ЦӀахурар

ЦӀахуррин милли тӀаратӀ

Вири санлай кьадар

30 000 кьван ^[1]

Гегьенш хьанвай ареал

Урусат	12 769 кас (2010)	^[2]
Дагъустан	9 771 кас (2010)	^[3]
Ставропольдин край	403 кас (2010)	^[4]
Ростов вилаят	315 кас (2010)	^[4]
Азербайжан	12 300 кас (2009)	^[5]
Закатала район	11 203 кас (2009)
Къах район	1 008 кас (2009)

ЧӀал

ЦӀахур чӀал

Дин

Ислам, суни мусурманар

Арадал атун

алпанар

Расадин жуьре

Европеоид раса (къавкъасион жуьрединни каспий жуьредин акахьун)

Акатзава

лезги халкьар

Мукьва халкьар

агъулар, арчияр, будугъар, къирицӀар, лезгияр, рутулар, табасаранар, удияр, хинелугъар

Ареалдин карта

14-лагьай тав

ЦӀахурар (цӀах. йихъбы, цӀаӀхбы) — тарихдин къене Дагъустандин кьибле ва Азербайжандин кефер пата уьмуьр ийизвай Къавкъаздин бинедин халкь. Дегь Алпандин халкьарикай сад я. ЦӀахурар нах-дагъустандин халкьарин хзандин лезги халкьарин группадик акатзава.

Хайи чӀал — цӀахур чӀал я. ЧӀалан, медениятдин ва адетрин патахъай цӀахурар муькуь Дагъустандин миллетриз, иллаки лезги халкьариз, мадни мукьва я.

Азербайжандин гьукуматди тухузвай, гъвечӀи халкьар терг авунин сиясатдиз килигна цӀахурин чӀехи пай азербайжанариз элкъвена ва и процесс къенини юкъузни йигиндаказ физва.

Чеб авай чилер ва кьадар

ЦӀахурар лезгияр хьиз, СССР чкӀайдалай кьулухъ кьве гьукуматрин чилерал пай хьанвай халкь я. Къе абурун са пай Дагъустанда, муькуь пайни Азербайжанда амукьнава. Дагъустанда цӀахурар Рутул райондин сувун хуьрера, Азербайжан патани Закатала ва Къах районрин сувун ва сувун ценерив галай хуьрера уьмуьр тухузва.

ЦӀахур халкьдин вири санлай кьадар тахминан 30 агъзур кас я. Абурукай 13 агъзур Урусатдал, 12,5 агъзур Азербайжандал къвезва. Амай пайни дуьньядин чара-чара уьлквейриз чкӀанва. Бязи чешмейри гузвай малуматриз килигна, Азербайжанда авай цӀахуррин кьадар официал чарара ганвай кьадардилай гзаф виниз я. Азербайжанда авай цӀахуррин кьадар дуьз малум туш, вучиз лагьайтӀа Советрин береда цӀахуррин паспорта «лезги» кхьизвай. Исятда Азербайжанда авай цӀахуррин гзафбурун паспортра «азербайжанви» кхьенвайди я. Идан себеб, Азербайжанда кьиле физвай гъвечӀи халкьар (абурук лезгиярни кваз) азербайжанариз элкъуьрунин сиясат я. Исятда Азербайжанда авай цӀудралди цӀахур хуьрерин эгьлияр азербайжан чӀалал рахазва ^[6].

Дагъустанда ва Азербайжанда цӀахур чӀалалди рахазвай вирини-вири 29 цӀахур хуьр ава:

Дагъустанда:

Рутул район: ЦӀахур, ГелмецӀ, Курдул-Лекь , Миких, Мишлеш, Хиях, Суьгут, Муслах, Оттал, Корш, Джиных, Кальял, Мухах.
Бабаюрт район: ЦӀийи ЦӀахур (Правда), ЦӀийи Мишлеш, ЦӀийи Кальял, Ленино, ЦӀийи Гельмец, ЦӀийи Муслах (Свердлово).

Азербайжанда:

Закатала район:

Закатала шегьер — акахьай агьалияр.

Агъдам-Калел — цӀахур чӀал хвенва.
Али-Байрамлы — цӀахур чӀал хвенва.
Джимджимех — азербайжан чӀалал элячӀнава.
Заган — цӀахур чӀал хвенва.
Сувагел — цӀахур чӀал хвенва.
Кьас — цӀахур чӀал хвенва.
Кьаркьвай — цӀахур чӀал хвенва.
Къалял — цӀахур чӀал хвенва.
Эзгилли — азербайжан чӀалал элячӀнава.
Сапынджий — цӀахур чӀал хвенва.
Гъаласкьар — цӀахур чӀал хвенва.
Гудьбарах — цӀахур чӀал хвенва.
Къымыр — азербайжан чӀалал элячӀнава.
Къымырбазар — азербайжан чӀалал элячӀнава.
Къандах — азербайжан чӀалал элячӀнава.
Лагьидж — цӀахур чӀал хвенва.
Мишлеш-Тала — азербайжан чӀалал элячӀнава.
Мамрых, Мамрий — цӀахур чӀал хвенва.
Мухах — азербайжан чӀалал элячӀнава.
Чардахлар — азербайжан чӀалал элячӀнава.
Чобанкол — азербайжан чӀалал элячӀнава.
Чинчар — цӀахур чӀал хвенва.

Къах район:

Къах шегьер — акахьай агьалияр ава.

Абрамчей — азербайжан чӀалал элячӀнава.
Агъези — цӀахур чӀал хвенва.
Агъчей — азербайжан чӀалал элячӀнава.
Гашгачей — азербайжан чӀалал элячӀнава.
Джиных (Гюллю) — азербайжан чӀалал элячӀнава.
Зарна — азербайжан чӀалал элячӀнава.
Илису — азербайжан чӀалал элячӀнава.
Къум — чӀехи пай азербайжан чӀалал элячӀнава.
Лекид — азербайжан чӀалал элячӀнава.
Лекид-Кутюклу — цӀахур чӀал хвенва.
Сарваг — азербайжан чӀалал элячӀнава.
Чинар — цӀахур чӀал хвенва.

ТӀварцӀикай

«ЦӀахур» тӀвар цӀахур миллетдин рикӀ тир дегь ЦӀахур хуьруьн тӀварцӀихъ галкӀанва ^[7]. Чпи чпиз цӀахурри йыхъбы, цӀаӀхбы лугьузвайди я.

Дагъустанда рутулри цӀахурриз — гъалтахъар, аварри — хъалтагъал, яхулри — цӀахъюр лугьузва. Азербайжанда азербайжанари абуруз вилик лезгияр лугьузвай, гила сахурлар лугьузва^[8].

Тарих

ЦӀахур халкьдин тарих яргъал виш йисарин дегьнейриз физва ва чи эрадилай вилик 4-лагьай агъзур йисуз арадал атанвай авадан медениятдихъ галаз алакъалу я ^[9]. Дагъустандин ва Кьиблепатан Къавкъаздин халкьарин арадай виридалайни дегь чӀаван чешмейра тӀвар гьатнавай халкьарикай сад — цӀахурар я ^[10].

ЦӀахуррин ва гьакӀни вири лезги халкьарин дуьз бинеяр, дегь чӀавуз Алпан гьукумат туькӀуьрай алпандин тайифаяр я. ЦӀахур миллетдин энтогенезда иштирак авур «йикий» тӀвар алай алпан тайифайри Алпан уьлкведин кьиблединни-рагъакӀидай пад кьунвай ва Армениядихъни Гуржистандихъ галаз са сергьятрал алай. Куьр-Алазан кӀама авай топонимрин чӀехи пай цӀахур чӀалан гафар тирди фикирдиз къачуртӀа малум жезва хьи, вилик девирда цӀахур миллет гзаф гегьенш чилерал чкӀанвай.

Алпан уьлкведин кьилин дин тир христианвилиз ва адан архитектурадиз талукь лап дегь заманадин имаратар къе цӀахур хуьрера амукьнава:

Къах райондин Къум хуьре VI виш йисариз талукь алпандин клисадин (базиликадин) харапӀаяр амукьнава.
Къах райондин Лекит хуьре VII виш йисан тарихриз талукь алпан монастырьдин ва я къеледин дараматрин комплексдик акатзавай элкъвей цлар авай клисадин харапӀаяр амукьнава.
Закатала райондин Мамрух хуьре III—IV виш йисариз талукь храмдин харапӀаяр ава.

Идалайни гъейри цӀахурри уьмуьр тухузвай чилерал, лезги халкьарин дегь ва девлетлу тарихдикай хабар гузвай пара кьадарда муькуь тарихдин имаратар ава.

XV—XIX виш йисар

ЦӀахуррикай сифте малуматар VII виш йисариз талукь эрмени ва гуржи гъиливкхьинра гьатнава. И тарихдин гъиливкхьинра авторри «Цукети», бязи чешмейра «ЦӀахайки» уьлквейрин тӀварар кьазва. ЦӀахур миллетдин кьилин хуьр тир — ЦӀахур хуьр гьеле XI—XII виш йисара аваз хьайиди малум я. И кар тестикьарзавайди дуьздал акъуднай тарихдин кхьинар я. XIII виш йисуз араб алим Закария аль-Казвиниди ЦӀахур хуьруькай икӀ кхьенай:

«...Генже шегьердилай ругуд йикъан мензилда алай чӀехи ва гзаф агьалияр авай шегьер я. Ам Лакзан уьлкведин кьилин шегьер я. Ана гзаф мекьи я. Шегьердиз яд Самур тӀвар алай вацӀай къачузва. ТӀуьнар асул гьисабдалди къуьлуьн магьсулрикай гьазурзава. Абуру чпиз бес тир кьадарда къуьл цазва ва цӀегьрен нек хъвазва. Абуру цӀегьрен сарикай расзавай кавалар алукӀзава. Абурун кьилел са гьакимни авач, амма галазва абурухъ са фекь, адахъ галаз абуру аль-Шафии имамди кутур мезгьебдив кьурвал ибадат ийизва.»

Лезги чӀаларин генетик мукьвавал чирнавай алимар ихьтин къарардал атанай, цӀахур ва рутул чӀалар VI—VII виш йисара са дидед чӀалан нугъатар тир. Гуьгъуьнлай и нугъатар сад садавай къакъатна кьилдин рутул ва цӀахур чӀалар арадал атанай. Къе лезги халкьари уьмуьр тухузвай чилерал X виш йисуз Лакз тӀвар алай уьлкве авай. Амма IX—XV виш йисарин тарихдаррикай садани, а уьлкведа лезгияр, цӀахурар ва я рутулар авайди кхьеначир. И вири лезги халкьар «Лакз уьлкведин эгьлияр» хьиз къелемдиз къачунвайди я. Вучиз лагьайтӀа а чӀавуз Лезгистандин чилерал пара кьадарда сад садаз мукьва тайифайри уьмуьр гьалзавай, гуьгъуьнлай и тайифайрин бинедаллаз къенин лезги халкьар арадал атанвайди я ^[11].

ЧӀехи этнограф Михаил Ихилова икӀ кхьенай:

«Чи фикирдалди, XV виш йисалди рутуларни цӀахурар умуми лезги этносдивай гьеле чара хьаначир ва са лезги халкь хьиз физвай, амма къвердавай чпин кьетӀен чӀалар ва адетар арадал къвезвай.»^[12].

Вахтар финивай Дагъустанда авай цӀахуррин са пай Къах ва Жар приставствойриз куьч жезвай. ЦӀахуррин азербайжан патаз куьч хьунин процесс дуьз XVII виш йисалди давам хьанай. XVIII виш йисан сифте кьилера Жар-Белокандин чилерар цӀахур ва авар хуьруьн-жемиятар арадал къвезвай.

XV виш йисуз цӀахурар гегьенш хьанвай чилерал феодал гьукумат арадал гъанай, адан кьилин шегьер ЦӀахур хуьр хьанай. XVIII виш йисуз, кьилин шегьер Жар-Белоканда авай Илису хуьруьз тухвайдалай кьулухъ и гьукуматдиз Илисудин султӀанат тӀвар ганвай. Илису султӀанатдин цӀахур агьалияр азербайжанарихъ галаз къвал-къвалав авайвиляй абур эхиримжибурун гзаф къати таъсирдик квай ва вахтар къвердавай чебни азербайжанариз элкъвезвай.

1820 — 1860 йисарин къене Жар-Белокандин азад жемиятрин союз ва Илисудин СултӀанат Къавкъаздин дяведа урусрин аксиниз къарагънай. Къавкъаздин вири сувун халкьар чӀехи империядихъ галаз женг чӀугвазвайди хабар хьайи авар ва цӀахур хуьрерик 1830 йисуз чӀехи къалабулухар акатнай. 1844 йисуз Илисудин султӀан Даниял Имам Шамилан патаз элячӀнай ва Урус Империядиз гъазават малумарнай. Дяве урусрин хийирдиз акьалтӀ хьайидалай кьулухъ, 1852 йисуз царьди Жар-Белокандиз жазадин экспедиция ракъурнай ва 13 цӀахурни 2 авар хуьрериз цӀай яна тамамдаказ терг авунай ва агьалияр Алазан вацӀун арандиз куьчарнай. Анжах 1861 йисуз абуруз хайи хуьрериз элкъведай ихтиярар ганвай.

1839 йисуз милли къарагъунар секинардалай гуьгъуьниз Жар-Белокандин азад жемиятар ва Илисудин СултӀанат Закаталадин округдик кутунай. Жар-Белокандин азад жемиятар терг авуртӀани, Илисудин СултӀанат Закаталадин округдик кваз амукьнай. 1844 йисуз Урус гьукуматди султӀанатни терг авунай.

1875 йисуз акъуднай «Урусат Империядин халкьарин сиягь» тӀвар алай документдив кьурвал, Дагъустан вилаятдин Самур округда 2 430 цӀахурвиди уьмуьр ийизвай. 1895 йисан малуматриз килигна, Лучек наибвиле авай цӀахуррин кьадар 5 149 кас тир.

ЧӀал

Асул макъала: ЦӀахур чӀал

ЦӀахур чӀал нах-дагъустандин чӀаларин группадин лезги чӀаларин хзандик акатзава. Адаз гьам лексикадин, гьамни структурадин кьетӀенвилерин жигьетдай виридалайни мукьва рутул чӀал я ^[13]. ЦӀапарихъ галаз хьайи яргъалди алакъайрин себебдалди, цӀахур чӀал азербайжан чӀалан гзаф къуватлу эсердик акатнава. Адак зурба кьадарда азербайжан бинедин гафар ква. ЧӀал пуд нугъатриз пай жезва: цӀахур-сувагел нугъат, гелмец-курдул нугъат ва сабунчи нугъатар. Дагъустанда авай цӀахурриз чпин хайи чӀалалай гъейри урус чӀални чида. Амма Азербайжанда авай цӀахуррин чӀалан гьалар аксибур я. ЧӀехи пай аялар ва жегьилар дидед чӀалал рахазмач, вири азербайжан чӀалал элячӀнава. ЦӀахур чӀалал анжах кьуьзуьб авсиятда ава.

ЦӀахур чӀалакай сифте къиметлу материалар немецви алим Р. Эркерта вичин «Die Sprachen des kaukasischen Stammes» диссертацияда ганвай. 1930 йисуз А. Н. Генкоди цӀахур алфавит туькӀуьрнай. 1864 йисалди цӀахурри араб графикадал туькӀуьрнай «ажам» алфавитдикай менфят къачузвай. 1935 йисалай 1938 йисуз сифте кьилин мектебрин агъа классра тарсар цӀахур чӀалалди гузвай. 1952 йисалди цӀахур мектебра (гьатта Дагъустандани) тарсар азербайжан чӀалал тухузвай, 1952 йисалай инихъ — гьукуматдин урус чӀалал.

1990 йисуз цӀахур чӀалаз кирилл графикадин бинедаллаз цӀийи алфавит туькӀуьрнай. Азербайжанда латин гьарфаралди туькӀуьрнай цӀахур алфавит кардик ква. 1996 йисуз Бакуда латин алфавитдин куьмекдалди садлагьай цӀахур азбука чапдай акъуднай.

Алай чӀавуз цӀахур чӀал Дагъустан Республикадин гьукуматдин чӀаларикай сад я. Дагъустанда цӀахур чӀалан ва эдебиятин тарсар садлагьай классдилай гузва.

Дин

Диндал гьалтайла цӀахурар суни-мусурманар я. Шафии мезгьебдин рекье ибадат ийизва ^[14]. ЦӀахурар ислам диндал X—XI виш йисарин арада атанай, адалай вилик абур христианар тир ^[15]. XIII виш йисуз ЦӀахур хуьруьз атанвай Ал-Казнивиди икӀ кхьенай: «хуьруьн агьалидин вири шафии мезгьебдин рекье ава. Хуьре са медресе ава, адан бине Низам ал-Мулк Хасан ибн Исхака эцигайди я.

Меденият

1992 йисуз «ЦӀахурар» тӀвар алай милли медениятдинни-тарихдин жемият арадал гъанай, абурун къаст квахьзавай милли адетар, чӀал хуьн ва халкьдин уьмуьр вири патарихъай вилик тухун тир. Дагъустанда цӀахур чӀалал «Нур» газет, аялрин «Лачин» (Кард) журнал, «Алшан» макъаматдин ТВ-гунуг, ДГьУ-дин (ДГУ) дагъустандин чӀаларин отделениеда цӀахур чӀалан муаллимар гьазурзава. 2009 йисалай Дагъустанда цӀахур чӀалал аялрин журнал «Соколёнок» акъатзава. «ЦӀахур» кьуьлерунин ансамбль кардик ква.

Азербайжанда, Закатала районда ЦӀахур Медениятдин Центр кӀвалахзава. Ана кьуьлердай ва манияр лугьудай коллективар гьазурзава. Абурукай виридалайни машгьурди «Джейранум» тӀвар алай ансамбль я. 2009 йисуз Азербайжандин Закатала райондин Гаргай хуьре цӀахур чӀалал садлагьай куьруь-метрдин фильм чӀугнай — «Далу кьибле патаз» (цахур. Кьиблайика йикьгьийна, азерб. Arxası qibləyə). ЦӀахур миллетдин манийрикни макъаматдик азербайжанарин культурадин кӀеви эсер галукьнава.

Баянар

↑ Г.Х.Ибрагимов Цахурско-русский словарь. стр.6
↑ Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010
↑ Национальный состав населения РФ по регионам, согласно переписи населения 2010 года
↑ ^4,0 ^4,1 Всероссийская перепись населения 2010 года. Официальные итоги с расширенными перечнями по национальному составу населения и по регионам.: см.
↑ Национальный состав Азербайджана по районам по переписи 2009
↑ Г.Х.Ибрагимов, Ю.М. Нурмамедов. Цахурско-русский словарь. — М.: Изд-во Российской Академии Наук. Дагестанский научный Центр. Институт языка, литературы и искусства им. Г. Цадасы, 2011. — С. 499-501.
↑ Агеева. Р. А. Какого мы роду-племени? Народы России: имена и судьбы. Словарь-справочник 2000 г.
↑ Языки Российской Федерации и соседних государств. Энциклопедия в 3-х томах. — М.: Наука, 2001. — Т. 3. — С. 334-335. — ISBN 5-02-011237-2.
↑ http://identity2010.ru/?page_id=2310 Архивация 20 апрель 2016 йисан. Народы России: Цахуры
↑ Гамзат Мусаев Цахуры в XVIII—XIX вв.: историко-этнографическое исследование XVIII—XIX вв. — Махачкала, 2009. — 2 стр.
↑ История народов Северного Кавказа с древнейших времён до конца XVIII в. / Ответств. ред. Б.Б. Пиотровский. — М.: Наука, 1988. — С. 154.
↑ Ихилов М. М. Народности лезгинской группы: этнографическое исследование прошлого и настоящего лезгин, табасаранцев, рутулов, цахуров, агулов. — Махачкала: Дагестанский филиал Академии наук СССР, 1967. — С. 62.
↑ Цахурский язык
↑ П.И. Пучков РАЗДЕЛ II. РОССИЙСКИЙ ОПЫТ. СОВРЕМЕННЫЕ РЕАЛИИ. www.isras.ru. Архивация 3 февраль 2012.
↑ Сергеева Г. А. Цахуры // Расы и народы. Вып. 26. — Наука, 2001. — С. 16. — ISBN 5-02-008712-2.

ЭлячӀунар

[autogenerated4-1] Г.Х.Ибрагимов Цахурско-русский словарь. стр.6

[этнорф2010-2] Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010

[Nac_po_reg_2010-3] Национальный состав населения РФ по регионам, согласно переписи населения 2010 года

[ЭтноЯз.2010-4] 4,0 ^4,1 Всероссийская перепись населения 2010 года. Официальные итоги с расширенными перечнями по национальному составу населения и по регионам.: см.

[аз2009-5] Национальный состав Азербайджана по районам по переписи 2009

[ReferenceA-6] Г.Х.Ибрагимов, Ю.М. Нурмамедов. Цахурско-русский словарь. — М.: Изд-во Российской Академии Наук. Дагестанский научный Центр. Институт языка, литературы и искусства им. Г. Цадасы, 2011. — С. 499-501.

[7] Агеева. Р. А. Какого мы роду-племени? Народы России: имена и судьбы. Словарь-справочник 2000 г.

[Language-8] Языки Российской Федерации и соседних государств. Энциклопедия в 3-х томах. — М.: Наука, 2001. — Т. 3. — С. 334-335. — ISBN 5-02-011237-2.

[9] ttp://identity2010.ru/?page_id=2310 Архивация 20 апрель 2016 йисан. Народы России: Цахуры

[10] Гамзат Мусаев Цахуры в XVIII—XIX вв.: историко-этнографическое исследование XVIII—XIX вв. — Махачкала, 2009. — 2 стр.

[11] История народов Северного Кавказа с древнейших времён до конца XVIII в. / Ответств. ред. Б.Б. Пиотровский. — М.: Наука, 1988. — С. 154.

[12] Ихилов М. М. Народности лезгинской группы: этнографическое исследование прошлого и настоящего лезгин, табасаранцев, рутулов, цахуров, агулов. — Махачкала: Дагестанский филиал Академии наук СССР, 1967. — С. 62.

[tsk-pdf-13] Цахурский язык

[14] П.И. Пучков РАЗДЕЛ II. РОССИЙСКИЙ ОПЫТ. СОВРЕМЕННЫЕ РЕАЛИИ. www.isras.ru. Архивация 3 февраль 2012.

[Сергеева-15] Сергеева Г. А. Цахуры // Расы и народы. Вып. 26. — Наука, 2001. — С. 16. — ISBN 5-02-008712-2.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]