Кьасумхуьр

Кьасумхуьр (урус. Касумкент) — Дагъустан республикадин СтӀал Сулейман районда авай хуьр.

Хуьр Кьасумхуьр урус. Касумкент Кьасумхуьруьн шикилар Кьасумхуьруьн панорама Уьлкве УрусатУрусат Федерациядин субъект ДагъустанДагъустан Муниципал район СтӀал Сулейман район Хуьруьнсовет «Кьасумхуьруьнсовет» ЯШЧдин кьакьанвал гьуьлуьн дережадилай 480 м Агьалияр ↗13 232 кас (2010) Миллетар лезгияр Динар суни - мусурманар Сятдин чӀул UTC+4 Телефондин код +7 87236 Почтунин индекс 368761 Автомобилдин код 05 Код ОКАТО 82 247 845 001

КӀахцугъ ва Сийидар хуьрерихъ галаз туькӀуьрзавай «Кьасумхуьруьнсоветдин» ва СтӀал Сулейман райондин администрациядин юкь я.

География

Хуьр СтӀал Сулейман райондин кьулан пата, Чирагъ ва Кьурагь вацӀарин дугуна чка кьунва. Магьачкъаладилай 184 км кьибле пата ала. Виридалайни мукьвал алай шегьер Дербент я — 57 км, виридалайни мукьвал алай ракьун рекьин станция Билиж станция я — 34 км. Кьасумхуьр алай чилерин рельеф са кьадар кьулу тушир ва Дагъустандин суварин ценерив гвай чкайриз талукь я.

Кьасумхуьрелай маса шегьеррал ва хуьрерал кьван авто-рекьин яргъавал.

	Шегьердин / хуьруьн — тӀвар	Яргъавал, км
1	Магьачкъала	184
2	Дербент	57
3	Каспийск	170
4	Дагъустандин ЦӀаяр	68
5	Избербаш	127
6	Билиж	34
7	Мегьарамдхуьр	29
8	Кьурагь	42
9	Ахцегь	90
10	Хин	26,5
11	Усугъчай	75

Климат

Кьасумхуьруьз суварин ценерив гвай чкайрин климатдин жуьре хас я. Климат кьурагь ва юкьван дережадин я. Гад кьуру, юкьван дережадин чимивал квай, зегьемвал ва гзаф кудай чимивал галачиз я. Кьуьд хъуьтуьл, январьда юкьван температура −1.0° туькӀуьрзава. Зул чими ва кьуру я. Юкьван гьисабдалди йисан температура 10.6 ºС аваз я. Гар авачир йикъар, ламувал квачир алахьай гьава виниз я.

Кьасумхуьруьн климат
Активвал къалурзавай лишан	Янв	Фев	Март	Апр	Май	Июнь	Июль	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йис
Юкьван температура, °C	−1	−0,2	2,9	9,3	15,5	19,7	22,6	22,0	17,1	11,5	5,8	1,5	10,6
Къваларин норма, мм	19	23	30	29	45	49	34	36	50	38	32	21	406

Тарих

Хуьруьн бине, Кьасум тӀвар алай сувавиди кутурди яз гьисабзава. Хуьруьн тӀварни адахъ галаз алакъа аваз я. Са шумуд виш йис идалай вилик, Кьасума Чирагъ вацӀун къерехда кьакьан тарарин юкьва вичиз кӀвал эцигнай. Адан гуьгъуьнаваз, мукьвал алай муькуь хуьрерай атай сувавийрини ина кӀвалер эцигиз хьанвай. Октябрьдин революциядилай вилик хуьре кьве мискӀин, са гуьжре кардик квай, кьве йисан мектеб кӀвалахзавай. Гила Кьасумхуьр Дагъустан Республикадин виридалай чӀехи райондин юкьварикай сад я. Ина пуд кьулан мектебар, гзаф культурадинни — яшайишдин идараяр, гьяркьуь ва михьи куьчеяр, къацу набататрин юкьва гьатнавай вири къулайвилер авай кьве гьавадин кӀвалер ава. Хуьр гьар патай сувари элкъуьрна кьунвайди я, адан къваларив гвай чкаяр пара иер я, инай Гуьлгери вацӀун гегьенш дугун эгечӀзава.

1812 йисуз Кьасумхуьр, цӀийиз арадал гъайи Куьредин ханвалдик акатнай. 1866 йисуз и ханвал Урусат империядин гъилик акатзава ва Куьредин ханвал Куьредин округдиз масакӀа хьанвай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Гуьне наибвалдиз талукь тир. Кьасумхуьр и вири округдин, ва адак акатзавай Гуьней наибвалдин администрациядин юкь ва кьилин хуьр хьанвай. Алидхуьр ва Агъа Арагъ хуьрерихъ галаз Кьасумхуьруьнжемятдик акатзавай. Стратегиядин чӀехи метлеб авай рекьел чка кьунвайвиляй, хуьр чӀехи камаралди вилик физвай. 1878 йисуз ина садлагьай гражданвилин мектеб эцигнай.

Кьибле Дагъустанда Совет гьукум паталай хьайи женгерин пара вакъиаяр ва А. Къазимегьамед, Т. Юзбеков, К. Рамазанов, К. Акимов, А. Мурсалов, Ю. Герейханов хьтин ва муькуь сейли революционеррин кӀвалахар, виликан Куьре округдин юкь тир Кьасумхуьруьн тарихдихъ галкӀанвайди я. 1919 йисуз Кьасумхуьр, вирихалкьдин антиденикин къарагъундин юкьварикай сад хьанвай. 1919 йисан 24 августдиз мукьвал алай районрин халкьарин массайрин куьмекдалди ина деникинрин чӀехи кьушун кукӀварнай, ва большевикринни Совет гьукумдин активистрин группаяр есирвиляй ада авунай. Женгерай кьулухъ партизанриз душмандивай 180 винтовкаяр, пуд туп, пара кьадарда патронар ва снарядар гьатнай.

1928—1929 йисарин девирда СССРда хьайи административвилин реформайрин финифда, Куьредин округдин Гуьней наибвалдин чкадал, юкь Кьасумхуьр тайин авунвай Кьасумхуьруьн район арадал гъанвай. 1945 йисуз Кьасумхуьре умуми чирвилерин кьулан мектебдин бине эцигнай. 1969 йисан 12 майдиз райондин тӀвар, зурба зари СтӀал Сулейманан 100 йисан юбилейдин гьуьрметдай, СтӀал Сулейман райондиз масакӀа хъувунай.

А йисара хуьре авай Эмиргьемзедин чайханадин тӀвар гьарниз чкӀанвай. И чайханада зарийрини ашукьри сада садаз чпин гафун устӀарвилер къалурзавай. 1930-йисара и чайханада СтӀал Сулеймананни Хпеж Къурбанан арада зариятдин акъажун хьанвай.

Тарихдинни археологиядин чкаяр

Кьасумхуьре ва адан къваларив тарихдин ва археологиядин имаратар тир чкаяр пара ава. Хуьрелай тахминан 1,5 км яргъал, Кьурагьдиз тухузвай рекьел, 1918 йисуз туьрк интервентрин гъиляй кьенвай Агъасийрин Къази-Мегьамедан сурал имарат ала.

Хуьрелай 1 км кефердинни-рагъакӀидай пата, Чирагъ вацӀун къерех сад-садалай вине авай айванар хьиз кьантӀар-кьантӀар хьана фенвай чкадин эрчӀи пата 400×150 м алцумдин фад заманада инсанар яшамиш хьайи чка ава. Ина чилин винел пата, кьиляй кьилиз атӀай гиришар авай яру, яру векьи ва рехи рангар алай хъенчӀер, залан затӀ ва са куьнуь дуьздал акъуднай. А чкадин рагъэкъечӀдай гуьнеда, хашдин атӀай суьрет авай хъенчӀ, дигидай хъенчӀ ва ракьун ракьуцӀ жагъанвай.

Кьасумхуьрелай 200 метр кьиблединни-рагъакӀидай пата, Кьурагь вацӀун эрчӀи къерехда сифте кишпирдин девирдиз талукь тир, 220×100 м алцумар алай дегь чӀавуз инсанар яшамиш хьанвай чка ава. Ина, куьрединни — аракс патан культурадиз хас тир лишанан авай къванцин якӀв, ва гьайванрин кӀарабар дуьздал акъатнай. Хуьруьн къваларив ихьтин дегь чӀавуз инсанар яшамиш хьайи чкаяр гзаф ава.

Кьасумхуьруьн кеферда хуьруьн цӀуру пата, Чирагъ вацӀал, 1930 йисара эцигнай 17 аркадин «Алискендеран муьгъ» тӀвар алай чӀехи муьгъ ала. Хуьряй экъечӀайла, Агъа СтӀал ва Кьулан СтӀал хуьрериз тухузвай рекьерин кьвечхелдилай чапла пата авай гъвечӀи вацӀун чапла къерехда «Кпул-яд» пӀир авайди я.

Агьалияр

Агьалийрин кьадар
1959	1970	1979	1989	2002	2010
4720	↗7094	↗7393	↗7652	↗11 419	↗13 232

2011 йисан Кьасумхуьр муниципалитетдин администрациядин малуматрив кьурвал, хуьре 4000-дилай пара майишатар гваз 13584 кас яшамиш жезва. Агьалидин вири лезгияр, суьнни-мусурманар я. 2010 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайриз килигна, хуьре 13232 кас яшамиш жезвай. 1886 йисуз хуьре 116 майишатар авай, агьалийрин кьадар 580 кас тир. 1897 йисуз хуьре 1013 кас гьисабнай.

Хуьруьн пландин туькӀуьрун ва куьчеяр

Куьчейрин тӀварар ва индексар

1-й Майдин куьче — 368761 26 Бакудин Комиссаррин куьче — 368761 3-й Интернационалдин куьче — 368761 3-й пер. — 368761 Гъалибвилин 40 йисан куьче — 368761 Октябрдин 50 йисан куьче — 368761 Октябрдин 70 йисан куьче —368761 Абилован куьче — 368761 Агъасиеван куьче — 368761 Алкьвадарвидин куьче — 368761 Аминован куьче — 368761 (Ленина, часть) Армиядин куьче — 368761 Бабаеван куьче — 368761 (Куйбышева) Белинскиян куьче — 368761 Духтурханадин куьче — 368761 Буйнаксквидин куьче — 368761 В.Набиеван куьче — 368761 Гатфарин куьче — 368761 Г. Темирханован куьче — 368761 Гьабибован куьче — 368761 Гагаринан куьче — 368761 Гьажи Рамазанан куьче — 368761 Гьажиевадин куьче — 368761 Гьасанован куьче — 368761 Герейханован куьче — 368761 Герценан куьче — 368761 Кетиндагъдин куьче — 368761 Горкиян куьче — 368761

Гьуьсейнован куьче — 368761 Давудан куьче — 368761 Дагъустандин куьче — 368761 Дахадаеван куьче — 368761 Кьвевардин куьче — 368761 Жаруллагьован куьче — 368761 Дзержинскиян куьче — 368761 Димитрован куьче — 368761 Е. Эминан куьче — 368761 Жданован куьче —368761 З. Жафарован куьче — 368761 Завуддин куьче — 368761 Кьиспесдин куьче — 368761 Къавкъаздин куьче — 368761 Къазанбекован куьче — 368761 Казбекован куьче — 368761 Къазибекован куьче — 368761 Къазимагьамадан куьче — 368761 Калининан куьче — 368761 Къарабекован куьче. — 368761 Каспидин куьче — 368761 Кирован куьче — 368761 Коммунизмдин куьче —368761 Комсомолдин куьче — 368761 Кооперативдин куьче — 368761 Космонавтрин куьче — 368761 Крупскаядин куьче — 368761 Куьредин куьче — 368761

Лезги куьче — 368761 Лезгинцеван куьче — 368761 Ленинан куьче — 368761 Леонован куьче — 368761 Ломоносован куьче — 368761 М. Гьажиеван куьче — 368761 Магистралдин куьче — 368761 Манарован куьче — 368761 Марксан куьче — 368761 Магьачкъаладин куьче — 368761 Маяковскиян куьче — 368761 Халкьаринарадин куьче — 368761 Регъуьн куьче — 368761 Механикадин куьче — 368761 Мегьтиеван куьче — 368761 Ислягьвилин куьче — 368761 Жегьилрин куьче — 368761 Маскавдин куьче — 368761 Муьгьуьббатан куьче 368761 Мурадован куьче — 368761 Мурсалован куьче — 368761 Мукьтадиран куьче — 368761 Н. Мегьтиеван куьче — 368761 ВацӀункъерехдин куьче — 368761 Низамидин куьче — 368761 Николаеван куьче — 368761 Октябрдин куьче — 368761 Орджоникидзедин куьче — 368761

Уружеван куьче — 368761 Островскиян куьче — 368761 Павленкодин куьче — 368761 Куьчхьунин куьче — 368761 Куьчхьайбурун куьче — 368761 Пионеррин куьче — 368761 Гъалибвилин куьче — 368761 Пролетарийрин куьче — 368761 Пушкинан куьче —368761 ВацӀун куьче — 368761 Булахдин куьче — 368761 Базардин куьче —368761 СтӀал Сулейманан куьче — 368761 Багъларин куьче — 368761 Саидован куьче — 368761 Самурвидин куьче — 368761 Свердлован куьче — 368761 Азадвилин куьче — 368761 Селимован куьче — 368761 Советрин куьче — 368761 Советрин пер. — 368761 Совхоздин куьче — 368761 Социализмдин куьче — 368761 Спортдин куьче — 368761 Стаханован куьче — 368761 Студ-городок куьче — 368761 Бахтлу куьче — 368761 Т. Хуьруьгвидин куьче — 368761

Телманан куьче —368761 Титован куьче — 368761 Толстоян куьче —368761 ПипӀен куьче — 368761 Ф. Энгелсан куьче — 368761 Фатагьован куьче — 368761 Фрунздин куьче — 368761 Х. Хаметовадин куьче — 368761 Чапаеван куьче — 368761 Чернышевскиян куьче — 368761 Чехован куьче — 368761 Шалбуздагъдин куьче — 368761 Шарвилидин куьче — 368761 Шаумянан куьче — 368761 Шагьдагъдин куьче — 368761 Мектебдин куьче — 368761 Щербакован куьче — 368761 Эмирован куьче — 368761 Энгелсан куьче — 368761 Кьиблепатан куьче — 368761 Ярагъвидин куьче — 368761

Экономикани инфраструктура

Администрациядин кӀвалер

Кьасумхуьре кӀвалахзавай «Минерал ятарин „Рычал-Яд“ заводди» 70 йисалай пара я «Рычал-Яд» тӀвар алай, вири уьлкведиз тӀвар акъатнай дармандин яд гьасилзава. Рычал цин чешме ва ам пластикадинни шуьшедин къапариз цазвай завод гьуьлуьн дережадилай 1120 метр кьакьанда авай иер суван чкада авайди я. Ихьтин тӀебии шартӀари цин халис тӀям ва физикадинни — химиядин состав хуьз куьмекзава.

Кьасумхуьруьн совхоз — республикадин виридалайни девлетлу совхозрикай сад я. Адан кьилин девлет — емишрин багъар я, анрай кӀватӀзавай ичер, чуьхверар, пӀинияр, гугърияр чкадин емишринни-салан мейвайрин консервияр гьасилзавай заводда рас хъийизвайди я. Хуьре гьакӀни чӀемни-ниси гьасилзавай завод ва тамун майишат (лесхоз) ава.

Массайрин информациядин такьатар ва алакъа

Хуьре, 1931 йисуз бине кутунвай «Куьредин хабарар» газета акъатзава. Газета гьар гьафтедин хемис юкъуз, лезги чӀалал акъатзавайди я.

Кьибле Дагъустанда садлагьайди тир «Касумкент-ТВ» телеканалди таквазвай крарикай хабарар гуз 1998 йисан 18 июньдилай Кьасумхуьре эгечӀайди я. Телеканал, гьяд йикъалай гъейри, «НТВ» каналдин лепедал кьве сят эфирдиз экъечӀзавайди я. Вичин эфирдив «Касумкент-ТВ» каналди са СтӀал Сулейман район ваъ, гьакӀни мукьув галай Кьурагь, Хив, Дукъузпара, Агъул, Дербент ва маса районарни кьазва. 2009 йисалди, азербайжандин гьукуматди алакъа атӀудалди, теле-алакъа гьатта Азербайжандин Хъачмаз райондин кефер пата авай лезги хуьрерални агакьзавай.

Культурани адатар

Вилик хуьре, пӀинийрин бегьерар кӀватӀунин кӀвалахриз эгечӀайла пӀинидин сувар «КӀару» кьиле тухузвай. Совет береда и сувар са кьадар масакӀа хьанвай — митинг кьиле тухвана пӀинийрин жуьреба — жуьре сортар къалурзавай. Сувар гьяд йикъара къейдзавай. Кьасумхуьруьз, пӀинияр авачир къунши Хив, Табасаран районрай колхозникар къвезвай. Гьакъикъатда, ам колхозар цуькведа авай вахтуна арадал атай, хуьруьн майишатдин зегьметдал, малдарвилин кӀвалахрал жегьил несилрин рикӀера кӀанивал твазвай цӀийи сувар тир. Сувар, манийрив, балкӀанрал чукурунрив ва кьуьлеррив кьилиз акъатзавай. Къенин йикъара а суварикай амукьайди са тӀвар я.

Революция жедалди Кьасумхуьре, свас це лугьуникай кьулухъ руш кьилел затӀни алачиз ва я чин ахъаз кӀваляй экъечӀайтӀа ам русвагьвал яз гьисабзавай. Адаз муькуь жегьил гададихъ галаз рахун къадагъа тир. Рушан хзандинни миресрин тӀвар кьацӀурдай кар, руш маса миллетдин векилдиз гъун тир. Амма революциядилай кьулухъ, муькуь лезги хуьрера хьиз Кьасумхуьруьн эгьлийрин дуьнья кьатӀунин тегьердихъ, адетрихъ ва культурадихъ зурба масакӀавилер галукьнавай. Тарихдин къене арадал атанвай, лезгивилин диб туькӀуьрзавай адетар къвез-къвез квахьзавай ва саки тамамдаказ терг хьанва. ГьакӀ, а йисара Кьасумхуьре 10 жегьилди урус сусар къачунай.

Килигиз лайихвал авай чкаяр

Кьасумхуьре 26 агъзур гектар майдандин къадагъа алаз хуьзвай тӀебиатдин чка ава. Ина Къаякент хуьре авайда хьиз, амма са кӀус тӀимил кьадарда жанавур, рехи къуьр, чӀуран кац, яру сикӀ, лелев, барсук, къабан, суван цӀегь, цуцӀул, рехи къвед, къвед, машах, шуьтруь сев, къавкъаздин тамун верч (хуьзвай асул объектрикай сад) хьтин гьайванар аваз я.

ТӀвар-ван авай ксар

• Кьасумхуьруьнви СултӀан — лезги шаир.
• Абасрин Разим Мегьараман хва — Красноярск крайдин дараматар эцигзавайбурун союздин президент, ООО «Монолитхолдинг» идарадин председатель, Красноярск шегьердин Шегьердин советдин депутат
• Гьабибов Геннадий Абдуллагьан хва — лезги кхьираг, медицинадин илимрин кандидат.
• Жабраилов Расми Халидан хва — СССР-дин ва Урусатдин театрдинни кинодин актёр. «РСФСР-дин лайихлу артист».
• Эфендийрин Исмаил Ибрагьиман хва — 1994—2013 йисара Дагъустан Республикадин зегьметдин ва агьалийрин машгъулатдин министр

Илимрин кандидатарни докторар

• Абдужамалрин Надир Абдурашидан хва — филология илимдин кандидат.
• АбдулмутӀалибрин Нариман Шамсудинан хва — филология илимдин кандидат.
• Абиеврин Элмира Гьажибаладин руш — филолософия илимдин доктор.
• Алимирзейрин Фарман Алимирзедин хва — медицина илимдин кандидат.
• АлисултӀанрин Заур Замиран хва — нанотехнология илимдин кандидат.
• Аминрин Аслан Гьарунан хва — медицина илимдин кандидат.
• Аминрин Даир СултӀанан хва — технология илимдин кандидат.
• Аминрин Маил СултӀанан хва — технология илимдин доктор.
• Аминрин Фазил СултӀанан хва — медицина илимдин кандидат.
• Агьмедрин Инара Абубакаран руш — филолософия илимдин кандидат.
• Гьажибубайрин Гьажибуба Ражидинан хва — технология илимдин кандидат.
• Ибрагьимрин Надият Улуханан руш — химия илимдин кандидат.
• Исрафилрин Максим Алидин хва — экономика илимдин кандидат.
• Исрафилрин Али Максиман хва — тарих илимдин кандидат.
• Кьасумрин Сиражудин Тажидинан хва — хуьруьн майишат илимдин кандидат.
• Къурбанрин Заира Фергьятан руш — филология илимдин кандидат.
• Мейланрин Унейзат Азизан руш — филология илимдин доктор.
• Мейланрин Назифа Рауфан руш — медицина илимдин кандидат.
• Мейланрин Сиражудин Жамалдинан хва — математика илимдин кандидат.
• Мейланрин Вазиф Сиражудинан хва — математика илимдин кандидат.
• Мегьтиханрин Далгат Жамалдинан хва — медицина илимдин кандидат.
• Мегьтиханрин Сиражудин Жамалдинан хва — медицина илимдин кандидат.
• Селимрин Селим Азиман хва — къецепатан чӀаларин илимдин доктор.
• СултӀанрин Узеир — медицина илимдин кандидат.
• Темирханрин Гуьлнара Бейбаладин руш — филология илимдин кандидат.
• Хидиррин Шагьабудин Шайдабекан хва — химия илимдин доктор.
• Хидиррин Элмира Сиражудинан руш — филология илимдин кандидат.

Спортсменар

• Икрам Сабиран хва Алискеррин — женгинин самбо спортдин жуьредай Европадин чемпион (Кишинёв, 2012 йис).
• Къурбанрин Телман Ибрагьиман хва — дзюдо спортдин жуьредай, 100 кг заланвилин категориядин Дуьньядин призёр (3-лагьай чка, Брюссель, 2008 йис).
• Селимрин Алим Максиман хва — грекни-рим кьуршахар спортдин жуьредай, 84 кг заланвилин категориядин кьве сефердин Дуьньядин чемпион (Будапешт, 2005 йис; Стамбул, 2011 йис).
• Рамазанрин Рамазан Эдуардан хва — тамам контактдин каратэ-кёксинкдай Дуьньядин чемион (Тюмень, 2013).

ЭлячӀунар

• СтӀал Сулейман райондин официал сайтуна Кьасумхуьруькай куьруь малуматар