Ахцегь

Ахцагь, Ахцегь, Ахцегьар (урус. Ахты) — Дагъустан республикадин Ахцегь районда авай хуьр. Райондин администрациядин кьилин хуьр я. «Ахцегьрин» хуьруьнсоветдик акатзава.

Хуьр Ахцегьар урус. Ахты Ахцегьар Уьлкве УрусатУрусат Федерациядин субъект ДагъустанДагъустан Муниципал район Ахцегь Хуьруьнсовет «Ахцегьрин» Кьил Тажибов Мирзамегьамед Робертович Статус Хуьр 1839 йисалай АП-дин кьакьанвал 1054 м Агьалияр ↘ 13 400 кас (2011) Миллетар лезгияр Динар суни - мусурманар Чпи-чпиз гузвай тӀвар ахцагьжуь Сятдин чӀул UTC+3 Телефондин код +7 87263 Почтайрин индексар 368730, 368731 Автомобилдин код 05 Код ОКАТО 82 206 805 Официал сайт http://www.ahty.ru/ Хуьруьн шикилар www.odnoselchane.ru Космосдай акунар www.wikimapia.org Магьачкъала Ахцегь Ахцегьар Ахцегь Ахцегьар

Дагъустандин туризмдин ва культурадин чӀехи метлеб авай юкьварикай сад я. Ахцегьрин 2500 йисалай пара яшар ава, ам Дагъустандин виридалайни дегь хуьрерикай сад я .

Этимология

Хуьурьн тӀварцӀин дуьз этимология гилани малум туш, идан гьакъиндай сад-садав кьан тийизвай пара фикирар ава:

• «Цагь» гафунин са шумуд мана гузва: цӀай, къул, кӀвал, яшамиш жедай чка, хуьр. Дегь лезги чӀалал «Ах» — «чи», «хайи» мана гузвай гаф тир. Ахцагь — «хайи хуьр», «чи хуьр».

• Ахцегь хуьруьн тӀвар чувуд чӀалан «ахоти» — «вах» гафуникай арадал атанвайди мумкин я. Кьисадив кьурвал, Ахцегь жемятди ислам дин кьабул тийизвайвиляй, Надир — шагьан кьушундиз хуьр тарашна халкь терг ийиз кӀанзвай, халкьдин арада гьуьрмет авай са кешишдиз ин хабар чир хьайила, садлагьайди ада вичи ислам кьабулна ва фарсарин кьушундин чӀехибурукай садаз вичин вах гъуьлуьз гана. Хуьруьз цӀйи «Ахоти» тӀвар эцигнавай, гуьгъуьнлай «Ахцегьдиз» масакӀа хьана .

• ТӀвар—ван авай теолог ва тарихдар М. Ражабован фикирдай, хуьруьн тӀвар лезги чӀалан ахцегь нугъатдин «Ахцаъ» — «Ацукь» гафуникай арадал атанва.

• Ахцегь — наме хроникада лугьузва, Ахцегьрин гьаким мусурман Дервишайи гзаф сандин хазар кьушунрин чуькьуьникди мажбур яз Кьвевар гьаким Абу — Муслимдикай куьмек кӀан хьана, адани Дервишайидиз вичин вах Умм аль-Муминат гъуьлуьз гана ва хазаррин гьаким Самсам тарашиз вичин кьушун ракъурна. Гуьгъуьнлай, Самсам кӀиник кутуна кьулухъ, Дервишайи мадни Абу — Муслиман патав фена, Кьвевардин гьакимди мугьманар кинаралди кьабулна ва ахпа Дервишайидин Шах — Бани хуьруьз цӀийи «Ухти» тӀвар эцигна, са шумуд бередай «Ахты» диз элкъвена. Гьа тегьерда, хуьруьз Абу — Муслиман вах Умм аль-Муминатан гьуьрметдай тӀвар эцигнавай. «Ухти» араб чӀалал «вах» лагьай гаф я.

Са шумуд версия аватӀани, хуьруьн тӀвар дегь чӀавалай гилалди «Ахцагь» ва гзафвилин кьадардин формада «Ахцагьар» хьиз амукьнава.

География

Алай чка

Ахцегьрин акунар

Ахцегь, Дагъустан республикадин кьибле пата, Самур вацӀуз АхцегьвацӀ авахьзвай дугунда авайди я. ЦӀару къванцӀин, тамар авачир суварин юкьва, Гетин кьил 2788, Ухиндагъ 1870, Шалбуздагъ 4142 суварин арада ава. Кьибле патай Ахцегьаз Самурдин цӀиргъ, кьиблединни рагъакӀидай патай Гельмец — Ахцегьрин цӀиргъ, кьиблединни рагъэкъечӀдай патай къвалара авай цӀиргъер агатнава.

Ахцегьрай маса шегьерризни шегьервилин хуьрериз авто — рекьин яргъавал.

	Шегьердин / хуьруьн — тӀвар	Яргъавал, км
1	Магьачкъала	250
2	Кьвевар	100
3	Билиж	93
4	Кьасумхуьр	85
5	Мегьарамдхуьр	65
6	Усугьчай	14
7	Рутул	30
8	Хин	33
9	Мискискар	8
10	Луткун	2

Къенепатан малумат

СамурвацӀ Ахцегьрин кефер патай физва. АхцегьвацӀу хуьр кьвенал пайзава, кьибле патай кефер патаз фена СамурвацӀуз авахьзва. Ахцегь хуьруьн тарихвилин юкь КӀелезхев сувдин къваларал ала, амай пайни Самур дугунда, цӀиргъерин арадин цӀалцӀам чкада. АхцегьвацӀун къерех кьуна, Къурукал хуьр галайвал 2-3 километр виниз салар галай кӀвалерин пуруяр физва.

Гьава

Гьава юкьван дережадинди я. Гад кьуру, юкьван дережадин чимивал квай, зегьемвални пара кудай чимивал галачирди я. Гатуз ракьинин йикъар 65 % я, абурукай 19 % кьуруни чими гьавадиз аватзава. Кьуьд хъуьтуьл, январьда юкьван температура 1,3°, микьивилер авай йикъар 25 %, 0° авай йикъарни — 50 % тешкилзава. Зул чимини кууру я. Юкьван гьисабдалди йисан температура 10,8 ºС я. Дагъустанда рагъдин экуь йикъарив садлагьай чкада ава, йиса 2553 сят. ЧӀехи бере гар авачир йикъар я, гьава михьи, ахъа, ламувал квачир я.

Чиликай малумат

Накьв суванни — чуьлдин ва суванни — никин жуьредикай, чебдин аспидни кереж къван квай чепрекьандикай ибарат я.

Флорани фауна

Хуьре суван лекьер, къавкаъздин агома (хуьрлуьнкӀдин са жуьре), агъу квай гъуьлягъар, акъребар, агъу квай хуьшреканар гьалтзва. Ахцегьрин къерех чкайра къурер, сикӀер, жанавурар, чакъалар, миргер, къабанар, суван яцар, суван цӀегьер, цӀуцӀулар, хундузар, машахар, татар кьифер акваз жеда.

Ахцегьрин минерал ятар

Хуьряй вад км кьиблединни — рагъакӀидай патай, АхцегьвацӀун чапла къерехда, кӀама Ахцегьрин минерал цин чешме ава. Ахцегьдин минералдин чешмедик пуд жуьре ятар ква: гугурт квай водороддин, бром квай водороддин ва йод квай бромдин минерал ятар. Цин чимивал йисан бередикай аслу яз 38-40 °C ва 65-68 °C арара юзурзва. Ина «Ахцегьар» тӀвар авай, бальнеологиядин ял ядай чка ава.

Тарих

Дегь ваде

Ахцегь Дагъустандин виридалайни дегь яшамиш жедай чкайрик квайди я. Гьи чӀавуз ада бине кьунвата гилани малум туш, алимрин фикирдай ч.э. вилик I агъзур йисан юкьвалай ч.э. вилик II агъзур йисарал кьван юзурзава. Чи эрадин кьиле Ахцегьрин тӀвар ТӀури тир. Гьа чӀавузни ина цунвал, хъенчӀинвални ракьун расунар вилик физвай. 5 виш йисуз Алпан пачагьвал чукӀайла, лекьер амукьзвай чкада цӀуру — феодалвилин пачагьлугъ Лакз гьасил хьанва, Ахцегьни адак акатна.

Юкьван ваде

Ахцегь — Наме: 560—575 ийсариз эмир Шагьбани Ахцегьдиз гьакимвал ийизва, ада гьакимвал тухвазвай береда КӀелезхев сувда фарси «Шахбани» къеле эцигнатир; Ахцегьдиз, ТӀури тӀвар алудна Шагьбани эцигнатир. 561 йисуз Ахцегьдин гьамамриз гьахьун гьавай хьана. 575—587 йисуз эмир Шагьбани кьейила кьулухъ, Ахцегьдин гьакимвал адан хва Шагь — Асандин гъилиз гьатна. Сасанидрин мулкуна авай Дербент шегьер, 625 йисуз хазарар паталай кьунва. 8 виш йисуз, хазарар Ширван кьурла кьулухъ, Ахцегьдин мукьвал авал Миграгъ хуьруьз гьакимвал ийиз абуру эмир Самсам тайин авуна. Эмир Самсамди вичин чка кӀивиз кьун паталай, ун чапла къерехда авай Къаракуьре хуьруьн вилик Тарса шегьер эцигна. Са тӀимил вахтунилай Самсамаз Ахцегьдиз гьакимвал ийиз кӀан хьана. Самсама Ахцегьдиз пуд вигьин авунатир. Садлагьай вигьин чӀавуз, Самсамдин кьушунри хвадай яд Ахцегь вацӀай ваъ, Самур вацӀай къачузватир.

Кьилиз акъуд хьанвачир садлагьай фигьиндилай кьулухъ, абуру пуд варз Шагьбани къеледилай Ахцегь вацӀуз рехъ ягъзавай. Кьведлагьай вигьин ругуд варз давамна, чпин мурад арадиз гъиз тежезвай Самсам Ахцегьдай хъфенва. Пуд йисалай Самсамди мад са, 7 йис давам хьанвай алахъун ийиз эгечӀна. Чара амачир Ахцегьдин чӀехиди Дервишайи, Рутулдин, Жиникдинни Тарсадин эмиррикай куьмек кӀан хьана. Женг тухвазвай кьве патайни чӀехи кьиникьар хьана. И ягъунра Дервишайидин хва Шагь — Къасумни кьена. Эхирни кӀаник акатнай Самсам Ахцегьдай кьулухъ хъфин мажбур хьана. ЯтӀани 15 йис алатайла ада Ахцегьаз йифин вигьин авуна, хуьр барбатӀна, хуьруьнвийрин чӀехи пай къирмишнатир.

Гуьгъуьнилай, Дербентдин сердер Абу — Муслиман руш Умм аль — Муминат чпин кьушундихъ галаз Кьибле Дагъустандин хуьрер сад — садан гуьгъуьнал къачуз физ хьана. Къаракуьре къачуна абур Миграгъ къачуз кӀан хьана. И хабар чир хьанвай Ахцегьрин кьил Дарвишайи, абуру Ахцегьдин винелни тефирай лугьуз, Умм аль — Муминатаз муьтӀуьгъ хьана Миграгъ санал кӀаник кутаз теклифна. А чӀавуз ахцегьвийри Исламдин къабулна, Дарвишайи Абу — Муслиман вах Умм аль — Маминат жуваз пабвилиз къачуна. Абу Муслимдикай куьмек кьабулна, Дарвишайи, Самсадин къаншардиз дяве гваз фена, ахпа ирид вацран дявейри са нетижани ганач. Ахпа Дарвишайи мад дипломатиядиз кам къачуна Шалбуздагъ суван кӀаник яшамиш жезвай шейх Шагь — Албурзидиз тавакъу авуна (лугьун герек я, «Шалбуздагъ» гаф вичин шейхдин тӀварцӀикай гьасил хьана). Шейх Дарвишайи Шагь — Албурзидихь галаз пулуналди Самсадин визир, эмир Каги чпин патаз желб авуна. Жуьмедин йифиз, Дарвишайи вичин 6-агъзур кас авай кьушундихь галаз Миграгъдиз гьахьна. Кагадин инсанри абуруз варар ахъайна, ахпа Кагади вичи цӀуд аскер галаз Самсам кьена.

Кьуна шегьер, Дарвишайиди шегьервийрикай ислам дин кьабул ийиз тӀалабна. Кьабулнайбур секиндиз туна, кӀевивал авунвайбур къирмишна. Шегьердиз «Эмир Кага» тӀвар ганвай, ахпа са шумуд бередилай тӀвар «Миграгъдиз» масакӀа хьанвай. Идалай кьулухъ Дарвишайи, эмир Кагани Шах — Албурзи, абур хуш кьабулнай, Дербентдин эмир Абу — Муслиман патав фена. Ахцегьа, 19 виш йисалар къван амукьнавай мискӀин туькӀуьрнай, Ахцегьан «Шагьбани» тӀвар «Ухти» (араб чӀал — «вах») — диз масакӀа авунай. И факт адакай аслу я, Абу — Муслиман вах Умм аль — Мамунат, ахцегьрин гьакимдиз гъуьлуьз фенвай. Самсаман вад раят, Шах — Албурзидин хва кьена рушар есердиз къачуйла кьулухъ, Дарвишайи вичин 30 куьчедихь галаз Миграгъдай Шалбуздагъдин кӀаник куьч хьана ана Къурайш (гилан Къуруш) лугьудай хуьр туькӀуьрна. Эмир Кага Миграгъдин, Къаракуьрединни Къурушдин чӀехиди хьана а чӀавалай Кьибле Дагъустанда ислам гегьенш жез эгечӀна.

ГьакӀни 8 вишйисуз Ахцегьда гамарин цӀунар арадиз атана.

Ахцегьан бегвал

XV вишйисан юкьвара, Гьалилуллагь І ширваншагьди гьукум тухвай чӀавуз (1417—1462), Ширвандикай юкьван хуьр Ахцегь хьанвай са эмират хкатна. Эмиратдин чилериз къенин Ахцегь, Докъузпара, Кьурагь, мадни Рутул райондин са пай гьатнай тир. Эмиратдин садлагьай гьаким Илчи — Агьмад Багьадур тир. Ам кьейила кьулухъ эмират са шумуд паяриз чкӀана. Ахцегьни Докъузпара бегвалриз адан хва Мугьамад бег гьукум ийизавай. Мугьаммад бег кьейила кьулухъ, адан гъилера авай чилер адан пуд хцин арада пай хьана. Ахцегьра Гьасанбега чка кьуна. 1495—1496 йисара къазикъумугьдин шамхалди гьукум йизвай чӀавуз, Хуьруьг хуьр Ахцегь бегвалдин гъилик акатна. 1536 йисуз Рутулдин бегвалдини Къазикъумугьдин шамхалвал санал Ахцегь бегвалдиз вегьин авуна, Ахцегьар тарашнатир. Жавабвилиз 1541 йизус ахцегьвияр Дербентдин куьмекдалди рутулвийрин винел фена, Рутул гьакӀни таламишнатир. 1542 йисуз рутул бег, къуба лезгияр галаз Ахцегьриз кьведлагьай вегьин кьилиз акъудна мадни тарашна хуьр. Ширвандин таъсирда авай Ахцегьриз, 1560 йисуз цӀийи гьаким Гьусейн бег кьилиз атана, ахпа адан ирс Эюб бегди къачузва. 1568 йисуз иранви шагь I Тагьмасибаз Ахцегьар вичин гъиле авачиз, бегвал Шагь — Гьусейназ гузва.

Сувун жемятрин ваде

Кьилин макъала: Ахцегьпарадин азад жемият

Ахцегьпарадин жемят 17 вишйисарин сифте кьилера бегвалрин гьукумар акьалтӀзва, феодалрин система жемятрдин алакъайриз масакӀа жезва, и масакӀавилерин нетижада Ахцегьпарадин жемят туькӀуьр жезва. Гьа чӀавуз Ахцегь, Кьибле Дагъустанда пара метлеб авай масагунринни — пешекарвилин юкьварикай тир. Къенепатан Дагъустандай Ширвандиз фидай рекъин пара важиб авай чка тир. Иниз Агъулдай, Хиндай, Рутулдай маса гуз малар гъизавай тир. Ахцегьвийри чпи хийирар Нухдизни Кьвевардиз маса гуз тухузвай. 1578 йисуз Кьибле Дагъустандиз туьркер гьахьзва, Ахцегьрин гьукумвал аварви Тучалав Бурхан ад — Диназ гана абуру. Кьибле Дагъустандин халкьар туьркерин аксиниз къарагъзва. 1620 йисуз Ахцегь мадни Абу — бег Мирза паталай барбатӀнай тир. 1620 йисуз сефевидрин шагь Аббас I, Дербентдин Бархудар — Сулатни Шемахадин пачагь Юсуп — ханрин сад хьанвай къуватрихь галаз Ахцегьриз физ хьана. Шагьдин къаст, Самур дугундин виридалай чӀехи кӀеретӀрикай сад тир Ахцегьпарадин жемят гъилериз чӀугиз тир. Ахцегьриз пара кӀеви барбатӀвилер галукьна, ам гуьнгуьна хтуз муьжуьд ийис герек хьана.

1629 йисуз Ахцегьар гуьнгуьна хтуз Амал — Мугьаммеддин хва Гьасан — Алиди эгечӀна. 1630 ийсуз ахцегьвийри, иранвийри чукӀурнайкъеле гуьнгуьна хтуна. 1654 йисуз Ахцегьар рутулвийри кьунвай. 1734 йисуз иранви полководец вичин кьушундихъ галаз Ахцегьрин патав атана. СамурвацӀалай элячӀзавай муьгъ чкӀурна, ахцегьвияр Шагьбани къеледа кӀев хьана хуьнуьхриз гьазур жезвай. ЯтӀани иранвийривай са йикъан къене муьгъ гуьнгуьна ийиз хьана къеледиз фена. Са тӀимил бередилай абуру къеле кьуна. Хуьруьн къерехда, иранви балкӀанбанар аялриз кӀур гана, жемятдиз кьиникьин кичӀевилелди шиизм дин хиве кьаз мажбур ийизвай. А чӀавуз хуьруьн жемятдин чӀехи пай къирмишнай тир, хуьруьз пара чукӀурвилер, барбатӀвални ичӀивилер галукьнай тир. Ахцегьрай Надир — шагь Къудкъашендиз рекье гьатна. Надир — шагь Дагъустандай хъфейила кьулухъ, ахцегьвийри сад хьанвай лезги къуватрихъ галаз Худат къеле кьуна.

1725 йисуз Надир — шагь Табасарандиз гьахьна, анилай Ахцегьпарани Докъузпарадин дам кӀеретӀрин винел жазадин ругуд агъзурдин кьушунар ракъурна. 1738 йисуз Джар — Белокандин дам кӀеретӀар Иран гьукуматдин аксиниз къарагъна. Гьа йисун зулуз Надир — шагьан стха Ибрагьим — хан Джар — Белокандин къарагъун басмишун паталай аниз жазадин кьушун ракъурна. Джарвийриз куьмек ийиз ахцегьвияр, докъузпаравияр, хиналугъвияр, тапацар вири санал 20 агъзур кас кӀватӀ хьана фена. И ягъунда иранвияр кукӀварна барбатӀнавай. Иранвийрин 32 агъзур касдикай, катнавай 8 агъзур кас сагъдиз амукьна. Ягъунда Ибрагьим — ханни, Угъурлу — хан Генджевини абурухъ галаз чӀехи везифайра авай кьушунрин чӀехибурни кьена. Сувавийри иранвийрикай амукьнавай трофей тир, яракьар, 30 тупар чпиз къачуна. 18 вишйисан эхирда Ахцегьпара дам кӀеретӀдин вилик финар акваза, политикани кӀеви, чилерни гегьеншни ксарин къадарни лап пара хьана.

XIX виш йис

1809 йисуз самурдин кӀеретӀар, гьакӀни ахцегьан кӀеретӀ, урусрин раятвалдиз гьатна.

Самурдин кӀеретӀар чпин къенепатан крар кьиле тухунвал, кьилдивал хуьна Къуба патаз гьахьна. ЯтӀани урусрин администрация галаз рахай икьрар чӀурна, сувавийри бирхер гузвачир. 1819 йисуз урусри, чпин кьушунриз регьят хьурай лугьуз Самур дугунда рекьер эцигиз эгечӀна. И чкайрин рекьер чириз Ахцегьриз инженер — подполковник Торри атана, ам жемятдин гъилерай гужуналди къутармишнай. Польшадин къарагъун акъвазрун патал урусри ина яшамиш жезвай хуьруьнвияр ракъуриз кӀан хайила, ахцегьрин чӀехибуру ваъ лагьана, и чӀавалай урусринни ахцегьвийрин арада къал гьатна. Пачагьвал администрациядин векилри, самурвийрин винел къарагъунни мад мукьвара авай хуьрериз Урусатдин аксиниз фуфтаяр гун паталай туьгьмет авуна. Къавкъаздин дяве береда 1817—1864, ахцегьвияр Къубадин къарагъунда иштирак авунвай, ахпа 1838 йисун 3 — 4 июнриз генерал — лейтенант Фазедин корпусдихь галаз ягъунда ахцегьпарадин кьушун кьилик Шейгь — Гьусейн аваз, Докъузпара, Рутул мад Ахцегьпарадин кӀеретӀар кӀаник акатна. 5 июндиз абуру рахунар ийиз эгечӀна, ахпа урусриз есирар авачир, вучиз лагьайтӀа «сувавияйри ивидин эхиримжи стӀалдал кукӀузватир». Гуьгъуьнлай, 5 июндиз 1839 ийсуз Ахцегь хуьр урусри кьунвай. Генерал Головинди Ахцегь барбатӀун къаст авунвай, ахпа Агьцегьпара кӀеретӀдин чӀехиди Мирза Али Ахцегьвиди алахъундалди хуьр сагъдиз хуьз икьрардиз атана. 1839 йисун 11 июндиз инженер — полковник Баумеран регьбервалдик Ахцегь къеледин эцигунар эгечӀна. Джар — Белокан кӀеретӀдин чилерай, Рутулдай, Ахцегьай Къубадиз транспорт рекьерин туькӀуьрунар арадал атана. 1846 йисуз урусрин кьушунар Дяведин — Ахцегьрин рехъин туькӀуьрунар ийиз эгечӀна. 1848 йисуз имам Шамиля Самур округ кьун паталай кьиле тефир вигьин авуна, и чӀавалай Ахцегьрин ягъунар башламишна. Ахцегьриз атун кумаз Шамиль ахцегьвияр кӀватӀна абурун вилик и гафарив экъечӀна:

«Куьн викӀегь халкь я, шумуд сефер куьне урусрин иви акъуднай, икьван чӀавалди куьне куьмек галачиз женг тухузвай. Гила квез чир хьурай зунни вири Дагъустан куь патал алайди».

Жавабдиз ахцегьвийри лагьана:

«Чи душманрихъ галаз женг тухуз, ви вилик рикьиз чна кьин кьазва»

Шамилян тарих кхьидайди Мугьаммад—Тагьирди вичин кхьинра шагьидарзавай, " Ахцегьрин жемят (имаман маса кьушунрив гекъигайла) мадни къативилелди, кӀевиз кӀукӀузвай, къеледиз вигьин ийизвай, гьавиляй абурун чӀехи пай кьинай. И вакъиадиз Санкт-Петербургдин Мариинский театрда «Ахцегь къеледин кьунар» пьеса эцигнавай.

1849 йисуз Самур округдиз ваба начагьвилин тӀегъуьн ктканвай. 1850 йисуз Ахцегьра, Табасарандани Къубадин вилаятда, князь Гагаринди гъанвай туьтуьндин тумар цанвай.

1859 йисуз Лебединскийди Ахцегьра аялрин кьилин мектеб ахъайзва. 1861 йисуз Лебединский Ахцегьрай хъфейила, ада ахъайнавай мектебда кӀвалах акъвазарна, ахпа гьа йисуз Ахцегьра Дагъустандин садлагьай хуьруьн гражданвилин мектеб ахъа хьана. Ина гьакӀни урусни туьрк чӀалар чирзавай. Мектебдин финансвилер, жемятдай кӀватнавай шрафдин пулунихъай акъудзавай тир.

Ксар

Тарихдикай

Тарихвилелди Ахцегьрин жемят 40 сихилдал пай жезвайди я. 1882 ийсан малуматрикай, Дагъустанда Дербент шегьердилай кьулухъ виридалай пара къадарда инсанар яшамиш жезвай чка Ахцегьар тир. Ина 5798 кас авай тир. Хуьре 150 савдагар туьквенар, 16 мискӀин, 20 гьуьжре са мектеб авай тир, мектебда 45 девлет авай хзандин аялар кӀелзавай.

ЧӀал

Ахцегьжувар, лезги чӀалан самур нугъатдиз талукь тир ахцегь нугъатдин ахцегь рахундив рахазва.

Экономикани инфратуькӀуьрунар

Промышленность

Ахцегьра кӀвалах акъвазарнай парталар цвадай фабрика, консервринни ниси расзавай завод ава. «Ахцегь» дармандин яд аъкудзвай заводдин кӀвалахни акъвазарна.

Хуьруьн майишатар

Дагъустанда, йисуз ракьинин йикъарин къадар виридалай пара авай чка Ахцегь я. И карди хуьруьн майишатар гегьенш ийиз хъсан эсер гузва. Ина салдинни — багъдин майишатар цазва, мад гьакӀни гьар сан тӀвар — ван авай ахцегьрин ичер. Лежбервалдай гъери ина чӀехи карчарин маларни куьлуь малар хуьдай кар вилик ква. ЯтӀани эхиримжи берейра маларинни хперин сан пара тӀимил жен малум хьана.

Къуллугъдин хелер

• Мугьманвилин кӀвал «Самур»
• Бальнеологиядин ял ядай чка «Ахты»
• Сагъвилерин комплекс «Ахты»
• Аялрин ревмокордиологиядин санаторий «Ахты» .

Туризм

Ахцегь Дагъустандин туризмдин юкьварикай сад я. Ина ял ядайбуруз виридалай пара кӀандайни желб ийидай чка Ахцегьрин минерал чешмеяр я. Идалай гъейри, туристар гьевесдалди хуьруьн къецера къекъвез, ина пара килигуниз лайих авай чкайрин шикилар чӀугзва. Мад, иниз къвезвай туристри Ахцегьриз «шегьер» лугьузва.

Энергетика

Ахцегьрин ЦЭС

• Ахцегьрин ЦЭС.

Ахцегь вацӀал 1,8 мВ къуват авай цин электростанция кардик ква. 2011 июньдилай Самур вацӀал, вацӀун сивелай 102 км яргъада цӀийи 22 мВ къуватдин ЦЭС эцигиз планра ава .

Транспорт

1979 йисалди Ахцегьра жемятдин аэропорт кӀвалахзвай. Гила виридалай мукьва авай аэропорт 240 км яргъал алай Магьачкъала я. Мукьван ракьун рекьин акъвазаг Билиж 102 км яргъа ава. Виликра Ахцегьа 1 номердин къенепатан маршрутдин рейс авайтир. Ина Магьачкъаладизни Дербентдиз гьар йикъан маршрутдин рейсар ава. Ахцегьрай, Самурдин (Гапцах — ЦӀахур) машиндин рехъ физва.

Культура

Суварарни фестивалар

Ахцегьарни патав гвай Чепер хуьр, лезги халкьдин цуькверин Яран Сувар арадал атанвай чкаяр я. Июндин гьар эхиримжи кишдиз ина Шарвили сувар кьиле тухузва .-->

МискӀинар

Хуьре 16 дегь чаварин мискӀинар ава, абурун арадай 1899 йисуз эцигнавай хуьруьн кьилин мискӀи хьанвай Жуьме — мискӀи вилик хкудиз жеда. Амай мискӀияр уьлчмедиз гьакӀван чӀехини туш, мад гьакӀни хуьруьн тарихдин чкада ава.

Музеяр

Ахцегьрин Краеведиядин музей, вичин чӀавара СССРдин виридалайни хъсан хуьруьн музей хьиз чир хьанвай. Кьибле Дагъустандин халкьарин Культурадинни Исскустводин музей.

Театраяр

Ахцегьар, Дагъустанда театор исскустводин хайи чка я, 1906 йисуз Дагъустанда садлагьай театр гьа ина ахъа хьанвай, Лезги Драмадин театр, 1951 йисуз Дербентдиз хъфена цӀийи тӀвар къачуна, С.СтӀалдин тварунихъ галай «Гьукуматдин Лезги музыкадинни-драмадин театр». Гуьгъуьнилай 1956 йисуз цӀийи Ахцегьдин халкьдин театр ахъа хьана. Ахцегьра «Шалбуздагъ», «ТӀури», «Шарвили» фальклордин ансаблияр, мад халкьарин макьам алатрин аялрин оркестр «Соколёнок» ава.

Муькъвер

Идрисан муьгъ

Джиорс ва Дебернардидин муьгъ

Хуьре 11 муьгъ ава, абурукай кьвед культурадин девлетар хьиз физва, бельгиядин ва италиядин инженерри Джиорс ва Дебернардиди 1915 йисуз туькӀуьрнавай муьгъ, мад 1936 йисуз хуьруьгви инженерди Идриса эцигнавай «УстӀа Идрисан муьгъ».

Ахцегьриз иервал гудай дараматрикай садбур и муьгъвер я, хуьруьн архитектурадин акунар и муьгъвер галачиз рикӀиз гъиз жедач. Джиорсни Дебернардидин мугъуьн эскивиликай ада гилан бередин тӀалабунриз кутугзвач лугьуз, муьгъуьн винел аватзвай пар тӀимилрун паталай, 2008 — дин эхирда «Дагавтодром»ди паталай цӀийи, мадни кӀеви, ихтибар ийиз жедай авторехъин муьгъ кардик кутуна. ЯтӀани жемятдин гафарикай гьакӀ акъатзава, цӀийи муьгъ Ахцегьрин тарихдин акунар чӀурзва.

Жалилова Алладин тварунихъ галай устӀарвилин мектеб

Мектебда 23 мялимди кӀвалахзва, 7 хелни 225 кӀелзавайбур ава. Абурукай 153 кӀелдайди хореографиядин хелда кӀелзава. Мектебда цирк исскустводин филиалар ава. КӀелзавайбур райондинни республикадин акъажунрани маса тедбирра иштираквал ийизва. Икьван чӀавалди кьван мектеб Дагъустан Республикадин культурадин министерствони образованиединни микитдин министерствояр паталай 15 дипломни грамотаяр къачунвай. Мектебда авай циркдин кӀеретӀ, «Халкьдин коллектив» тӀварунихъ агакьна. Гуьгъуьнилай 2007 йисуз и мектеб, республикадин виридалайни хъсан исскустводин мектеб хьиз къейд авунай, мад 148 агъзур рубльдиз макъамрин алатар ганвай.

Ахцегьан къеле

Кьилин макъала: Ахцегьан къеле

Хуьре пара метлеб авай тарихдинни архитектурадин имарат «Ахцегь къеле» ава. 1839 йисуз Николай Ідан чӀавуз эцигнавай, мад пачагьдин кьушун амукьзавай чка тир. 1849 йисуз къеле имам Шамилян кьушунди кьаз хьанвай.

Паркарни имаратар

Ахцегьра пуд парк ава.

• Тагьир Хуьруьгвидин тӀварунихь галай парк, ина Т. Хуьруьгвидин имарат ава.
• Валентин Эмирвидин парк, ина экечӀунар ийидай сегьне ава. В. Эмирован имарат; ин паркуна гьайр йисуз лезги халкьдиз талукь тир Шарвили сувар кьиле тухузва.
• Абдул Мухътедир Айдинбеквидин парк, ина адан имаратни клуб аваз я.

Монументар:

• Лезги эпосдин кьегьел Шарвилидин тӀварунихь галай мемориал ротонда.
• ЧӀехи дяведин иштиракчийриз ядигар яз эцигнавай обелиск.
• Ленинан, Аскар Хасбулат-Сарыджадин, Валентин Эмирован, Тагьир Хуьруьгвидинни Муьхътедир Айдунбегвидин имаратар.

Жемятдин кеспияр

Гамар хрун, сун гьуьлуьтар хрун, гъалар авун, тумажар расун.

Ахцегьрин гамар храдай устӀариз талукь тир, «Ахцагь» тӀвар авай, «Миграгъ» жуьредиз мукьвавал авай кьетӀен хрунин жуьре ава. Дагъустанда ирид гамар хрунин жуьрерикай сад я. Маса гамарикай ахцегьрин гамар кьетӀендаказ вичин яцӀувалдикайни хътуьлвалдикай тафават аваз тир, вучиз лагьайтӀа гамар яцӀу гъаларив хразвай. Гамар са тӀимил заланни яргъивилихъди са патаз гьуьтӀуь жезвай. ТӀвар — ван авай композициярикай садбур, Гьасан — къеле ни Урус — ТӀура тир. Гамар кьетӀендаказ ччара уьлквейриз тухвана маса гун паталай туькӀуьрзавай. Умуми яз «Ахцегь» гамар, вичиз талукь тир рангарин гаммарикайни хрунин техникадин еридикай яргъариз магьшур тир.

Медиани алакъа

Райондин АТВ телеканал кардик ква. 1928 ийисалай лезги чӀалал «ЦӀийи Дуьнья» газета акъатзава. Хуьре мобил 3G сеть кьазва.-->

Чирвал

Ина кьве агакьнай, са агакьначир мектебарни, са пеше гудай мектеб, аялрин художестводин мектебни, макьамдин мектеб ава.

Кьиспесдай

Октябрьдин революциядин вилик хуьре 20 гьуьжре авай, ина диндинни гражданвилин дуьньядикай тарсар тухузвай. 1859 йисуз Ахцегьра Лебединскийди аялрин кьилин мектеб туькӀуьрнай, 1861 йисуз мектебдин кӀвалах акъвазарнай. Гьа чӀавузни 1861 йисуз, гила Ахцегьдин Юкьван Чирвилерин Мектеб (ЮЧМ № 1) тӀвар къачунвай, Дагъустанда мад Кефер Къавкъазда садлагьай хуьруьн мектеб бине эцигнай.

И мектеб куьтягьнавайбурук ихьтин тӀвар — ван авай зурба ксар ква, Дагъустан АССРдиз бине эцигна кьиливал авунвай Нажмуддин Самурви, ДАССРдин халкь лежбервалдин комиссар Мирзебег Ахундов, СССРдин къегьал Гьасрет Аливи, социалистикадин зегьметвалдин къегьал Саимат Ферзалиева, Кьилин Советдин депутатар, Абдулвагьид Вагьабви, Магият Макатова, Гуьлханум Султанова, Урусатдин халкьдин артист Рагьимат Гьажиева, Дагъустан халкьдин зари Шагь — Эмир Мурадов, Дагъустан кинодин садлагьай актриса Софият Эскерова, ЧӀехи театрдин тек сад тир дагъустанви балерина Алла Жалилова, Дагъустанда скульптура исскустводиз бине эцигай Хас — Булат Эскер — Сарыжа, зурба геолог — кьизилрин мяденар жугъурзавай Азиз — Элескеров, Дагъустандин халкь культурадин институтдин директор Гьажибег Гьажибекви.

ТӀвар-ван авай ксар

• Агьмедов Назир Агъабеган хва — лезги алим ва шаир.
• Агъаев Агьед Гьажимурадан хва — чӀехи лезги алим ва кхьираг.
• Ахцегь Гьажи (Ибрагьиман хва Гьажи) — лезги шаир.
• Ахцегь Агьмед — XVIII виш йисуз Ахцегьа уьмуьр авур лезги шаир.
• Ахцегь Закир — XVIII виш йисуз Ахцегьа уьмуьр авур лезги шаир ва алим.
• Ахцегь Рагьманкъули — XVII виш йисуз Ахцегьа уьмуьр авур лезги шаир ва алим.
• Ахцегь Назим (1720—1807) — лезги шаир.
• Вагьабов Исмаил — лезги шаир ва журналист.
• Гашаров Рамазан Магьараман хва — лезги шаир ва кхьираг.
• Герейханов Алмас, лакӀаб Ахцегьви Алмас — тӀвар-ван авай лезги шаир, чӀугвар ва кхьираг.
• Гьажи Абдурагьман, лакӀаб Ахцегь Абдурагьман — лезги алим ва шаир.
• Гьажиев Нариман Гьажидин хва — лезги шаир ва кхьираг.
• Шагьдагъви Малик — лезги шаир, драматург ва чӀугвар.
• Малла Нури — лезги шаир.
• Мирза Али аль Ахты (1779 — 1859 йисар) — Дагъустандин чӀехи алим, диндар ва лезги шаир. Ам тӀвар-ван авай зурба диндар Шейгь Ярагъ Мегьамеддан шакӀурт ва машгуьр алим Гьасан Алкьвадарвидин муаллим тир.
• Ражабов Абдул Ражабан хва — машгьур лезги шаир ва гьикаятчи.
• Ражаб Амирханов — садлагьай лезги публицист ва шаир-гьикаятчи.
• Рашидов Абдурашид Гьажидин хва — лезги шаир ва публицист.
• Шабанов Нажмудин Шабанан хва — лезги шаир.
• Шагьмарданов Абад — лезги шаир ва кхьираг.
• Шамхалов Идрис Разакьан хва (1877–1944) — Дагъустандин садлагьай драматург, режиссёр ва артист.
• Эфендиев Мустафа — лезги шаир ва кар алакьдай муаллим.
• Эюбов Насир — лезги драматург ва шаир.

Шикилар

• 
  «Ушехъан»
• 
  «Идрис муьгъ»
• 
• 
• 
• 
• 

ЭлячӀунар

• Ахцегь хуьруьн сайт
• Ахцегь райондин сайт Архивация 26 октябрь 2014 йисан.