиниз абур эрменийриз элкъуьрунин сиясат кьиле тухузвай.

Сувун Къарабагъдин ва Утикдин сергьятдал алай рагъакӀидай патан удийри чпин хуьрер гадарна Кьвепеле райондин Ниж хуьруьз акъатнай. ТӀвар-ван авай лингвист алим В. Шульцан фикирдалди, удияр и региондиз массайралди эрменияр атунин себебдалди хъфенай. Амма малум я хьи, удийрихъ галаз Къарабагъдай ва Утикдай Кьвепеле ва Угъуз районриз пара кьадарда эрмениярни куьч хьанвай.

Яргъал йисара эрменийрихъ галаз къвал-къвалав уьмуьр тухвай удийри эрмени-григориан дин кьабулнай. XIX виш йисуз удийрин са пай эрменийрик какахьна чпин милли кьетӀенвал ва чӀал квадарна эрменийриз элкъвенай.

1747 – 1755 йисарин къене, Гьажи Челеби ханди гьукум тухузвай береда Шекидин ханвиле 3 уди хуьр авайди малум я, ибур: Варташен, Ниж ва Жалут хуьрер я. XIX виш йисан юкьвара Шеки ханвилин чилерал пуд уди хуьр аваз хьуникай Нухви Йогьанеса ва Григор Мыкыртичана 1815 йисуз къелемдиз къачунвай ва Вири Урусатдин эрменийрин архиепископаз ракъурай чарчел кхьенвай. Гьа чарчел гьакӀни кхьенвай хьи, Гьажи Челеби хандин береда эрмени клисади уди хуьруьн эгьлийрал махсус «диндин пек» лугьудай харжи эцигнай ва гьа хуьруьн эгьлийри чпелай и харжи алудун паталди гьикьван алахъайтӀани чпин къастунив агакьначир.

XIX виш йисан эхирда Товуз райондин Кирзан хуьряй ва Къарабагъ региондин Сейсулан ва Гьесенкъала хуьрера авай удияр ва я чеб уди милледтиз талукьарзавай ксар кӀватӀна Варташен ва Ниж хуьрериз куьчарзавай, иллаки Ниж хуьруьз. Удияр гьар патарай атанвай виляй Ниж хуьр адетдалди са шумуд мягьлейриз пай хьанва.

1878 йисуз чапдай акъатнай ктабда кхьенва хьи, Нух уездда эрмени-григориан эгьлидин арадай чкадинбур яз гьисабзавайбур анжах удияр я. Абуру анжах Ниж ва Варташен хуьрера уьмуьр тухузва ва чпин чӀалал рахазва. Уди чӀалал маса са хуьрени рахазвайди туш. Уди миллетдиз чпин кхьинар авач, кхьидайла абуру эрмени алфавитдикай менфят къачузва ва дуъаяр кӀелдайла эрмени чӀалал лугьузва. Бязи хуьрера авай – Султаннуха, Эрмени Жарлу, Мирзебегли, Варданлы, Малых ва Енгикент, удияр азербайжан чӀалал рахазва ва и чӀал чпин хайи чӀал тирди гьисабзава. И чешмеда, Жалут хуьр эрмени хуьр хьиз къалурнава ва къейд авунва хьи, и хуьруьз эрменияр Къарабагъдай ва Хойдай куьч хьана атанвайбур я. Муькуь хуьрерилай тафаватлу яз, Жалут хуьруьн эгьлияр эрмени чӀалал рахазва. ГьакӀни, ктабда кхьенва хьи, Варташен хуьре православ удийрин 113 кӀвал ава ва абурун вири санлай кьадар 606 кас я.

1918 – 1920 йисара эрменийринни кьажаррин арада гатӀумнай гьуьжетрин нетижада, и кьве халкьдин юкьва гьатай Варташен хуьруьн удияр мажбур яз Грузиядиз куьч хьана ана Зинобиани хуьр кутунай. Куьч хьуниз регьбервал клисадин фекьи Зиновий Силикова ийизвай. Хуьруьр тӀварни адан гьуьрметдай эцигайди я.

Исятда Угъуз шегьерда удийрин тахминан 20 хзан ама, амма 1950-й йисара хуьруьн лап чӀехи пай удиярни эрменияр тир. 1975 йисуз хуьруьн агьалидин 40 % удияр тир.

Гьеле тӀимил вахт идалай вилик Кьвепеле ва Угъуз районрин Мирзебегли, Султаннуха, Жорлу, Мыхлыкъовакъ, Баян, Варданлы, Кирзан, Малых, Енгикенд хуьрер михьиз уди хуьрер тир. Вахтар финвай кьадардиз тӀимил удияр чкадин азербайжанарихъ галаз акахьнай. Гила и хуьрерин эгьлияр азербайжанар я, амма абуруз чеб са мус ятӀа удияр хьанай чӀал чизва.

Антропология

XIX виш йисан эхирда Ниж ва Варташен хуьрерай тир 150 удийрин винел алим А. Арутинова антропологиядин чирвилер кьиле тухванай.

Удийрин физикадин типдин гьалар къелемдиз къачурла абурун организмда хъсан кӀарабринни-мускулрин система, бедендал къалин чӀарар, юкьван алцумдин ва сагълам сарар, кьилин чӀарарин ва жендекдин экуь рангар ва шуьтруь вилерин виниз хьун къейд авунай.

Дин

Алпан уьлкве христианвилиз элкъуьрнавай девирдилай эгечӀна удияр Алпан клисадиз талукь тир. Алпан клиса Эрмени апостол клисадихъ галаз сад тир ва Алпан клисадин кьил эрмени католикосдин паталай тайинарзавай. Эрмени апостол клисади хьиз Алпан клисадини Халкидон собор кьабулзавачир ва халкидон девирдин вилик хьайи шариатдин къанунриз ибадат ийизвай.

VI виш йисуз Армения Византиядин кӀаник акатайдалай кьулухъ Алпан клиса Эрмени клисадивай къакъатна аслутуширвал малумарнай . Алпан клисадин садавайни аслу тушир садлагьай католикос Аббас хьанай. Идахъ галаз санал, и кьве клисайрин арада къанунрин ва диндин садвал амукьнай. Вучиз лагьайтӀа, Алпан ва Эрмени клисаяр кьведни холкидон тушир клисайрин хзандик акатзавай.

704–705 йисара алпан католикос Нерсес Бакуран халкидон мезгьебдиз элячӀунин татугай алахъунрилай гуьгъуьниз, Алпан клисадин соборди Эрмени клисадин ихтиярдик элкъуьнин къарар кьабулнай. Гьа чӀавалай Алпан клиса Эрмени клисадин регьбервилик автоном католикосат хьиз гьатнава ва алпан католикос эрмени католикос хьиз физвай.

Алпандин вири тайифайрин арадай христианвал сифтегьан жуьреда тек са удийри хвена. Амайбур мусурманвилиз элкъвена.

Къе Азербайжанда сиясатдин себебриз килигна Эрмени клиса кадик квачир виляй, удияр Урус православиедин клисадин ихтиярдик экечӀна. Православие клисадиз Азербайжанда вичин эпархия ава .

ЧӀал

Уди чӀал къенин йикъалди амай Къавкъаздин виридалайни дегь чӀаларикай сад я. А. Шанидзеди, Ж. Дюмезиля ва муькуь алимрин фикирралди уди чӀал дегь Алпан гьукуматдин алпан (агван) чӀалакай арадал атанай ва адаз ухшар чӀал я. VIII виш йисуз удийрин динда, сиясатда ва культурада хьайи дегишвилериз килигна абурун са пай эрмери клисадик акатнай, муькуь пайни православие мезгьеб кьабулнай. Эрмени-григориан мезгьеб кьабулай удийрин диндин ва кхьинрин чӀал эрмени чӀал хьанай, амма православ удийрин чӀехи пай гуржи чӀалал элячӀнай.

Уди чӀал нах-дагъустандин чӀаларин хзандин лезги чӀаларин группадик акатзава. ЧӀала кьве нугъат ава: ниж ва варташен нугъатар. Вичин нубатда ниж хуьруьн нугъат 3 бицӀи группайриз пай хьанва – агъа, кьулан ва вини рахунар. Идан себеб, удийрин Ниж хуьруьз чара-чара чкайрай атун я.

Варташен нугъатни кьве рахунрикай ибарат я, ибур: вич варташен ва октомбери рахунар. Октомбери нугъат Гуржистандин Зинобиани хуьре кардик ква.

Алай аямда, уди чӀал чизвай ксарин кьадар къвердавай тӀимил жезва. Ниж хуьревай жегьилри кьажар чӀал виниз кьазва. ЧӀал вилик тухудай институтар авачир виляй, чӀалак пара кьадарда азербайжан гафар акахьзава ва бинедин уди гафар арадай акъудзава.

ТӀвар-ван авай удияр

• Гукасян Ворошил Левонович — СССР-дин лингвист, тарихдар, Къавкъаз чирзавай алим, уди чӀалан пешекар.
• Коасари Гайк — XX виш йисан уди зари, драматург, алим.
• Кечаари Георгий Аветисович — уди ва азербайжан кхьираг, жемиятдин кардар ва алим кас.
• Кушманян Патвакан Арутюнович — лайихлу муаллим, эрмени-уди чӀаларин гафарган туькӀуьрай кас, лингвист.
• Силикян Мовсес Михайлович — Армениядинни Урусатдин тӀвар акъатнавай дяведин кардар, регьбер.
• Пачиков Степан Александрович — Evernote компаниядин бине эцигай кас, адан сагьиб.

Литература

• Бежанов М. Краткие сведения о селе Вар­ташен и его жителях // СМОМПК. Тифлис, 1892. Вып. 14. Архивация 19 март 2012 йисан.
• Арутинов А. А. Удины. // Русский антропологический журнал, 1905, № 1-2 (стр. 73-96)
• Волкова Н. Г. Удины Грузии // Полевые ис­следования Ин-та этнографии. 1975. М., 1977.
• Ворошил Г. (Гукасян). Удинско-азербайджанско-русский словарь. Баку, 1977.
• Дирр А. М. Грамматика удинского языка // СМОМПК. Тифлис, 1904. Вып. 30.
• Народы Кавказа, т. II. «Удины». Москва, 1960.
• Удины // Брокгауздин ва Ефрондин Энциклопедиядин гафарган: 86 томар (82 т. ва 4 доп.). — Санкт-Петербург, 1890—1907.  (урус)
• Удины // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8.