Ахцегь район
Ахцегь район — Урусат Федерациядин Дагъустан республикада авай муниципалитетдин район.
Муниципалитетдин район
|
География
дуьзар хъувунРайон Дагъустандин кьибле пата ала, Рутул, Кьурагь, Мегьарамдхуьруьн ва Дукъузпара районрихъ галаз са сергьятра ава. Азербайжанда авай Шеки райондин сергьятдихъ галаз кьиблединни — рагъэкъечӀдай патай 62 км яргъивилихъди агатна[2].
Райондин майдан 1120 км² я. Дагъустанда авай лезги районрикай виридалайни чӀехиди я.
Райондин чилера авай сувун цӀиргъер: Къавкъаздин Кьилин цӀиргъ, Шалбуздагъдин цӀиргъ, Самур цӀиргъ, Гельмец — Ахцегь цӀиргъ.
Райондин сувун кукӀвар: Шалбуздагъ, Малкамуд, Ярусадагъ, Несен-пел.
Асул вацӀар: Самур вацӀ, Ахцегь вацӀ, Муглах вацӀ, Фий вацӀ, Мацар вацӀ, Къизилдере вацӀ.
Виридалай чӀехи кӀамар: Самур дугун, Ахцегь вацӀун дугун.
Райондин чилерин 0,6 % пай тамари кьунва. Виридалайни зурба тамун массивар: Хуьруьгрин там. ГьакӀни, са кьадар чӀехи тамар Хинерин ва Къурукалрин тамар я.
Гьуьлуьн дережадилай 2385 м вине чка кьунвай Ахцегь райондин виридалай кьакьанда алай хуьр — Фий хуьр я. Райондин виридалай агъада авай хуьр, гьуьлуьн дережадилай 274 м вине авай, Мегьерамдхуьруьн райондин сергьятрин къене чка кьунвай — ЦӀийи Усур хуьр я.
Тарих
дуьзар хъувунДагЦИКан 4-ай сессиядин 1928 йисан 22 ноябрьдин къарардив, виликан Самур округдин Ахцегьпарадин наибвалдикай Ахцегь кантон арадал гъанвай. ВЦИКан Президиумдин 1929 йисан 3 июньдин къарардив и кантондиз район статус эцигнай. 1934 йисуз Ахцегь райондик Хин хуьр кутунвай. 1952 йисалай 1953 йисал кьван административвилелди Дагъустандин АССРдин Дербент округдиз талукь тир. ПВС ДАССРдин 1960 йисан 14 сентябрьдин къарардив Дукъузпара райондин, Самур вацӀун кефер пата авай Мегьарамдхуьруьн райондик акатнай чилерай гъейри, чилер Ахцегь райондик кутунвай. Дагъустан Республикадин ПВСдин 1993 йисан 24 июньдин къарардив, Ахцегь райондикай, гилан Дукъузпара район арадал атанвай, чилер хкатзава.
Агьалияр
дуьзар хъувунЙисариз килигна Ахцегь райондин агьалийрин дегиш хьунин динамика:
| Йис | 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 2002 | 2011 | 2013 | 2015 |
| Агьалияр | 14 785 [3] | ↘ 14 766[3] | ↗ 30 530[3] | ↗ 32 073[3] | ↘ 30 027[3] | ↗ 31 592[4] | ↗ 32 566[5] | ↘ 32 322[6] | ↘32 049 [7] |
Райондин хуьрера лезгийри уьмуьр гьалзава, анжах са Хин хуьр — рутул хуьр я[8][9].
2010 йисан Вири Урусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматриз килигна, Ахцегь райондин миллетрин сиягь [10]:
| Халкь | Кьадар, кас. |
Пай вири агьалийрикай, % |
|---|---|---|
| лезгияр | 32 101 | 98,4 % |
| урусар | 169 | 0,5 % |
| рутулар | 31 | 0,09 % |
| табасаранар | 19 | 0,05 % |
| масабур | 52 | 0,15 % |
| вири санал | 32 604 | 100,00 % |
Администрациядин паюнар
дуьзар хъувунРайондик 19 хуьр ва 13 муниципалитетар акатзава (къалин шрифтдив, са шумуд хуьрерин арадай администрациярин юкьвар къалурнава);[11]
- «Ахцегьрин» хуьруьнсовет — Ахцегь, Къурукал, Къутунхъар ва Хкем
- «Гутумрин» хуьруьнсовет — Гутум
- «Чеперин» хуьруьнсовет — Чепер
- «Цуругърин» хуьруьнсовет — Цуругъ
- «КьакӀарин» хуьруьнсовет — КьакӀар
- «Калукрин» хуьруьнсовет — Калук
- «Луткунрин» хуьруьнсовет — Луткун, ЦӀийи Усур
- «Смугъулрин» хуьруьнсовет — Смугъулар, Мичегь
- «Ухулрин» хуьруьнсовет — Ухул
- «Фиярин» хуьруьнсовет — Фий
- «Хинерин» хуьруьнсовет — Хин
- «Хуьруьгрин» хуьруьнсовет — Хуьруьг, ЦӀийи Гъуьгъвез
- «Ялахърин» хуьруьнсовет — Ялахъ
Тунвай хуьрер
дуьзар хъувун1950 — 1960 йисара Советрин гьукуматди Ахцегь райондин кьакьан суван хуьрерин эгьлияр кьулу чкайриз, гзафни-гзаф Мегьарамдхуьруьн райондиз куьч авунин тедбирдик эгечӀнай.
Алай чӀавуз, агьалияр куьч хьана тунвай 16 хуьр чкӀана харапӀайриз элкъвенвайди я.
| Тунвай хуьр | Куьч хьанвай чка | Куьч хьунин йис |
|---|---|---|
| КӀурукӀун | Къурукал, ЦӀийи Къуруш | |
| Грар | Ахцегь | 1964 |
| Чихъискар | Бутахуьруьн Къазмаяр | |
| Игъир | ЦӀийи Къуруш | |
| Кьехуьл | Гилияр | 1965—1966 |
| Къучагъар | Къурукал | |
| Мацар | Бутахуьруьн Къазмаяр, ЦӀийи Усур, ЦӀийи Къуруш | |
| Гъуьгъвезар | ЦӀийи Гъуьгъвез | 1970 — йисарин эхир |
| ЦӀуру Хкем | Хкем | |
| Усур | ЦӀийи Усур | 1966 |
| Филискъар | Советский | 1953 |
| Филифар | Советский | 1953 |
| Хълар | Ахцегь, Авадан, Мучугъ | 1989 |
| Храх | Храхуба | |
| Хъуьлер | Дагъустандин ЦӀаяр, ЦӀийи Къуруш | |
| Ялцугъ | Советский | 1952 |
Экономика
дуьзар хъувунРайондин экономикадин асул хилерикай сад хуьруьн майишат я. Экономикада метлеб авай чка, кьуьд акъуддай чкайриз куьч ийиз хуьдай малдарвили кьунва. Кьуьд акъудун патал майишатрин малар асул гьисабдалди Дербент, Бабаюрт ва Тарум районрин зонайриз гьалзава. Райондин эгьлияр малдарвилив, емишар, салан мейваяр (келем) ва муькуь хуьруьн майишатдин продукция цунив алахънава.
Районда, гьуьлуьн дережадилай 1100 метр кьакьанда иер Ахцегь вацӀун дугунда чка кьунвай бальнеологиядин курорт «Ахты» авайди я.
2012 йисан 6 майдиз «Советское-Ахты» газдин чӀулун ахъаюнин мярекат кьиле тухванвай. Вири Ахцегь район газдив таъминарунин кӀвалахар гилани физва.[12]
Чирвилер
дуьзар хъувунРайонда 21 мектеб, 4 аялрин мектебдилай вилик идараяр, 3 аялринни — жегьилрин спортдин мектебар, са художестводин мектеб, кьве музыкадин мектебар, харусенятдин мектеб, аялрин эсерар туькӀуьрунин (творчестводин) КӀвал, жегьил натуралистрин станция ва СПТУ-29 кардик ква.[13]
Культура
дуьзар хъувунРайонда 23 культурадинни — мажалвилин идараяр кардик ква: са культурадин Райондин дворец, 14 культурадин хуьрерин кӀвалер, 6 хуьруьн клубар, са шахматарни — тӀамаяр къугъвадай клуб.[14]
Сергьятдин къайда
дуьзар хъувунАхцегь райондин кьибле патан сергьят, Урусат Федерациядин Азербайжандихъ галаз гьукуматдин сергьят я. Урусат Федерациядин Президентди 2011 йисан 9 январьдиз къабулнавай къарардив кьурвал, районда сергьятдин мукьув галай чилер, урусатдин гражданство авачир ксариз ва чара уьлквейрин юриспруденциядин ксариз маса гун къадагъа я. Сергьятдин зулалай гъейри, райондин къене къекъуьнин кьадар авач.[15]
Баянар
дуьзар хъувун- ↑ Ахцегь райондин дуванхана Архивация 21 февраль 2013 йисан.
- ↑ Ахцегь район(кьейи элячӀун)
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Численность постоянного населения ДАССР по муниципальным образованиям на 1939 г.
- ↑ 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2002 г. Архивация 31 январь 2022 йисан.
- ↑ 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2011 г.
- ↑ 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 г.
- ↑ 33. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. Архивация 5 март 2016 йисан.
- ↑ Этнокарта Южного, Западного и Центрального Дагестана. Нахско-дагестанские языки
- ↑ Этнокарта Южного Дагестана. Лезгинские языки
- ↑ ВПН том 3. Таблица 4. Население по национальности и владению русским языком по городским округам и муниципальным районам республики Дагестан. Архивация 11 октябрь 2017 йисан.
- ↑ ЗАКОН РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН ОТ 13.01.2005 N6 О СТАТУСЕ И ГРАНИЦАХ МУНИЦИПАЛЬНЫХ ОБРАЗОВАНИЙ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН
- ↑ В Ахтынский район провели газ — РИА «Дагестан»
- ↑ В Ахтынском районе Дагестана отремонтирована 21 школа — РИА «Дагестан»
- ↑ Республиканский дом народного творчества Архивация 19 декабрь 2013 йисан.
- ↑ В шести регионах СКФО и пяти регионах ЮФО ограничена продажа земель иностранцам — РИА «Дагестан»
ЭлячӀунар
дуьзар хъувун- Райондин администрациядин сайт
- Райондин чирвилер гудай идараяр
- Самурский округ // Брокгауздин ва Ефрондин Энциклопедиядин гафарган: 86 томар (82 т. ва 4 доп.). — Санкт-Петербург, 1890—1907. (урус)
- Ахтынскому району нужны перемены — Дагестанский информационный еженедельник «Новое Дело» Архивация 17 август 2014 йисан.
- Деятельность Ахтынского районного дома культуры и театра(кьейи элячӀун)