Гьасан-эфенди Алкьвадари
Гьаса́н-эфенди́ ибн Абдулла́гь ибн Къурбанали́ ал-Алкьвадари ад-Дагъистани́ (1834 йисан 15 октябрь, Авар округ, Балахани — 1910 йисан 12 сентябрь, СтӀал Сулейман район Алкьвадар) — зурба лезги алим - тарихдар, революциядилай виликан Дагъустандин халкьдин арада чирвилер, илим чукӀурдай кас, ислам диндин устад, зари [1].
Гьасан-эфенди Алкьвадари | |
|---|---|
| Дидедиз хьайи чӀав | 1834 йисан 15 октябрь |
| Дидедиз хьайи чка | Балахани |
| Кьиникьин чӀав | 1910 йисан 12 сентябрь (75 йис.) |
| Кьиникьин чка | Алкьвадар |
| Гьукумат | Северо-Кавказский имамат ва Урусатдин империя |
| Пеше | историк, зари, факих ва корреспондент |
| Диде | Хафсат |
Уьмуьрдикай
дуьзар хъувунГьасан эфенди 1834 йисуз Авар округдин Балахани хуьре Гьажи Абдуллагь-эфендидин хизанда Муршид Мегьамед ал-Ярагъидин руш Гьафисатаз хьана. Эвел вичин буба Абдуллагь-эфендидивай, ахпа халу Гьажи Исмаил-эфендидивай чирвилер къачур Гьасана Ахцегьа Мирзе Алидин медресани акьалтӀарзава. Къвезмай чӀавуз чирвилер артухарун патал Кьагьирдиз физ гьазурвилер акунвай Гьасаназ, бубадин меслятдалди, Куьредин гьаким Юсуф-хандин мирзевал авуниз ва адан аялриз тарсар гун кьисмет хьана. И кардикай Гьасана икӀ кхьизва: «Секиндиз медресада ктабар кӀелиз вердиш хьанвай заз дуванханада кӀвалахун кьадарсуз четин акъвазна.» Адан къуллугъдин идара Вини Ярагъдал хьана. Куьредин ханвал кӀватайла, Куьре магьал арадал атана. Мирзе Гьасанакай суддин секретарь ва 1866 йисалай Кьиблепатан Табасрандин найиб хьана. И къуллугъдал ам 1877 йисан бунтар къарагъдалди аламукьна.
ТӀебии алакьунар авай Гьасана Алкьвадрал вичин бубадин, Ахцегьа Мирзе Али-эфендидин ва Вини Ярагъдал Исмаил-эфенди халудин медресайра кӀелна, диндин ва тӀебии илимар, араб, фарс ва туьрк чӀалар чирна. Алакьунар авай алим хьиз, Алкьвадар Гьасан зарини тир, ада вичиз Мамнун (рикӀ чӀехиди ва намус авайди) тӀвар хкяна. Гьасана-Мамнуна вичин эсерар лезги, араб, туьрк ва азербайжан чӀаларал теснифна. Адан пуд ктаб XX виш йисан сифте йисара басмадай акъатна: «Асари Дагъустан» (1903), «Жараб ал-Мамнун» (1912) ва «Диван ал-Мамнун» (1913). Илимдин ва литературадин эсерри Гьасан-эфенди Лезгистанда, Дагъустанда, Азербайжанда, Турцияда, Урусатда ва маса уьлквейрани машгьур авуна. А. Гьасанан эдебиятдин эсерар мукьва-кьилийриз ва дустариз кхьенвай шиирар-чарар ("Абу-Муслимаз кагъаз", "Дустуниз" ва мсб. ), уьмуьрдикай теснифнавай чӀалар ("1896-йисан дуьньядин гьаларикай къасида", "1877-йисуз дустагъ авурла" ва мсб.), ясдин чӀалар ("Бубадиз", "Паб Салигьат кьейила" ва мсб.) я. Абур дегьне мана-метлебдив ва гьиссерив аид хьанва, устаддаказ туькӀуьрнава. А.
Гьасан-эфенди 1910 йисуз рагьметдиз фена, ам Алкьвадрин сурара кучуднава. Алкьвадар Гьасана Дагъустандин тарихда ва литературада дегьне гелер туна, илим, литература ва культура вилик финиз таъсирна.
Дугурун
дуьзар хъувун1877-йисан бунтар къарагъаруниз акси тиртӀани, Гьасан-эфендидивай вичин халкь маса гана, урус пачагьлугъдин чиновникриз хабар ийиз алакьнач. Халкьди ийизвай бунт хаталуди тирдакай лагьай ам, чкадин бязи агьалийри, «Адаз вичин къуьнерал алай чинер вахчуз кичӀезва», — лагьайла, ада чинер алудна гадарзава. ГьакӀ ятӀани, Гьасан-эфенди суьргуьндиз акъудзава. 1879 йисуз ам дустагъда туна, ахпа Тамбов губерниядин Спасск шегьердиз дугурнай. Ислам диндин ва шариатдин хъсан чирвилер авайвиляй Спасскда ам ана авай татар-мусурманрихъ галаз дуствилин алакъайра гьатна. Дугуруна авай чӀавуз Гьасан Алкьвадари дегьне чирвилер авай, тӀвар-ван авай татар алимрихъ, зарийрихъ, диндин кардаррихъ галаз таниш хьанвай. Кьуд йис акъуднавай чкадикай фикирар ва кьиле гьатай шикилар ада вичин «Диван аль-Мамнун» улубда вири бегьемдиз кхьенва [2]. Пачагьдин тахтуниз III-й Александр атайла, регьимлувилин амнисиябик акатна, Гьасан-эфенди хизанни галаз Урусатдай хквезва ва вичин бубадин медреса кардик кутазва.
Куьре округдин сергьятра диндин ва гьар са илимдин чирвилер гунуг давам хъувун патал, Гьасан-эфендиди виликай вичин ярар-дустарихъ, эфендийрихъ сигъ алакъа мягькемарзава. ИкӀ, Уллу Гъетягъай Агьмедан хва Абдуразакь, Агъ ЦӀинитӀдилай Абукаран хва Абдулгьамидахъ, Рухунай стхаяр тир Магьмудахъни Мегьамедахъ, Темирхан-шурадай еке меценат Талибов Абдурагьимахъ ва масабурухъ галаз меслятар ийиз, Куьредин халкь илимдин рекьяй уях авун патал бес кьадар зегьметар чӀугвазва. Лугьун лазим я хьи, Гьасан-эфенди вичин девирдин чӀехи алимрикай сад яз, халкьдин арада марифатдин регьбер, диндин дестек, тарихдин рекьяйни урусрин машгьур востоковедениедин илимрин академик Крачкова лагьайвал, араб илимдин тарихдин ва эдебиятдин хилерай вилик фенвай алимрикай сад хьана. Алкьвадар Мирзе-Гьасан-эфендидин сур – куьгьне хуьре зияратдин маканрикай сад хьана, халкьдин руьгьдин мягькем даяхрикай яз гьисабзава.
Зегьметар
дуьзар хъувун1913 йисуз «Диван аль-Мамнун» улуб — 1877 йисан вакъиаяр къалурзавай шииррин кӀватӀал [2].
РикӀел хуьн патал
дуьзар хъувунТеснифай улубар
дуьзар хъувун- Китаб асари Дагъистан та’лиф ал-'аллама Мирза Хасан-афанди б. ал-Хаджж-'Абдаллах-афанди ал-Алкадари ад-Дагистани. Петербург, 1312 [1894/95]
- ал-'Урда ал-махдийа ли-р-равда ан-надийа ли-л-фадилайн ад-Дагистанийайн. Сахиб ал-асл… 'Абд ал-Латиф-афанди ал-Хузи… ва-л-мухаммас… Мирза Хасан-афанди ал-Алкадари. Петровск [б./г., дозволено цензурой в 1905 г.]
- Жараб ал-Мамнун та’лиф… Хасан-афанди ад-Дагъистани ал-Алкадари. Ту-би’а би-л-матба’а ал-исламийа. Темир-Хан-Шура, 1912
- Диван ал-Мамнун. Ат-Табака ал-ула. Темир-Хан-Шура, 1913.
Баянар
дуьзар хъувун- ↑ Прозоров С.М. ал-Алкадари // Ислам на территории бывшей Российской империи. Энциклопедический словарь. Выпуск 2. — М.: «Восточная литература» РАН, 1998. — 159 с. — ISBN 5-02-018047-5.
- ↑ 2,0 2,1 Алкадари Г.-Э. Асари-Дагестан: исторические сведения о Дагестане. Махачкала, 1994.
ЭлячӀунар
дуьзар хъувун- Алкьвадар Гьасанакай лезги чӀалал малуматар(кьейи элячӀун)
- Прозоров С.М. ал-Алкадари // Ислам на территории бывшей Российской империи. Энциклопедический словарь. Выпуск 2. — М.: «Восточная литература» РАН, 1998. — 159 с. — ISBN 5-02-018047-5.
- Омаров М. Мыслитель постшамилевской эпохи (Гасан Алкадари (1834—1910)) — IslamDag.ru
- Гасан-эфенди Алкадарский — сайт Сулейман-Стальского района
- Гасан Алкадари. Lezgi-Yar.ru
- Амрахов А. Гасан Алкадари. Взгляд в будущее из глубин времен через призму науки — ФНЛК. 8 июня 2012 года
- Абдурагимов Г.А. Социально-экономическое и культурное развитие Лезгистана // Кавказская Албания — Лезгистан: История и современность. — СПб.: Изд-во Дагестанского госпедуниверситета, 1995. — 607 с. — ISBN 4803010205.
- Музей Гасана-эфенди Алкадарского сайт Сулейман-Стальского района.