Вини СтӀал

Вини СтӀал (урус. Юхари-Стал) — Дагъустан республикадин СтӀал Сулейман районда авай хуьр. «Вини СтӀалрин» хуьруьнсоветдин административ юкь ва сад тир хуьр.

Хуьр Вини СтӀал урус. Юхари-Стал Уьлкве УрусатУрусат Федерациядин субъект ДагъустанДагъустан Муниципал район СтӀал Сулейман район Хуьруьнсовет «Вини СтӀалрин» хуьруьнсовет ЯШЧдин кьакьанвал гьуьлуьн дережадилай 552 м Агьалияр 1700 кас Миллетар лезгияр Динар суьнни - мусурманар Сятдин чӀул UTC+4 Телефондин код +7 87236 Почтунин индекс 368774 Автомобилдин код 05 Код ОКАТО 82 247 000 007

География

Хуьр СтӀал Сулейман райондин юкьван пата, райондин юкь тир Кьасумхуьрелай 2 км яргъал чка кьунвайди я. Хуьр гьуьлуьн дережадилай 552 м вине ала. Агъана, кьибле пата Самур цӀиргъиниз элкъвезвай, Гуьлгери вацӀун дугун экӀя хьанва. Самур цӀиргъелай анихъ, Къавкъаздин Кьилин цӀиргъинин кьиблепатан гуьнедихъ агалтзавай, Самур-Ахцегьрин дугун эгечӀзава. И чкада Къавкъаздин Кьилин цӀиргъ КичӀен сув, Шагьдагъ муркӀадин суварикай ва лезгийрин пак чка тир Шалбуздагъдикай ибарат я. И вири чкайрин акунар Вини СтӀал хуьряй ахъа жезва. Мукьвал алай хуьрер: Сийидар, Кьасумхуьр, Кьулан СтӀал, Курхуьр.

ТӀварцӀин арадал атуникай

«Вини СтӀал» гафунин арадал атуникай са шумуд фикирар ава. «СтӀал» гаф лезги чӀалал цин стӀал мана гузва. Са вахтунда пуд стхади сад — садан мукьвал алай кӀунтӀарал алай хуьрера чка кьуна секин хьайила, аргъалай и хуьрер пуд гъвечӀи стӀалар хьиз аквадай, «Вини СтӀал» виридалай вине авай стӀал тир, аквадай гьалда, хуьруьн тӀвар и мумкинвилив алакъа аваз тир. Кьведлагьай фикир, «СтӀал» гаф, кӀунтал алай мана гузвай «СинтӀал» гафуникай арадал атайди я.

Тарих

Хуьруьн къерехда, чилериз яд гудай къубу эгъуьдайла культурадин къатар дуьздал акъудай, цӀуру заманада инсанар яшамиш хьайи чка ава. Чилин 2 метр дегьнеда хуьруьнвийри сагъ ва ханвай къапар жагъанай, идахъ галаз къапарикай сад чи э.в. II-лагьай агъзур йисуз талукь тир. И чкадин чилера пара кьадарда алпан девирдин рехи хъенчӀин къапар кӀватӀнавай ва къванцин имаратрин амукьаяр дуьздал акъуднай.

Хуьруьн рагъакӀидай пата, «Вини Мягьле» мягьледа, К. Абдулкеримован кӀвалин гъенел, гзаф сейлиз кьунвай ва мажусивилин девирда лезгийри марф эверзавай чка, пӀир ала. Хуьруьн рагъакӀидай къерехда ва хуьрелай 100 м рагъакӀидай патахъ пӀир — сурар ава: «Вини-пӀир» ва «ПӀир-Баба-Джан».

Чкадин мектебдин этнографри хуьруьн сурарал кӀватӀнавай эпиграфиядин материалри, хуьруьн алатай вахтарикай метлеб авай са шумуд шикилар гузва. Сурарин кьилел авай къванерал алай, тарихдин илимрин доктор А. Р. Шихсаидова таржума авур араб чӀалай кхьинрикай, Вини СтӀалрин «ПӀирер» сихилдин улу-бубаяр Дагъустандиз Сириядин Дамаск шегьердай атанвай чӀал чир хьанвай.

Вини СтӀалрилай зур километр яргъал, «Дугун» тӀвар алай чкадал, чилин 1,8 м дегьнеда, ина са вахтуна дегь чӀаван хуьр авай чӀал тестикьарзавай археологиядин жгъай затӀар дуьздал акъуднай. ДГьУда кӀвалахзавайбуру и чка VII-ХӀ виш йисариз талукьарнай.

XIX виш йисуз Вини СтӀал хуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Гуьне наибвалдиз талукь тир. Агъа СтӀал ва Кьулан СтӀал хуьрерихъ галаз Агъа СтӀалрин хуьруьнжемятдик акатзавай.

Агьалияр

Алай чӀавуз хуьре 1700 кас яшамиш жезва. Агьалидин вири лезгияр, суьнни — мусурманар я. 1886 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматрив кьурвал, хуьре агьалийрин кьадар 574 кас тир.

Чирвилер

ЦӀуру заманада акьалтзавай несилдиз чирвилер гун патал диндин мектебар ва гьуьжреяр (медресаяр) кардик квай. 1920 — й йисара Вини СтӀалра ахьтин мектебар кьилдин кӀвалера ахъайзавай. Тарсар гьаваян тир ва кар анжах араб кхьинар кӀелуниз къвезвай. Чирвилерин бине муаллимдин чӀалаз килигун тир, ва тахсиркарвал паталай гатуналди жазаяр гузвай. Архивдин малуматри лугьузвайвал, Вини СтӀалра мектебрилай гъейри, са ислам диндикай ваъ гьакӀни алгебрадин, математикадин, зариятдин ва муькуь илимрай чирвилер къачуз жедай гьуьжреяр авайди тир. Виридалай тӀвар — аван авай арабист алим, XIX виш йисуз Вини СтӀалрин садлагьай гьуьжре арадал гъанвай зари, мусурманрин вязер ахъайдайди ва муаллим Аругуддин тир. И гьуьжреда, Гьасан Алкьвадариди вичин «Асари Дагъустан» улубда тӀвар кьунвай алим, зари Ахмед эфенди Катрухиди тарсар гузвай.

Вини СтӀал хуьруьнэгьлийриз чпин хуьре эцигун кӀан хьанвачирвиляй, советрин гражданвилин садлагьай мектеб Кьулан СтӀалра эцигнай. Тарсар гуз ам 1927 йисуз ахъа хьанвай. ГьакӀ ятӀани 1930 йисуз Вини СтӀалра цӀийи сифте мектебдин дарамат эцигнай. Сифте яз кӀелунар туьрк чӀалал тухузвай. Мектебдин садлагьай кьилел алай кас ДаркӀушрай тир Алибеков Кьурбан тир. Сифте мектебда гуьгъуьнин муаллимар кӀвалахзавай: Алибеков Кьурбан (ДаркӀуш), Мамеев Иса (Кьасумхуьр), Ибрагьимов Ибрагьим (Кьурагь), Ибрагьимов Абдуллагь (Кьурагь), Селимов Гьажи (Вини СтӀал), Исрафилов Али (Кьасумхуьр), Алиев Сулейман (Вини СтӀал), Гьабибулаев Шафи (Кьулан СтӀал), Ашуров Зейдуллагь (Кьасумхуьр), Эфенди Эфенди (Хив), Гьусейнов Гьусейн (Кьулан СтӀал), Нурмегьамедов Жафер (Кьулан СтӀал), Фатуллаев Буба (Кьулан СтӀал). Урус чӀалан тарсар ганвай муаллимар: Кислякова Лидия Семеновна, Бабаева Дина Ксенофонтовна, Магомедова Антонина Михайловна, Руфина Федоровна.

1953 йисуз накьвад кирпичрикай цӀийи мектебдин кьве гьавадин дарамат эцигнай.

1954 йисуз сифте чирвилерин мектеб ирид йисан мектебдиз масакӀа хъувунай. Адан садлагьай директор Шихнебиев Шихгьасан хьанвай. Са тӀимил геж мектеб муьжуьд йисан мектебдиз масакӀа хьанвай. Адан директор са шумуд йис Мегьамедов Абдул Мегамедан хва кӀвалахнай.

1974 йисуз Вини СтӀалрин муьжуьд йисан мектеб юкьван мектебдиз масакӀа хьанвай. Адан садлагьай директор, ДАССР лайихвилер авай муаллим, Зегьметдин пайдахдин ордендин кавалер — Расулов Исмаил Аллагьверди хва хьанвай.

Вирина авай хьиз, Вини СтӀалрин мектебни вахтарин финифда цӀуру (иски) хьана виже текъвер гьалдиз атанай, амма ремонт ийиз такьатар гьамиша хьиз агакьзавачир. ЦӀай кьуникай ва чилин зурзунрилай кьулухъ мектеб вахтуналди яз финнрин баракрал тухванай. ЦӀийи мектеб эцигдалди цӀуд йисаралди вил алаз акъвазун чара авачиз тир. Анжах 1980 — й йисарин эхирда асул дибдин стандарт тир мектеб эцигуниз кьил кутунай. 2007 йисуз Вини СтӀал хуьруьз пуд гьавадин, 360 кас гьакьарзавай цӀийи мектеб пишкешнай. Алай чӀавуз, чирвилер къачунин процесс кьиле финин вири къулай шартӀар ава: чимивилин система, классрин ва кабинетрин кӀвалерин герек кьадар, интерактив кьул (доска) авай компьютеррин кабинет, гъвечӀи классрин шакӀуртрин тӀуьнин кӀвал, райондин хуьрерин ва муькуь районрин арада спрортдин акъажунар кьиле тухузвай чӀехи спортзал. Гзаф шакӀуртар мектеб куьтягьна Москва, Ростов-на-Дону, Саратов ва Магьачкъала ва маса шегьеррин престиж авай кӀелунин идарайра (университетра, мектебра) кӀелзава.

Килигиз лайихвал авай чкаяр

Вини СтӀалрин килигиз лайихвилер авай чка цӀуру девирдин имарат — Аругуддинан мискӀин я (XIX виш йис). Юкьван виш йисарин архитектурадин чешне тир, адетдинди тушир кӀалуб авай, къубба хьтин къав авай, ам хуьруьн юкьвал акъвазнава ва адаз тешпигь тир мискӀин дуьньяда авач. Са тӀимил вилик, Имам Яралиеван куьмекдалди хуьруьнвийрин паталай ам тамамдаказ туьхкӀуьр хъувунвай, ва ибадат ийиз вири шартӀар арадал гъанвай.

ТӀвар-ван авай ксар

• Имам Музамудинан хва Яралиев — 1995—1999 йисара Дагъустан Республикадин Халкьдин КӀватӀалдин депутат, 1998—2002 йисара ДР — дин Гьукуматдин Советдин член, Кьвевар шегьердин муниципалитетдин кьил, Дагъустандин политикадинни жемятдин кархъан.
• Мегьамедов Тажидин Мирземегьамедан хва — лезги шаир ва кхьираг.

ЭлячӀунар

• СтӀал Сулейман райондин официал сайтуна Вини СтӀал хуьруькай куьруь малуматар
• Вини СтӀалрин умуми чирвилерин мектебдин сайт(кьейи элячӀун)