ЦӀахур чӀал
ЦӀахур чӀал(ЦӀахур: ЦӀаӀхна миз) — цӀахур халкьдин хайи чӀал. Нах-Дагъустан чӀаларин хзандин лезги чӀаларин группадик акатзава. ЧӀал асул гьисабдалди Дагъустандин Рутул районда ва Азербайжандин Къах ва Закатала районра гегьенш я. Урусатда цӀахур чӀалал рахазвайбурун кьадар — 10 596 кас я (2010 йис). ЧӀал пуд нугъатриз пай жезва: цӀахур-сувагел, гелмецӀ-курдул ва сапунчи нугъатар. Литературадин цӀахур чӀал гьеле арадал атанвач.
| ЦӀахур чӀал | |
| Вичин тӀвар: |
ЦӀаӀхна миз |
|---|---|
| Уьлквеяр: | |
| Регионар: |
Дагъустандин Рутул район |
| Официал статус: |
|
| Рахазвайбурун кьадар: |
10 596 кас [1] (анжах Урусатда) |
| Классификация | |
| Категория: | |
| |
| Кхьинар: | |
| ЧӀаларин кодар | |
| ГОСТ 7.75–97: |
цах 775 |
| ISO 639-1: |
— |
| ISO 639-2: |
— |
| ISO 639-3: |
tkr |
 14-й номердив къейднавай рангуналди цӀахур чӀал гегьенш хьанвай чкаяр къалурнава | |
ЦӀахур чӀалал Дагъустанда «Нур» жемиятдинни - политикадин газет акъатзава.
2009 йисуз Азербайжанда «Бута Фильм» киностудияди «Къиблайыка йыкьыгьийна» (Кьулухъ пад кьибледихъ) тӀвар алай цӀахур чӀалал сифте тир фильм чӀугунай [2].
Рахазвайбурун кьадар ва чӀалан ареал
дуьзар хъувун2010 йисуз тухвай Вири Урусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Урусатда цӀахур чӀалал рахазвайбурун кьадар 10 596 кас тир. Азербайжанда уьмуьр гьалзавай цӀахуррин кьадар малум туширвиляй дуьньяда цӀахуррин вири санлай кьадар гилани малум туш. Амма бязи официал тушир малуматриз килигна Азербайжанда 25-30 агъзур кьван цӀахурар ава [3].
ЦӀахур чӀал Дагъустандин Рутул райондин 13 хуьре (21,15 %) ва Азербайжандин Закатала ва Къах районрин 19 хуьрера гегьенш я.
ЧӀалан гьалар
дуьзар хъувунАзербайжан республикади тухузвай, бинедин халкьар ассимиляция авуна азербайжанариз элкъуьрунин политикадин нетижада кьибле пата цӀахур чӀал терг хьунин кичӀевилик ква. Мектебра цӀахур чӀалал тарсар гудай ихтияр авач, аялриз «Дидед чӀал» тарсуна азербайжан чӀални литература чирзава. Сергьятдин постара ахъай тавуна, Дагъустандай цӀахур чӀалал газетар хкидай ихтиярар гузвач. Пара кьадарда цӀахур хуьрер, эгьлияр сад-садахъ галаз рахуна азербайжан чӀалаз элячӀна, ассимиляция хьана азербайжан хуьрериз элкъвена терг хьана, мес: Илису, Сарыбаш ва мсб.
Нугъатар
дуьзар хъувунГилан цӀахур чӀала пуд асул нугъатар ава: цӀахур-сувагел, гелмецӀ-курдул ва сапунчи нугъатар. Системадинни-структурадин кьетӀенвилерай гелмецӀ-курдул нугъат рутул, къирицӀ ва будугъ чӀалариз гзаф мукьва я.
ЦӀахур чӀалан нугъатар:
- ЦӀахур-сувагел
- ГелмецӀ-курдул
- Сапунчи — Закатала райондин Сапунчи хуьруьн нугъат я.
Алфавит
дуьзар хъувун.JPG)
1934 йисуз А. Н. Генкоди латин графикадин бинедаллаз цӀахур алфавит туькӀуьрнай. ЦӀахур чӀалал муьжуьд тарсарин улубар (учебникар) акъуднай. Амма кьуд ийисалай цӀахур чӀалал тарс гунар акъвазрнай, ва анжах 1989 йисуз гуьнгуьна хутунвай, амма цӀийи кирилл алфавит галаз. Азербайжанда цӀахур кхьинар латин графикадин алфавитдалди кардик ква.
Урусатда кардик квай цӀахур алфавит:
| А а | АӀ аӀ | Б б | В в | Г г | ГӀ гӀ | Гъ гъ | Гь гь |
| Д д | Дж дж | Е е | Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й |
| К к | КӀ кӀ | Къ къ | Кь кь | Л л | М м | Н н | О о |
| ОӀ оӀ | П п | ПӀ пӀ | Р р | С с | Т т | ТӀ тӀ | У у |
| УӀ уӀ | Ф ф | Х х | Хъ хъ | Хь хь | Ц ц | ЦӀ цӀ | Ч ч |
| ЧӀ чӀ | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | ЫӀ ыӀ | Э э | Ь ь |
| Ю ю | Я я |
Литература
дуьзар хъувун- Языки Российской Федерации и соседних государств. Т.3. Москва, 2005.
- Азбука (Алифба): Учебник для 1 класса на цахурском языке
- Цахурский язык. Монография Ибрагимов Г. Х. Москва: Издательство Наука 1990
- Джейранишвили Е.Ф. (ჯეირანიშვილი, ე) Цахский и мухадский (рутульский) языки. 1.Фонетика, Тб.,1983 (на гр. яз.); 2.Морфология, Тб., 1983 (на гр.яз.)
- John M. Clifton, Calvin Tiessen, Gabriela Deckinga, and Laura Lucht. The Sociolinguistic Situation of the Tsakhur in Azerbaijan. SIL International, 2005
Баянар
дуьзар хъувун- ↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
- ↑ ЦӀахур чӀалал «Къиблайыка йыкьыгьийна» фильм
- ↑ А. ОМАРОВ «Светить и никаких гвоздей...»
- ↑ Genqo A. Sax әlifвasь vә jazь qajdalarь. Bakь, 1934.