Мучугъ

Мучугъ, МучӀар (азер. Mucuq) — Азербайжан республикадин КцӀар районда авай хуьр. «Мучугъ» хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я.

Хуьр Мучугъ Мучугърин акунар Уьлкве АзербайжанАзербайжан Регион Къуба-Хъачмаздин экономикадин регионКъуба-Хъачмаздин экономикадин регион Муниципал район КцӀар Хуьруьнсовет «Мучугъ» хуьруьнсовет Миллетар лезгияр Динар суни - мусурманар Сятдин чӀул UTC+4, +5 Телефондин код +994 138 Почтунин индекс AZ 3800 Автомобилдин код 38 Хуьруьн шикилар Azerbaijanphoto Космосдай акунар Google Map Мучугъ Баку

География

Хуьр КцӀар райондин кефер пата, Дагъустандихъ галаз сергьятдин мукьвал, райондин кьилин шегьер тир КцӀар шегьердилай 68 км яргъал ала.

Мучугърин хуьр алай чка КцӀарин муькуь хуьрерилай тафават авайди я лагьайтӀа, ягъал жеч. Мучугърин хуьр Яргунрилай виниз сув галай патахъ фейила, чапла гъилик карвандин рекьелай къерехда, рехъ куьтях жезвай са кӀама ава. Яни Мучугъриз сув патахъ шегьре рехъ авай къунши хуьр авач. Гьа и кар себеб яз (са версия хьиз) мучугъвийри мугьманар пара масанвилив – икрамвилив кьабулда. КӀама авай хуьряй кьве вацӀ авахьзава. Хуьруьнвийри «Мучугърин вацӀ», «Кьуру вацӀ» тӀвар ганвай и вацӀар Кьулан вацӀухъ какахзава. Пуд пад кьакьан пелери цӀарцӀе тунвай хуьр гине авайди хьиз аквазва.

Мучугъ хуьруьн мягьлейрин тӀварар (ойконимар): Уба мягьле, Гьуку мягьле, Гъугъан мягьле, КӀунтӀан мягьле, Агъа мягьле, Калал мягьле.

Хуьруьн уьруьшар: Рагъ акъатзавай патай кьил ктуна: Кьай, ЯцӀу къурт, Яргунрин сув, БутӀан кек, Чавун, Авсаран къуза, Камавай сув, ЧӀакӀаррин сув (гьаниз диргесни лугьузва), ЧӀехи сув, ЦӀицӀер, Терехан сув, Уругъ, Синер, Шимер квай пел, АнцӀуд пел.

НикӀер (Паласаяр) Финдун кам (Балабекан ник), Абдулкъанидин чилер, Беделан гьафиза, Къузада Шихкериман чил, Мамедалидин чил, Бубадин чил (МенцӀид хандакӀ), Мусадин ник, Къелемлухда Хийирбекан ник, Биягъра Керимханан ник, Гемреда Ражабан ник, Гавдишандин ник, ТӀигьиржалрин ратар, Пелелай вирин кӀиник галай Фетегьан ник.

Кикер (Леф пад кьуна) Кьай гуьнедин кикер, Хеметан кек, Супадин булахдин кек, ХандакӀ кек, Шимед кек, Хъиран булахдин кек, Къадиран гуьне, Уьшкуь кек, Агъаметан кек, Асад кек, Зиядханан кек, Мегьралидин кек, Зейналан кек, Шайдабеган кек, Медетан кек, Базаран кек, КьацӀ ягъадай кек. Кекерин кьакьанвилер: Син кек- 1108 м, Кьай кек- 1160,8 м, Уругъ пел-1308 м, Сув – 1565 м. И пелел геологри эцигнавай гуьдендин плита ала. Пелелай рагъ авай юкъуз Сумгаитдин цӀаяр аквазва.

Зиккуратар – Яран пелер Мучугърин хуьруьн юкьвал кьве пел ала. Уругъ пел ва Арад пел. Уругъ пелел хуьруьнвийри Яран сувариз цӀаярда ва анлай Лезгийрин пак яз гьисабзавай пуд сув — Шар сув 4243 м, Басар сув 4466 м, ГъуцӀар сув 4142 м аквазва. Арад пелни сакрал пел хьун мумкин я. Лугьунрай, сур чӀавариз ГъуцӀариз къурбандар гудай береда акьахна цаварин иесийриз зикр ийидай пел. Яни инсанрин дуаяр, минетар ГъуцӀарив агакьриз куьмекзавай пел.

Гидронимар:

Вирер: Залуд вир. И вире авай рагъулрив мучугъвийри чпин сагъламвал тӀарамрда. Сеферан вир.

Булахар: Бендед булах, Кьай булах, Хьиран булах, ЦӀарахан булах, Кьемкьер булах, Къванчин булах, Атад булах, Тагъийрин булах, Кьвалун булах, Хъвер булах, Земзем булах, КӀунтӀар булах, Сидрзадин булах, МенцӀид булах, Ратар чкадин булах, Нуьдуьрбеган булах, Хъурхъуан булах, Гьабад булах, Шамилан булах, Таркалрин булах.

ВацӀар: Кьуру вацӀ, Мучугърин вацӀ, КӀунтӀар вацӀ, Цавун вацӀ.

ПӀирер: Киримкъулудин пӀир, Пиркъулидин пӀир (и пӀирел хзан хуьдай дуаяр ийида), ЦӀамар пӀир (версия хьиз гьелени инал сур мучугърин хуьруьн хандакӀар алай лугьузма), Агъаметан кике авай пӀир (и пӀирел аялар авачирбур фида). СултӀанан кьвалаллай пӀир (и пӀири тандал хирер алайбуриз куьмекда).

Тарих

Мучугъвийри са кьадар арандиз куьч хьана цӀийи Мучугъуба хуьр кутунай.

Къенин йикъан Мучугъар КцӀар райондин чӀехи хуьрерикай сад я. Агьалияр -1376 кас, кӀвалер – 249(26 паласада), маишатар -313, чилер - 2229,5 гьектар я. Мучугърин чилерал тарихдин гелер авай 2 топоним ва 1 тарихдин кхьинар алай мискӀин ама. Тарихдик галкӀанвай топонимар:

• - Сув галай патахъ уьруьшда авай Татаррин къванер ва Хандин кӀеледин амукьаяр;
• - Къавкъаздин Алпандин христиан чӀаварин килисадин хандакӀар.

Чкадиз килигайла килисадин архитектура ва эцӀигунин формади и кар тесдикьарзава. Хуьруьн мискидал ам гуьгъуьнай эхцигай 1809-йисан тарих алама. (Хъпи накьвадин шире арада тваз чиг керпичрив эцегнавай мискӀинар гьар 200-300 йисалай зурзалагри чкӀурун шак авачир кар я).

Агьалияр

Хуьруьн агьалидин вири лезгияр, суни-мусурманар я.

Мучугъ хуьре агъадихъ галай 16 сихилар ава:

1. Ваданар — Ширвандай атай 5 стхадин сихил. Абурал Башияр, ЦӀарахар, Хъаларни хъевгьенава
2. ЯпатӀар — Акунриз килигна ганвай лакӀаб я лугьузва. Абруз Эфиопарни лугьуда. Яни Эфиопиядай атайбур (са зарафат хьиз А. С. Пушкинан бубайрин чилинвияр)
3. Шалдияр — Шалар алайбур. Дагъустандин Бахцугъ хуьряй атайбур яз гьисабзава
4. МегьецӀар — Мучугъин аборигенар я лугьузва ва абурук гуьгъуьнай хъевгьенвай Кузунарни гала
5. Хачмасар — Мумкин я Огъуздин Хачмас хуьряй атайбур хьун
6. Талишар — Афшар Надир шагьди Ирандиз тухвай ва Шагь кьейидалай кьулухъ ватандиз хтайбуруз ганвай лакӀаб я
7. Къазвинар — Юкьан Азиядин Къазвин шегьердай атайбур
8. Херекар — Хуьрун абориген сихилрикай
9. КаситӀар — Месопатамиядай атайбур
10. Чепелар — Дагъустандин Чепелрай атайбур. Мумкин я Чпирвиярни хьун
11. КӀирияр — КӀири хуьряй атайбур. Абур Мучугъа чӀатухъанар хьиз чида
12. Къурушар — Къурушай атайбур
13. Къажарар — Абруз Манашарни лугьуда. Мумкин я, Манна девлетдин агьалийрикай амукьайбур я
14. ЧӀакӀарар — ЧӀакӀардилай атайбур
15. Ширлияр — Хуьруьн аборигенар
16. ТӀигьиржалар — Вини Тигьиржал хуьряй атайбур.

ЭлячӀунар

«Алам» журнал (13) номер(кьейи элячӀун)