Агъа СтӀал
Агъа СтӀал, Агъа Кран (урус. Ашага-Стал) — Дагъустан республикадин СтӀал Сулейман районда авай хуьр. «Агъа СтӀалрин» хуьруьнсоветдин административ юкь.
 Хуьр
|
.svg)
География
дуьзар хъувунЧӀехивилел гьалтайла СтӀал Сулейман райондин виридалай чӀехи хуьрерикай сад я. Магьачкъаладилай 184 км кьибле пата ала.
Хуьрелай 1,5 км рагъэкъечӀдай пата, чилин винел пата дараматрин къванер ва юкьван виш йисариз талукь тир хъенчӀин кӀусар жагъанвай, инсанар яшамиш хьайи дегь чӀаван чка ава. ХъенчӀин са бязи кӀусар кьиляй - кьилиз физвай цӀарарив ва лепе гузвай хьтин ва кьулу цӀарарив кӀевирнава.
Агъа СтӀал хуьрелай 1 км рагъакӀидай пата, Кьулан СтӀалриз тухузвай рехъ физвай кьакьан чкадин синел дегь заманадин сур авайди я. Эгъуьнна хкуднай кьве кучудуникай садан къеняй гимишдин цамар, хтар ва япагьанар, муькьудан — гимишдин са япагьан жагъанвай.
Хуьрелай тахминан 1 км кьибле пата, цин регъуьн мукьув, 3 м кьакьанвал ва 120 м пун авай элкъвей, винел пад вацӀун къванери кӀевирнай кӀунтӀ ава. КӀунтӀунин кьиблединни - рагъакӀидай патан гуьнедин кьецӀил чкада, чепедин къапарин яру ва чӀулав кӀусарикай, гьайванрин кӀарабрикай ва цӀивинрикай ибарат тир, культурадин къат аквазва.
Агъа СтӀалрилай 6 - 7 км кьиблединни - рагъэкъечӀдай пата, Гуьлгьери вацӀун эрчӀи къерехда ва Арал чӀурал алай фермадилай 0,2 км рагъакӀидай пата, чилин винел пата дараматрин амукьаяр ва ч. э. вилик VII-IV виш йисариз талукь тир хъенчӀин хайи кӀусар авай, дегь заманада шегьер хьайи чка авайди я. Чкадин улу - бубайрилай амай сивяй - сивиз атай кьисайрив кьурвал, и чкадал юкьван виш йисарин шегьер алайди тир.
Тарих
дуьзар хъувунКъавкъаздин Алпандин заманада, гилан хуьр алай чкадал Кран вилаятдин кьилин шегьеррикай сад авайди тир. 1610 йисуз Вини СтӀал, Кьулан СтӀал ва Агъа СтӀал хуьрерин мукьув иранвийрин лезгийрихъни кьабгъанрихъ галаз ягъунар хьанвай. Хуьруьн агьалияр, 1877 йисан Урусат империядин аксиниз кьиле тухвай къарагъунда активдаказ иштирак авунвай. Империядин кьушинри гужалди бамишрай къарагъундилай кьулухъ, иштиракнавайбурун чӀехи пайдиз кьиникьалди жазаяр ганвай ва хуьряй акъудна Сибирдиз ракъурнай.
Агъа СтӀалда, сурун кьилихъ галай къванерал алай кхьинри шагьидвалзавайвал, абурун яшар 600 йис кьван я. Кхьнар гьич алачир къванерни ава. Гьа са чкадал са шумуд къатарин сурун гуьмбетар дуьздал акъатзавай чкаярни ава. Латарин пӀирен патав, тандин диаметр 7 метр ва 700 йис яшар авай тар кьакьан жезва.
Вилик хуьре кьве чад кӀвалахзавай. Майишатдин крара вишелай пара куьтенан, пуд вишелай пара жуьт яцар ва 12 - дилай гзаф регьвер: Тайибан, Ферзилагьан, Бедеван, Нурдинан, Кериман, Шахмирзедин, Кайибан, Эмирханан, Шихжамалан ва муькуь регъвер кардик квай. Вири йиса кьиляй - кьилиз иниз къуншидал алай хуьрерай гъуьр регъвез къвезвай, вучиз лагьайтӀа, Мамрачрилай, Кьасумхуьрелай ва СтӀал вацӀалай эгечӀна, КӀварчагъ дугундал кьван яргъи хьанвай чилер агъастӀалвийриз талукь тир. АгъастӀалвияр 2522 гектардилай пара майдандин чилерин иесияр тир. Магьсулар кӀватӀ хъувунин къати кӀвалахрин вахтара, векьер ядай вахтара, абуруз куьмек гуз суван хуьрерай цӀудралди инсанар къвезвай. ЧӀугвазвай зегьмет паталай абуру техилдив кутугай гьакъи къачузвай. Гьар йисуз ина техилдин магьсулрин, емишрин ва салан мейвайрин бул бегьерар кӀватзавай.
Хуьре вад мискӀин авай, абурукай сад — жуьме мискӀин гилани амазма. Абдуллагь - эфендидин гьуьжре кардик квай.
«ЧӀурухуьр» тӀвар алай кӀунтӀунин кӀаник галай чкадал, Кьвевардихъ, Шекидихъ ва Ширвандихъ галаз жемиятдинни - экономикадин, савдавилин алакъайра чӀехи метлеб авай роль къугъвазвай, Къавкъаз Алпандин Кран вилаятдин кьилин шегьеррикай сад авайди тир. ЧӀурухуьруьн къваларив гвай чкайра, «ХъуцӀу» кӀунтӀал са чӀавуз цур цӀурурдай завод кӀвалахзавайди тестикьарзавай шагъидвилер ава. Райондин хуьрериз газ тухудай гунгар чӀугвадайла, «ЧӀурухуьр» кӀунтӀалай 50 км яргъал сур дуьздал акъуднай. Жагъанвай затӀарин арада авай са бязи затӀари шагьидвалзава хьи, и чкайрин яшайишдин дин мус ятӀа христианвал хьанвай. Жинеррин кӀунтӀарин муькув археологиядин эгъуьнар тухвадайла Александр Македонский девирдиз талукь тир хьилерин чахмахд къванцин кӀвенкӀвер жагъанвайди тир.
Тахминан X-XII виш йисара Агъа-Кран хуьр «ЧӀурухуьр» чкадай гилан чкадиз тухванвай.
XIX виш йисуз Агъа СтӀал хуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Гуьней наибвалдиз талукь тир. Вини СтӀал ва Кьулан СтӀал хуьрерихъ галаз Агъа СтӀалрин хуьруьнжемятдик акатзавай.
Агьалияр
дуьзар хъувун2008 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрив кьурвал, хуьруьн 1425 майишатра 2749 кас яшамиш жезвай. Агьалидин вири лезгияр, суьнни - мусурманар я. 1886 йисуз хуьре 246 кӀвал авай, агьалийрин кьадар 1269 кас тир: 630 итим ва 639 паб. [1] Хуьруьнэгьлийрин гзафбур куьч хьана Агъа СтӀалрин Къазмаяр хуьр арадал гъанвай.
Килигиз лайихвал авай чкаяр
дуьзар хъувун- Зурба зариди СтӀал Сулеймана уьмуьр гьалзавай кӀвал, 1950 йисалай музей я.
- Агъа СтӀалрин юкьван пата архитектурадин имарат тир — кӀвалахзазай Жуьме - мискӀин ава. Архитектурадин пак - имаратрин сиягьдик гьакӀни, хуьрелай 3 км кеферни - рагъэкъечӀдай пата авай Латар-пӀир, хуьруьн кеферни - рагъакӀидай къерехда авай Цацун-пӀир ва хуьруьн сурун кеферни - рагъакӀидай къерехда авай Леле-пӀир мавзолеяр акатзава.
ТӀвар - ван авай ксар
дуьзар хъувун- Билалов Альдер — машгьур лезги шаир, кхьираг ва муаллим.
- Гьасанбегов Мусайиб Сулейманан хва, лакӀаб СтӀал Мусайиб — лезги шаир, Ватандин ЧӀехи дяведин иштиракчи.
- СтӀал Сулейман — XX виш йисан Гомер тӀвар къачунвай Дагъустандин халкьдин зурба лезги зари.
- Стальская Лидия Мирзеюсуфовна — лезги шаир, чӀехи лезги шаир СтӀал Сулейманан хтул я.
- Нагъиев Фейзуддин — урусатдин лезги зари, зариятхъан ва публицист.
- Атлухан-эфенди (тахминан 1770 – 1860 йисар) — фарс, туьрк ва араб поэззияр чидай, вичини шийирар кхьизвай, математикадал ва астрономиядал гьевес авай, диндин - макитис (алим). Ада, вичин дах тир зурба арабист - макит (алим) Абдулвагьид - фекьидин гуьжреда кӀелзавай. Гуьгъуьнлай Атлухан-эфендиди и гьуьжреда вичи тарсар гузвай. Агъа СтӀалрин гьуьжреда тахминан 1882-1884 йисара Мегьамед Ярагъвиди ва 1857-1859 йисара Етим Эмина кӀелзавай. Атлухан-эфенди Мегьамед Ярагъвидин дидедин патай чӀехи амледин хва тир.
- Абдул Гьамид-эфенди (тахминан 1805-1877 йисар) — зари ва диндин алим, адаз фарс, туьрк ва араб чӀалар чидай. Яхулви тариххъан Али Каяевди вичин «Дагъустандин алимрир биография» улубда Абдулгьамид-эфендидиз «Куьредин виридалай тӀвар - ван авай ва гьар патахъай зигьин авай макитис (алим)» лугьузва. 1877 йисан къарагъундин кьилел алайди хьиз Кьвевар шегьерда кьиникьалди жаза къачунвай. Етим Эмина адаз вичин и шийирар бахш авунай: «Абдулгьамид – чирвилерин гьуьл, гзаф акьул авай эсерар чаз туна, кьил Женнет авай патахъ рекье гьатна.»
- Абдулвагьид-эфенди (тахминан 1811-1896 йисар) — философ ва логик, гьуьжреда тарсар гузвай зурба арабист - макитис (алим). ЦӀуру эгьлийрин ихтилатралди, Атлухан-эфендидин и сихил муькуьбурукай бедендин зурба кӀалубдив ва масабрув гекъигиз тежер хьтин чӀехи кьуватдив тафават аваз тир. Вичин шийирин сада Етим Эмина Абдулвагьид-эфендидин балкӀан икӀ тарифарзава: «Шарвилидин вичиз лайих тир кегьер шиврев мубаракзава за вун. Ви экв чукӀурзавай вилер, нур гузвай шив мубаракзава за.» Эфенди Абдулвагьида гьуьжреда вичин тарсар гунин кӀвалахдилай гъейри, хуьруьн дуванхъандин буржини кьиле тухвазвай. 1877 йисан къарагъунда иштирак авурвиляй ам Сибирдиз ракъурнай ва анай 10 йисалай элкъвена хтанвай. Урусат империядин пачагьдин къуллугъэгьлийри Абдулгьамид ва Абдулвагьид стхайирин кӀвал, къене абурун мал-девлетар, улубар ва кхьиналди тир докуметар гваз цӀай яна курнай.
- Абдулфатагь-эфенди (XIX виш йисан юкьвар) — диндин - макитис (алим), Эфенди - Абдулгьамидан хва, адаз муькуь макитрани (илимра) гзаф гегьенш чирвилер авай.
- Каиб Тегьирбеган хва (XIX виш йисан сифтеяр) — пачагьдин армиядин подпоручик, араб, туьрк, урус чӀалар чидай. Адан хва Мегьамад пуд СтӀал хуьрерин дуванхъан тир, ва Мегьамадкерим хва Агъа СтӀалрин кавха тир.
- Саяд Пери (СтӀал Саяд) (1880-1900 йисар) — XIX виш йисан эхирда Агъа СтӀалрин тӀвар акъуднай поэтесса.
- Муьгьуьддин Садикьан хва — 19-й виш йисан машгьур лезги муаллим ва диндар.
- Мегьамед-Гъалиб эфенди Муьгьудинан хва — лезги алим ва кхьираг.
- Мегьамед-Ариф Садыкъи Мегьамед-Гъалибан хва — машгьур лезги алим ва шаир.
- Саидгьасанов Сажидин — машгьур лезги шаир.