Агъул район
Агъул район (урус. Агульский район) — Урусат Федерациядин Дагъустан республикадин кьибле пата авай муниципалитетдин район.
Муниципалитетдин район
|
Администрациядин юкь — Тпиг хуьр я.
География
дуьзар хъувун
Район Дагъустан Республикадин кьибле пата ала, ирид районрихъ галаз са сергьятра ава: кефердинни рагъэкъечӀдай пата Табасаран райондихъ галаз, рагъэкъечӀдай пата Хив райондихъ галаз, кьибле пата Кьурагь райондихъ галаз, рагъакӀидай пата Рутул райондихъ галаз, кефердинни рагъакӀидай пата Кули райондихъ галаз ва кефер пата Къайтагъни Дахада районрихъ галаз.[2] Райондин чилерин вири санлай майдан — 793,5 км² я.
Агъул район 1200—2000 м кьакьанвал авай суван чилерал ала. Виридалайни кьакьан кӀукӀ Кьурудагъ я — 3837 метр. ТӀимил тамар авай чка я, тамар ина асул гьсабдалди кефер пата, кьиблединни рагъакӀидай пата ва лап агъа пата ава. Чилерин чӀехи пай валарин набататри кьунва. Саки вири район, кефер пата авай гъвечи чилерилай гъери, Чирагъ вацӀун гьавиздиз талукь я. ВацӀук са шумуд маса гъвечи вацӀар акахьзва, гьавиляй Агъул район, гуьнейрай пара хвалар авахьзавай са шумуд кӀамариз пай хьанва[3].
Тарих
дуьзар хъувун1934 йисан 1 сентябрьдиз ВЦИК Президиуман къарардалди, вилик Кьурагь райондик квай Буркихан, Дулдугъ, Курагъ, Рича, Гоа, Тпиг ва Хутхул хуьруьнсоветар Кьурагь райондивай чара авуна сад авунивди Агъул район арадал гъанвай[4]. Агъул район арадал къведалди 19 агъулрин хуьрер Кьурагь райондик, Буршагъ хуьр Къайтагъ райондик, Цирхье хуьрни Дахада райондик квай.
Район арадал атунилай кьулухъ, ина Магъудере кӀамай элячӀнавай цӀийи муьгъ эцигнай. Дяведилай гуьгъуьнин йисара хуьрерин гзафбуруна медпунктарни начагъханаяр, мектебарни улубханаяр ахъа хьанвай, райондин инфраструктура вилик физ эгечӀнай.
Агьалияр
дуьзар хъувунЙисариз килигна Агъул райондин агьалийрин дегиш хьунин динамика:
| Агьалийрин кьадар | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1939[5] | 1970[6] | 1979[6] | 1989[6] | 2002[7] | 2009[8] | 2010[9] | 2011[10] | 2012[11] |
| 10 337 | ↗10 421 | ↘10 148 | ↘7465 | ↗11 290 | ↘10 854 | ↗11 204 | ↘11 041 | ↘10 929 |
| 2013[12] | 2014[13] | 2015[14] | 2016[15] | 2017[16] | 2018[17] | 2019[18] | 2020[1] | |
| ↘10 689 | ↘10 578 | ↘10 513 | ↘10 479 | ↘10 452 | ↗10 461 | ↘10 342 | ↘10 224 | |
2007 йисав гекъигайла 2013 йисуз райондин агьалийрин кьадар саки 500 касдив агакьна тӀимил хьанва. Им жегьилрин хуьрерай шегьерриз куьч хьунин себебдалди я.
2002 йисан малуматриз килигна райондин миллетрин состав: агъулар — 92,5 %, даргияр — 7,1 %[19].
Агъул районда авай даргийрин арада дарги чӀаларик акатзавай кьве чӀал гегьенш я, Чирагъ хуьре — чирагъ чӀал, Амухни Шари хуьрера амух чӀал[20][21].
| Халкь | Кьадар, кас |
Пай вири агьалийрикай, % |
|---|---|---|
| агъулар | 10447 | 92,53 % |
| даргияр | 797 | 7,06 % |
| табасаранар | 16 | 0,14 % |
| масабур | 30 | 0,27 % |
| вири санал | 11290 | 100,00 % |
Администрациядин паюнар
дуьзар хъувунРайонда 19 хуьр ава, абурун чӀехи пай агъулрин хуьрер я. Пуд — Амух, Чирагъ ва Шари хуьрера даргийри уьмуьр гьалзава, гьакӀни гила гадарнавай Анклух хуьрни вилик дарги хуьр тир.
Райондик 10 хуьруьнсоветар акатзава.
Агъул райондин хуьруьнсоветар ва абурук акатзавай хуьрер, (яцӀу шрифтдив администрациярин юкьвар къалурнава);
| «Амух» хуьруьнсовет | Амух, Анклух, Цирхе, Шари |
| «Буркихан» хуьруьнсовет | Буркихан |
| «Буршагь» хуьруьнсовет | Буршагь, Арсугъ |
| «Дулдугъ» хуьруьнсовет | Дулдугъ, Гоа, Яркуг |
| «Курагъ» хуьруьрсовет | Курагъ, Худигъ |
| «Рича» хуьруьнсовет | Рича, Бедуьхъ |
| «Тпиг» хуьруьнсовет | Тпиг |
| «Фите» хуьруьнсовет | Фите |
| «Хутхул» хуьруьн совет | Хутхул, Мисси |
| «Чирагъ» хуьруьнсовет | Чирагъ |
Анклух хуьр «Амух» хуьруьнсоветдиз талукь хьайитӀани, хуьр саки амайди туш лугьайтӀани жеда, хуьруьн эгьлияр арандиз куьч хьанвай.
Алай чӀавуз саки тамамдаказ куьч хьана тунвай хуьрериз райондин кефер пата инсандин гъил агакь тийир чкайра авай Цирхье ва Шари хуьрерни талукь ийиз жеда. И хуьрера са шумуд касди уьмуьр гьалзава. Хуьруьн эгьлияр асул гьисабдалди Дербент райондин Чинар хуьруьз куьч хьанвай.
1960-й йисарал кьван, ина Хив райондай Агъул райодиз тухузвай рекьел алай садлагьай Дуруштул хуьр авайди тир, амма хуьруьн эгьлийрин кьулу чкадиз, асул гьисабдалди Дербент райондин Хазар хуьруьз куьч хьунин себебдалди гила хуьр алай чкадал са харапӀаяр амукьнава.
Бязи фактар
дуьзар хъувунТӀвар-ван авай ксар
дуьзар хъувун- Ахмедов, Шарафудин Магомедович (Буршагь хуьр) — тарихдар, «Агъулар» монографиядин кирамрикай сад.
- Гусаев, Магомедсалих Магомедович (Цирхе хуьр) — 1994 — 2003-й йисара миллетдин политикадин, информациядин ва Дагъустан Республикадин къецепатан алакъайрин министр.
- Мазанаев, Шабан Абдулкадырович (Буршагь хуьр) — филология илимрин доктор, профессор, Дагъустандин университетдин филология факультетдин декан.
- Махмудова, Такибат Алаудиновна (Тпиг хуьр) — Дагъустан Республикадин Гьукуматдин Советдин председательдин чкадал акъваздайди. 2006 йисалай Дагъустан Республикадин Гьукуматдин секретарь.
- Рамазанов, Хидир Хидирович — тарихдин илимрин доктор, профессор, Дагъустандин университетдин тарихдин факультетдин виликан декан.
- Тарланов, Замир Курбанович (Буркихан хуьр) — филология илимрин доктор, профессор, Петрозаводск шегьердин гьукуматдин университетдин урус чӀалан кафедрадин регьбер.
- Японов, Джегил Джегилович (Фите хуьр) — ашукь, халкьдин манияр лугьузвайбурун акъажунрин лауреат.
Баянар
дуьзар хъувун- ↑ 1,0 1,1 Численность постоянного населения Республики Дагестан по состоянию на 1 января 2020 года.
- ↑ Агульский район(кьейи элячӀун)
- ↑ Агъул райондин гьал
- ↑ О ГРАНИЦАХ МОЗДОКСКОГО РАЙОНА, СЕВЕРОКАВКАЗСКОГО КРАЯ С КАРАНОГАЙСКИМ РАЙОНОМ, ДАГЕСТАНСКОЙ АССР И ОБ ИЗМЕНЕНИЯХ В АДМИНИСТРАТИВНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНОМ ДЕЛЕНИИ ДАГЕСТАНСКОЙ АССР В СВЯЗИ С ОБРАЗОВАНИЕМ НА ТЕРРИТОРИИ ОЗНАЧЕННОЙ РЕСПУБЛИКИ НОВЫХ РАЙОНОВ
- ↑ Этносостав населения Дагестана
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Национальный состав населения городов, посёлков, районов и сельских населённых пунктов Дагестанской АССР по данным Всесоюзных переписей 1970, 1979 и 1989 годов (статистический сборник). — Махачкала: Дагестанское республиканское управление статистики Госкомстата РСФСР, 1990. — 140 с.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивация 3 февраль 2012.
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. Архивация 2 январь 2014. Ахтармишун 2 январь 2014.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Таблица № 11. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских и сельских населённых пунктов Республики Дагестан. Архивация 13 май 2014. Ахтармишун 13 май 2014.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2011 года
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. Архивация 31 май 2014. Ахтармишун 31 май 2014.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Архивация 16 ноябрь 2013. Ахтармишун 16 ноябрь 2013.
- ↑ Численность населения на 1 января 2014 года по сельским поселениям Республики Дагестан. Архивация 17 апрель 2014. Ахтармишун 17 апрель 2014.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Архивация 6 август 2015. Ахтармишун 6 август 2015.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года (урус) (5 октябрь 2018). Архивация 8 май 2021. Ахтармишун 15 май 2021.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (урус) (31 июль 2017). Архивация 31 июль 2017. Ахтармишун 31 июль 2017.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (урус). Архивация 26 июль 2018. Ахтармишун 25 июль 2018.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (урус). Архивация 2 май 2021.(кьейи элячӀун) Ахтармишун 31 июль 2019.
- ↑ Население Дагестана
- ↑ Этнокарта Южного Дагестана. Лезгинские языки
- ↑ Этнокарта Южного, Западного и Центрального Дагестана. Нахско-дагестанские языки
