Къуба район

Къуба район
Уьлкве	Азербайжан
Регион	Къуба-Хъачмаздин экономикадин регион
Район	Къуба район
Кьилин шегьер	Къуба
Къенепатан паюнар	152 хуьрер
Райондин кьил	Зияддин Алиев
Бине кьунва	1930 йис
Майдан	2 610 км²
Агьалияр	173 393 кас (2020)
Къалинвал	66,43 кас/км²
Миллетар	азербайжанар, лезгияр, татар, лезги халкьар, чувудар
Динар	суни ва шии-мусурманар
Телефондин код	+994 169
Почтунин индекс	AZ 4000
Автомобилдин код	40
Официал сайт	http://www.quba-ih.gov.az/

Къуба район — Азербайжанда авай муниципалитетдин район.

Кьилин шегьер ва администрациядин юкь — Къуба шегьер я. Кьуд хуьр ава, ибур: Къунагъкенд, Красная Слобода, Генжлер, Зардаби я. Районда авай 101 муниципалитетрик 152 хуьрер акатзава.

География

Къуба район Азербайжандин кефердинни — рагъэкъечӀдай пата, республикадин кьилин шегьер тир Бакудилай 119 км яргъал ала. Район кефер пата КцӀар райондихъ галаз, рагъакӀидай пата Кьвепеле ва Исмаиллы районрихъ галаз, рагъэкъечӀдай пата Шабран райондихъ галаз, кьибле патайни Шемахани Хызы районихъ галаз са сергьятра ава.

Райондин чилерин рагъакӀидай пад сувари кьунва. Райондин чилерайтӀуз, асул гьисабдалди суварал алай живеринни муркӀарин цӀурунин нетижада арадал къвезвай, пара кьван сувун вацӀар авахьзава. Абурукай виридалайни чӀехибур Къарачай, Агъчай, Сусай, Велвели, Кьудял, Алпан вацӀар я. Тахминан 35 % тамари кьунвай райондин чилер Азербайжандин туризмдин асул зонадиз элкъуьрнава.

Райондин вири санлай майдан — 2574 км² я, им вири Азербайжандин майдандин тахминан 2,7 % туькӀуьрзава. Майдандин чӀехивилел гьалтайла, Къуба район уьлкведин виридалайни чӀехи район я. Райондин рагъакӀидай патай рагъэкъечӀдай патахъ авай яргъавал 74,5 км, кьибле патай кефер патахъ — 63 км я. Райондин гьуьлерихъ галаз сергьятар авач. Виридалайни мукьвал алай Каспий гьуьл райондилай 17,3 км яргъал рагъэкъечӀдай патахъ ала.

Тарих

Асул макъала: Къуба уезд

Сифте юкьван виш йисарилай умьуьр гьалзавай Къубадин чилер тарихдин къене Алпан гьукуматдик акатзава. И кар тестикьарзавайди пара кьадарда амукьнавай алпан девирдинни европадин тарихдаррин гъилив кхьинар я. Къуба райондин чилери дегь Алпандиз талукь тир топонимар къедалди хвенва, месела: Алпан (хуьр), Испик (хуьр), Велвели (вацӀ), Жижи (хуьр).

1840 йисуз Каспи вилаятдин къене Къуба уезд арадал гъанвай. 1929 йисуз и уезддикай Къуба округ арадал гъанвай. 1930 йисуз гатӀумнавай, округар терг авуна районриз элкъуьрунин процессдин нетижада Къуба район туькӀуьрнавай. 1936-1959 йисарин къене гилан Къуба райондин чилерал, адан са пай кьунвай Къунагъкенд район алай. Гуьгъуьнлай и район терг авунай.

Агьалияр

Къуба, Азербайжандин виридалайни парамиллетрин районрикай сад я. Ина 25-дилай пара миллетар ава, абурун чӀехи пай лезги халкьарин миллетрин группадик акатзавай: лезгияр, будугъар, къирицӀар, хинелугъар ва масабур я.

Кьадардал гьалтайла ина татрилай кьулухъ пудлагьай чкадал алай лезгияр, асул гьисабдалди, райондин кеферпата, КцӀар райондихъ галаз сергьятдин мукьвал алай хуьрера ва Къуба шегьерда уьмуьр гьалзавайди я. Районда авай лезгийрин чӀехи пай азербайжанарихъ галаз ассимиляция хьана азербайжанариз элкъвенвайди я, ахьтинбурун арада лезги чӀал анжах лап кьуьзуь несилриз чизва. Гьатта, са бязи лезгийри чеб са мус ятӀа лезгияр тирди кьатӀузвач. Ина лезги агьалийрин гзафни гзаф пай кӀвалерани куьчеда азербайжан чӀалакай менфят къачузва. Бязи акахьай хуьрера лезгияр азербайжан чӀаланни лезги чӀалан акахьунал рахазва. Идан себеб, эхиримжи ийсара, азербайжанари тухузвай туьркизациядин политика я. Лезги хуьрерин мектебра лезги чӀалан тарсариз са кьве сят чара авунвайтӀани, лезги чӀалан муаллимарни улубар авачирвиляй тарсар саки тухузвайди туш.

И районда дуьньядин маса санани авачир дегь Алпандин бинедин халкьар ва абурун хайи хуьрер амукьнава. Ибур лезги халкьарин группадик акатзавай будугъар, гьапутар, жекар, ергуьжар, къирицӀар, хинелугъар ва эликар я. Гьайиф къведай кар ам я хьи, и халкьарин агьалийрин чӀехи ассимиляция хьана, хайи чӀалар рикӀелай алуда азербайжанариз элкъвена. Абур вири терг жезвай халкьарин сиягьдик ква.

Къуба районда дегь чӀавалай уьмуьр гьалзавай халкьарик, фарс халкьарикай сад тир — татар акатзава. Кьадардал гьалтайла татар, азербайжанарилай кьулухъ кьведлагьай чкадал ала. 1999 йисуз Азербайжанда кьиле фейи агьалияр сиягьдиз къачунин малуматриз килигна Къуба районда 1 088 татди уьмуьр гьалзавайди къалурнава. 2009 йисуз — 13 880 тат авайди къалурнава. Амма 1897 йисуз Къуба уезддин агьалийрин хайи чӀалакай малуматра, ина 46 430 кас тат чӀалал райхазвайди къалурнавай, им вири уезддин агьалидин 25,3 % тир^[2]. Ина тӀебии тир суал арадал къвезва, акьван гзаф кьадардин халкь гьиниз квахьнава? Идан жаваб — ассимиляция я. Къуба районда авай пара кьадарда тат хуьрер гила азербайжандал рахазва. Гьатта, вилик и районда тат хуьрер азербайжан хуьрерилай гзаф авай. Гилан районда «азербайжан» агьалийрин саки 50 % пай, акахьна азербайжанриз элкъвенвай татрин несилар я. Алай чӀавуз Къуба районда тат чӀалал рахазвай са кьве хуьр амукьнава ибур Рустов, Къунагъкенд ва мсб. я.

Райондин Красная Слобода хуьруьн 3 557 агьалидин 99 % пай, тат чӀалал рахазвай суван чувудар я. Абуру вири райондин агьалидин 2,06 % туькӀуьрзава. Вирини вири 300 йис ина авай чувудар муькуь халкьарилай тӀимил хьайтӀани абуруз чпин синагогаяр, культурадин КӀвалер, чувуд чӀални культура вилик тухузвай идараяр, мектебра чувуд чӀалан тарсарин пара кьадарда сятер ава. Амма бинедин ва чӀехи халкь тир лезгийривай вичиз ина ихьтин къулайвилер туькӀуьрдай ихтияр авач.

Йисариз килигна райондин агьалийрин кьадар:

Йис	1939	1959	1970	1979	1999	2007	2009	2012	2020
Агьалияр, агъзур. кас	↘59 384	↗66 273	↗99 183	↗108 008	↗136 845	↗148 489	↗152 452	↗157 600	↗173 393

Миллетар

Урусатдин, СССР-дин ва Азербайжандин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрал гьалтайла Къуба райондин миллетрин состав.

Халкь	1939 йис^[3]		1959 йис^[4]		1970 йис^[5]		1979 йис^[6]		1999 йис^[7]		2009 йис
Халкь	Векилрин кьадар	Пай %	Векилрин кьадар	Пай %	Векилрин кьадар	Пай %	Векилрин кьадар	Пай %	Векилрин кьадар	Пай %	Векилрин кьадар	Пай %
Азербайжанар	29 844	50,3 %	↗50 946	76,9 %	↗83 063	83,7 %	↗93 868	86,9 %	↗120 502	88,1 %	↗120 774	79,2 %
Татар	—	—	32	0,1 %	↘6	0,1 %	—	—	↗1 088	0,8 %	↗13 880	9,10 %
Лезгияр	4 328	7,3 %	↗4 697	7,1 %	↗6 288	6,3 %	↗7 368	6,8 %	↗9 312	6,8 %	↘8 952	5,9 %
Чувудар	5 542	9,3 %	↘188	0,3 %	↗6 326	6,4 %	↘4 533	4,2 %	↘2 819	2,1 %	↘2 705	1,77 %
Хинелугъар	—	—	—	—	—	—	—	—	—	—	2 177	1,43 %
Туьрквер	—	—	—	—	—	—	—	—	2 615	1,9 %	↘2 159	1,4 %
КъирицӀар	—	—	—	—	—	—	—	—	—	—	778	0,51 %
Урусар	4 693	7,9 %	↘3 798	5,7 %	↘2 625	2,6 %	↘1 405	1,3 %	↘353	0,3 %	↘135	0,1 %
Татарар	—	—	—	—	144	1,0 %	↘110	0,1 %	↘85	0,1 %	↘63	0,1 %
Эрменияр	204	0,2 %	↘162	0,2 %	↘114	0,1 %	↗266	0,2 %	↘7	0,1 %	—	—
Гуржияр	18	0,1 %	20	0,1 %	↘18	0,1 %	↗42	0,1 %	↘14	0,1 %	↘5	0,1 %
Муькуьбур	13 697	23,1 %	—	—	—	—	—	—	—	—	↘801	0,5 %

Къейдер: винихъ гъайи таблицада 1939 йисуз Къуба районда авай 439 украинви къалурнавач.

Демографиядин гьалар

Культура

МАТ

Къуба районда массайрин алакъайрин такьатрикай кьве кьилдин телекомпанияяр ава, ибур «Qütb» (Гуьтб) ва «Xəyal» (Хаял) я, ва гьакӀни аслу тушир «Şəfəq» (Экв), «Birlik» (Садвал) газетар акъатзава. Идалайни гъейри, Къуба шегьерда Милли КӀватӀалдин регьбервилик акъатзавай Азербайжандинни Турциядин официал «Zaman» (Замана) газетдин коресспондентрин идара ава. Къуба районда «Qudyalçay» (Кьудял вацӀ) тӀвар алай журнални акъатзава.