Дукъузпара

Дукъузпара магьал, гьакӀни Дукъузпарадин азад жемият — Кьиблепатан Дагъустанда XVII виш йисалай 1839 йисал кьван хьайи теократик (яни гьукум ругьани ксарин гъиле авай) лезги гьукумат. Адан юкь — Чепер хуьр тир.

Дукъузпара азербайжан чӀалан гаф я ва «кӀуьд пай» мана гузва; доккуз — «кӀуьд», пара — «пай/чӀук». Им жемиятдик акатзавай кӀуьд хуьруьхъ галаз алакъалу я.

Дукъузпарадин азад жемиятдик кӀуьд хуьрер квай: Чепер, КӀурукӀун, Ялцугъ, Лгар, Храх, Филискъар, Ухул, Чихъискар, Игъир. Мукьвал алай чӀехи Мискискар хуьр и жемиятдик квачир ва садавайни аслу тушир, амма Дукъузпарадихъ галаз дуствилин алакъада авай. Гуьгъуьнлай адак Чахчах хуьрни акатнай.

География

Дукъузпарадин азад жемият Дагъустандин кьибле пата алай. Адан кеферпатан сергьятар Самур вацӀун яргъивилихъди физвай. Кьиблепатан сергьятар Къавкъаздин Кьилин цӀиргъинин сувар тир. РагъакӀидай пата ам Ахцегьпарадихъ галаз, рагъэкъечӀдай пата Алтыпарадихъ галаз са сергьятра авай.

Тарих

Кьиблепатан Дагъустанда азад жемиятар арадал атунин процесс XIV — XVI виш йисарин къене давам хьанай. Дукъузпарадин азад жемият лезги миллетди арадал гъайи виридалайни сифтегьан жемиятрикай сад тир. XVII виш йисан сифте кьилера Самур кӀамавай азад жемиятар, абурук Дукъузпарани кваз, Персиядин эсердик акатнай. XVIII виш йисан къене Кьиблепатан Дагъустандин азад жемиятар, Къавкъазда гьукум паталай женг чӀугвазвай пуд зурба гьукуматрин — Урусатдин, Персиядин ва Турциядин арада хьайи гьуьжетрин майдандиз элкъвенай. XVIII виш йисан сифтейра дукъузпаравияр чпин кьилел Гьажи Давуд Муьшкуьрви галаз Ирандин гьукумдин аксиниз къарагъун тешкилнай, гуьгъуьнлай абурук вири Кьиблепатан Дагъустан, Къубадин ханвал, Жар-Белокандин азад жемиятар ва Илисудин султӀанат гилиг хьанай. Гзаф ивияр экъичай ягь-ягъунрилай кьулухъ сувахъанривай фарсарин гьукум терг ийиз хьанай ва душман Персиядиз чукурнай. 1724 йисуз Урусатдинни–Усманрин арада Константинопольдин ислягьвилин икьрар кутӀуннай. Адав кьурвал, Урусатди Кьиблепатан Дагъустандин азад жемиятрин винел Усманрин империядин протекторат кьабулнай. 1735 йисуз Генжедин ислягьвилин икьрар кьабулнай, гьа икьрардин тӀалабунрив кьурвал Урусатди Ирандин хийирдиз Самурдин азад жемиятрилай вичин претензияр къахчузвай. 1741 йисан гатуз Ирандин гьаким Надир-шагьа вичин виш агъзур кьадардин кьушундихъ галаз Дагъустандин винел дяведалди атанай. Абурун вилик сифте экъечӀайбурни Докъузпарадин азад жемиятар хьанай.

Урусатдик экечӀай девир

1811 йисан февральдиз Дукъузпарадини Мискискарди агъадихъ галай шартӀаралди Урусатдин раятвал кьабулнай:

• азад жемиятри чпин винел анжах Къубада авай Урусрин гьукум кьабулзава;

• азад жемиятрин эгьлийрин Къубада, Шекида ва муькуь чкайра авай хъуьтуьн чӀурара хуьзвай лапагриз пачагьдин администрацияди кя тавунин заминвал гузвай, идан паталай гьар виш лапагдикай сад харжи хьиз гьукуматдиз вугузвай.

Алай чӀавуз Дукъузпарадин азад жемиятдин чилерал Ахцегь район экӀя хьанва. Виликди авай хуьрерикай анжах пуд хуьре уьмуьр ама — Мискискар, Чепер ва Ухул, амайбур вири гадарнава.

Агьалияр

Агьалидин вири лезгияр, суни-мусурманар тир. 1820-й йисара Дукъузпарадин азад жемиятда (Мискискар хуьруьхъ галаз санал) 960 хзанди уьмуьр ийизвай.

ЭлячӀунар

• Мискинджа — Докуз-Пара.ру Архивация 8 октябрь 2011 йисан.