Чамту
Чамту (ВикӀегь Чамту) — лезги халкьдин дишегьли кьегьал. Лезгийрин юкьа Чамту вах лакӀабдалди машгуьр тир. Диде, буба ва ирид стха Ирандин шагь Надир Шагь патакай кьенвай. Агьлу Сунна тир Лезгири Шиивал къабул кӀанхвачир лугьуз, лезгири рушари гъилер кӀвачер ктӀуна, рушарин ванал палканар гьализ абур рекьидай. Кьурагьдай тир Чамту, шиивал ва персериз авай такӀанвал, абрун лезги халкьдиз айизвай зулумар акваз гьакİ акъвазваз, Ирандин шагьдин вилик адан веридлай хъсан аскердин кьил кӀанай атӀузва.
Шиирар дуьзар хъувун
ВикӀегь Чамту - стхайрин намус, чамтудикай шиир:
Вагьши Надир кьушун галаз вагьшийрин,
Къумлух чуьллер кьулухъди таз атана;
Гьукуматриз, цӀаяр ягъиз, къуншийрин,
Лезгистанни вахчун ада кьатӀана.
Кас гьуьл акур чӀавуз алай лепеяр,
Къафкъаз дагълар акур чӀавуз мукьувай;
Жидаяр хьиз акъвазнавай тепеяр,
Гьич хуш хьанач, атӀуз тежер якӀувай.
Гегьенш аран, тамар миргер, жейранар,
И еридин ятар ширин булахар;
ТӀебиатди авуна ам гьейранар,
Акур чӀавуз цуьквер авай яйлахар!
Хабар гьинай? Лезгистандин маканрай…
Ягъун, кьиникь, ина авай дявеяр.
Чуьл ацӀанвай ламарайни балкӀанрай,
Мангъулвийри, нез, тукӀвазвай девеяр.
Лезги хуьрер кузвай са-сад вагьшийри,
Жегьил рушар кьаз есирра, гуж ийиз.
Вил пичӀи тир, тух тежедай къучирин,
Хуьрер-кӀвалер тарашзавай луж ийиз.
Гьелелигда Надиран кар къулай тир,
Хуьрер са-сад кузвай ада кьал ягъиз;
Чка-чка авайди са гьарай тир,
Вич, лагьайтӀа, ацукьнавай ял ягъиз.
Тамун кьерех, алачухар яна хьиз,
Са шад кӀвалах вилив хуьзвай Надира.
Гьава михьи тир, йифиз марф къвана хьиз,
Пара кьадар чими тир и йикъара.
Нуькверрикай садан рикӀел атана,
Чпихъ авай гьунарлу кас къалурун.
Хабардарди вичин далдам гатана,
Лезгийрикай са викӀегь кас жагъурун.
Хуьр-кӀвал тирвал къекъвена са игитдихъ,
Акъажунра авун патал иштирак:
«Кьейидаз - пул – пишкеш гуда мейитдихъ,
Чи игитдин акатна хьуй ам сарак!»
Хуьрера кас амачир женг чӀугвадай,
Душман рекьиз, яракь, къуват кӀватӀзавай.
Са руш авай игит хьтин аквадай,
Адан рикӀе кьисас вахчун къаст авай.
Ирид стха телеф хьанвай женгера,
Диде-буба, кьведни кьенвай душманди.
Къастунин цӀай куькӀуьннаваз жигерра,
Давамзавай руша уьмуьр пашмандиз.
Вичел партал алукӀна хьиз стхайрин,
Малумарнана гьазур тирди женгиниз.
Кьисас вахчуз кьейи кьадар архайрин,
Гьазур тир ам къуват хкун гуьнгуьниз!
Хабар нивай? БалкӀанар гвай касдивай…
ЧӀуру ният жеда гьар са душмандихъ.
Кьиникь патал ихьтин игит къаст авай,
Гьуьжет чӀугун герек хьана балкӀандихъ.
Чидав гузвай балкӀандиз гуз мухни кьел,
Са югъ хьана гьич стӀални яд тагуз.
Муькуь бакӀанд – гъиз кишмишар, гуз мекел,
Гьазурнавай, адалатдиз яб тагуз.
Гужлу патан даим чӀуру ният я.
Гьахъни дуван гьа ксарин гъилева.
Ахьтинбуруз къвезвай къимет–лянет я,
Вагьши Надир хьтин вагьши кьилевай.
Халкь кӀватӀнавай, эвер гана хуьрерай,
Чпин такьат, кьудрат къалун паталди.
Ивияр физ, рекьвайтӀан хирерай,
Къастар авай душман гатун паталди!
Гуьг рангунин балкӀан гана мангъулдив,
Лацу балкӀан гана лезги игитдив.
Руша вичин кар ийизвай акьулдив,
Гьуьжетдайла, чан аламай мейитдив.
Мангъулвиди са вил яна Надираз,
Ягьанатдив рахана чи кьегьялдихъ:
-Миргин саягъ гьалдарда ви як чараз,
ГьикӀ кьазватӀа, лагь на заз вун и гьялдихъ?-
Руш лагьайтӀа, къуватдизни гьунардиз,
Машгьур кас тир хуьре-кӀвале виридаз.
Беден ухшар тиртӀан таза чинардиз,
Жаваб гудай такьат авай иридаз!
Амма ада, намус патал стхайрин,
Вичихъ авай къуват хуьзвай кис хьана.
Гужар эхиз тежез ламран рухвайрин,
Адан рикӀиз югъ-къандивай пис хьана.
«Стхайрилай артух вах туш кьейитӀа,
Амма кьисас вахчун адан рикӀевай.
Лугьуз жедач, Сад Аллагьди гайитӀа,
Зун гъалиб жен, къаст вахчунин рекьевай».
Хабар нивай? БалкӀанар гвай касдивай…
ЧӀуру ният жеда гьар са душмандихъ.
Кьиникь патал ихьтин игит къаст авай,
Гьуьжет чӀугун герек хьана балкӀандихъ.
Чи рушав гвай балкӀандиз гуз мухни кьел,
Са югъ хьана гьич стӀални яд тагуз.
Муькуь бакӀанд – гъиз кишмишар, гуз мекел,
Гьазурнавай, адалатдиз яб тагуз.
Гужлу патан даим чӀуру ният я.
Гьахъни дуван гьа ксарин гъилева.
Ахьтинбуруз къвезвай къимет–лянет я,
Вагьши Надир хьтин вагьши кьилевай.
Халкь кӀватӀнавай, эвер гана хуьрерай,
Чпин такьат, кьудрат къалун паталди.
Ивияр физ, рекьвайтӀан хирерай,
Къастар авай душман гатун паталди!
Гуьг рангунин балкӀан гана мангъулдив,
Лацу балкӀан гана лезги игитдив.
Руша вичин кар ийизвай акьулдив,
Гьуьжетдайла, чан аламай мейитдив.
Мангъулвиди са вил яна Надираз,
Ягьанатдив рахана чи кьегьялдихъ:
-Миргин саягъ гьалдарда ви як чараз,
ГьикӀ кьазватӀа, лагь на заз вун и гьялдихъ?-
Иранжува, дамахар гвай жуьреда,
Чи игитдиз тамашна хьиз, давамна:
-Захъ гьуьжетдай кас авани Куьреда?
Жаваб вучиз гудач, кичӀе авам на?-
Игит тир руш тамашна са вилихъди,
Иранжувахъ гьич са гафни раханач.
Стхадин тур авуна хьиз гъилихъди,
Са декьикьа балкӀан кисна, юзанач.
Тамашзавай Надир рушан балкӀандиз,
Ара-ара вил язавай вацӀухъди.
Зегьер жедай саягъ гьар са илиндихъ,
Ам къаних тир ивидихъни якӀухъди.
-Рахадач хьи! Мез лал яни, игит ви?
Жаваб гудай гьич са гафни авачни?
Рух хьиз чилел экӀейда за мейит ви!
Я тахьайтӀа, лезги намус вак квачни?!
-Лал хьухь, душман, мажал авач рахадай!
Зи стхайрин къанар ава хиве ви!
Дуьздиз экъечӀ, жуван кьеркьин чухвадай,
Мурдал кицӀин пухъ твада за сиве ви!
Гьа и гафар сиве амаз турарин,
Ванер акъат хьана, ягъиз цӀехлемар,
Иранжуван, балкӀандаллай пурарин,
Кьил галудна, гьахъ авуна бегьемар!
Ахьтин гьарай акъатна хьи Надирай,
Нуькверар кьаз алахъна чи игит руш!
Чилер-цавар аватай хьиз ахварай,
Чи игитдин балкӀандикай хьана къуш!
Кьакьан тир син, кӀане СтӀал вацӀ аваз.
Баянар дуьзар хъувун
Дибиров М. Сильные и стойкие. Махачкала: Дагучпедгиз, 1973. С. 34-35. См. также: Халидова М.Р. Мифологический и исторический эпос... С. 215-216