Каспи гьуьл

Кас гьуьл (урус. Каспийское море; къаз. Каспий теңізі; азер. Xəzər Dənizi; туркм. Hazar deňzi; фарс دریای خزر‎‎ — Daryâ-ye Xazar) — Европани Азия сад-садахъ гилиг хьанвай чкадал алай, вичин чӀехивилиз килигна гьуьл лугьузвай, дуьньядин виридалайни чӀехи вир я. Каспидин ятар уцӀуь я, цин уцӀуьвал кефер пата 0,05 ‰ дережадилай, кьибле пата 11—13 ‰ дережайрин арада юзазва.

вир
Каспи, Кас гьуьл
азерб. Xəzər dənizi-Хязяр дяниз, фарс. -دریای خزر Дарйа Хазар, урус. Каспийское море
Морфометрия
Гьич кьакьанвал	−27 патав м
Кьадарар	патав 1200 × 310 км
Майдан	патав 390 000 км²
Къенен кьадар	патав 78 000 км³
Къерехдин жерге	7500 кьван км
Виридалайни чӀехи деринвал	1025 м
Гидрология
Минерализациядин тип	солоноватое
УьцӀуьвал	юкьван: 12,8—12,9 ‰
Бассейн
Бассейн	патав 3 100 000 км²
Акахьун вацӀар	Кьулан вацӀ, Волга, Урал, Терек, Кура
Расположение
42° к. гь. 51° р-э. я.
Уьлквеяр	Азербайжан  Иран  Къазакъстан  Урусат  Туьркменистан
Викигьамбарда авай шикилар

Алай чӀавуз гьуьлуьн майдан тахминан 371 000 км², максимум дегьневал — 1025 м я.

ТӀварцӀикай

Авай гипотезайрин садав кьурвал, алимри Каспи гьуьлуьн тӀвар, чи эрадилай виликан 1-й агъзур йисуз гьуьлуьн кьиблединни-рагъакӀидай пата яшамиш жезвай, чеб балкӀанбанар тир дегь каспи тайифадин тӀварцӀикай арадал атанвайди гиман ийизва. Вичин уьмуьрдин тарихдин къене, гьуьлуьн мукьварал яшамиш хьайи чара-чара тайифайрин ва халкьарин гьардаз Каспи гьуьлуьн 70 кьван тӀварар авай:

• Гьиркан гьуьл — виликан Гьиркания вилаятдин (гилан Горган шегьер) тӀварарикай.
• Журжан гьуьл — Журжан шегьердин (гилан Горган) тӀварцӀикай.
• Хвалын гьуьл ва я Хвалис гьуьл — дегь урус чӀалал гьулуьн тӀвар. Гьа чӀавуз Каспи гьуьлуьн кьерера савдавал ийизвай, Хорезмда яшамиш жезвай хвалисар тайифадин тӀварцӀикай арадал атанвай гаф.
• Хазар гьуьл — араб чӀалал (Бахр-аль-хазар), фарсидал (Дарья-е хезар), туьрк чӀалал, цӀап чӀалал, крым татар чӀалал (Хазар денизи), туркмен чӀалал (Хазар дензи).
• Абескун гьуьл — XIV виш йисуз цик акатдалди Куьре вацӀун сивел алай островдин ва шегьердин тӀварарикай арадал атанвай гаф.
• Сарай гьуьл;
• Дербент гьуьл — Дагъустандин Дербент шегьердин тӀварцӀикай.
• Сихай

ва маса тӀварар.

Иранда Каспи гьуьлуьз Хазардилай гъейри Мазандаран гьуьлни лугьузвайди я (Иранда Каспидин кьерел алай Мазендеран вилаятда яшамиш жезвай мазендеран халкьдин гьуьрметдай).

География

Каспи гьуьл кьве континентрин Европадинни Азиядин юкьва ала. Кефер патай кьибле патахъ гьуьлуьн яргъивал 1200 км я, рагъакӀидай патай рагъэкъечӀдай патахъ галай юкьван яргъивал 310—320 км я.

Гьуьлуьн кьер

Гьуьлуьн кьерин яргъивал тахминан 6500—6700 км я, островрихъ галаз 7000 кьван я. Каспи гьуьлуьн кьерин чӀехи пай агъада ава ва цӀалцӀам я. Гьуьлуьн кефер патан кьер Волга ва Урал вацӀарин сиверал алай островрив ва бицӀи вацӀарив кьацӀ-кьацӀ хьанва, кьерер аскӀан я ва уьленар пара ава, гьакӀни цин винел пад жуьреба-жуьре цин набататри кӀевирзава. РагъэкъечӀдай пата, ичӀибанрихъ галаз сергьятра авай чкайра киреждин къванцин кьерерин жуьре виниз я.

Каспи гьуьлуьк агатнай чилериз Каспи регион лугьузвайди я.

Каспидин зуростровар

Каспи гьуьлевай чӀехи зуростровар:

• Аграхан зуростров
• Апшеронский зуростров, Каспидин рагъакӀидай пата, Азербайжандин чилерар ала, адал Баку ва Сумгаит шегьерар ала.
• Бузачи
• Мангышлак, Каспидин рагъэкъечӀдай пата, Къазахстандин чилерал ала, адан къене Актау шегьерди чка кьунва.
• Мианкале
• Тюб-Караган

Каспидин островар

Каспи гьуьле 50-далай пара чӀехи ва кьулан островар ава, абурун виридан санлай майдан 350 км² я.

Лап чӀехибур:

• Ашур-Ада
• Гарасу
• Гум
• Даш
• Бёюк-Зиря
• Зянбил
• Кюр Даши
• Хара-Зира
• Огурчинский
• Сенги-Мугань
• Тюлений
• Тюленьи острова
• Чечень
• Чыгыл

Гьуьлуьн заливар

Гьуьлуьн чӀехи заливар:

• Аграхан залив
• Кизляр залив
• Мёртвый Култук (виликан Комсомолец, виликан Цесаревичан залив)
• Кайдак
• Мангышлак
• Къазах
• Кендерли
• Туркменбаши (залив) (виликан Красноводский)
• Туркмен (залив)
• Гызылагач (виликан Кирован тӀварунихъ галай залив)
• Астрахань (залив)
• Гасан-кули
• Гызлар
• Гиркан (виликан Астарабад)
• Энзели (виликан Пехлеви)
• Кара-Богаз-Гол

Гьуьлуьк акахьзавай вацӀар

Каспи гьуьлуьк 130 вацӀ акахьзава, абурун 9-даз дельта жуьредин сивер ава. Каспи гьуьлуьк акахьзавай чӀехи вацӀар:

• Урусат: Волга, Терек, Сулак, Кьулан вацӀ
• Къазахстан: Урал, Эмба
• Азербайжан: Куьре
• Туьркменистан: Атрек
• Иран: Сефидруд

Абурукай виридалайни чӀехиди Волга вацӀ я. Адан Каспи гьуьлуьз авахьзавай юкьван гьисабдалди йисан цин кьадар 215—224 куб км я. Волга, Урал, Терек, Сулак ва Эмба вацӀари Каспи гьуьлуьз йисан къене авахьзавай ятарин 88—90 % пай туькӀуьрзава.

Гуьлуьхъ галаз са сергьятра авай гьукуматар

Каспи гьуьлуьн ятари вад гьукуматрин сергьятар чуьхуьзва:

• Иран — кьибле пата, кьерин зулун яргъивал — 724 километр.
• Къазахстан — кефер, кефердинни-рагъэкъечӀдай ва рагъэкъечӀдай патара, кьерин зулун яргъивал — 2320 кьван километр.
• Туьркмения — кьиблединни-рагъэкъечӀдай пата, кьерин зулун яргъивал — 1200 кьван километр.
• Урусат — рагъакӀидай ва кефердинни-рагъакӀидай пата, кьерин зулун яргъивал — 695 километр.
• Азербайжан — кьиблединни-рагъакӀидай пата, кьерин зулун яргъивал — 955 километр.

ГьакӀни килига

• Каспи гьуьлуьн гъетерин сиягь

Литература

• Шлямин Б. А. Каспийское море. — М.: Географгиз, 1954. — 128 с.: ил.

ЭлячӀунар

• Викигьамбарда темайриз килигна туькӀуьрнавай медиа-файлар ава Каспи гьуьл
• Къерехдин структурани островар  (урус)
• Каспи гьуьл — Советрин чӀехи энциклопедияда авай макъала.
• В. Н. Михайлов, Г. И. Рычагов, Е. С. Повалишникова, «Являются ли недавний подъем уровня Каспийского моря и его последствия природной катастрофой?» Архивация 1 октябрь 2006 йисан.
• Структура берегов и острова
• Зарина Габиева. Правовой статус Каспия Архивация 23 март 2007 йисан.
• Литосфера Каспийского моря
• Каспийское море в книге: А. Д. Добровольский, Б. С. Залогин. Моря СССР. Изд-во Моск. ун-та, 1982.