Хин
Хин (урус. Хнов) — Дагъустан республикадин Ахцегь районда авай хуьр. «Хинерин» хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я.
 Хуьр
|
.svg)
География
дуьзар хъувунХуьр Ахцегь райондин кьибле пата, райондин администрациядин юкь тир Ахцегь хуьрелай 29 км яргъал, Къавкъадин Кьилин цӀиргъинин суван хилеринни Гельмец - Ахцегь цӀиргъинин арада чка кьунва. Ахцегь вацӀуз Къизилдере вацӀ ва Дали вацӀ акахьзавай чкада алайди я. Райондин юкь тир Ахцегь хуьрелай 29 км аргъал алайди я.
Тарихдал гьалтайла хуьр гуьгъуьнин мягьлейриз чара жезва: Гьажибала, Мыданар, Ужагълар, Ибайшты, Човгънайшты.
Хуьруьн мукьвал алай тӀебиатдин сергьятар: Урумуда, Говундады, Тарадады, Духуду, Гукьейшид хал, Донгъуз там, Бухай, Пахурчи, Катаван, Вурады Катаван, ЙикӀигды, Хыдсайича, Махраб, Вусун, Вузаяр, Шурдых дад, Югъалмад, Архаб, Кырыдад, Калдывус, Анады.
Хуьре ва адан къваларив гвай булахар: Азамудады булах, Хдымад булах, Махраб, Кимурдад, Мугьумуй, Адысид, Амедеид, Катаван булах, Велес булах, ЧӀылыхун булах, КӀачекди булах, Пахурчи булах, Ймкьади усуду булах, Кулейши булах, Анади булах [1].
Тарих
дуьзар хъувунХуьруьн бине кутур дуьз тарих малум туш, амма Ахцегь-наме хроникадай чир жезва хьи, Хин хуьруьн бине арабар Къавкъаздиз къведалди, Хин, Донгуз-Тала, Нухух, Жилих, Курдул хуьрерин сад хьунин рекьелди кутунай. Хуьре, 650 йисан тарихдиз талукь тир Мегьаммад ибн - Аббас лугьудай са касдин дегь чӀаван сур амукьнава [1]. XI виш йисуз Фарибурз І ширваншагьди Хинерин аксина вигьин кьиле тухванай, адаз себеб Хиневийри мус ятӀа Кьвепеледин мукьув адан Лашкаристан тӀвар алай амледин хва яна кьинай. Пара кьван инсанар телеф хьанай, малар чуьнуьхна тухванвай, суван хуьрериз цӀай яна курнай [2]. 1555 йисуз хиневияр рутулрихъни цӀахуррихъ галаз санал Кахетиядиз дяведиз рекье гьатна, абуру гуржияр Алазан вацӀалай анихъ куьч жез мажбур авунай. 1597 йисуз хинерин къушунри урусрин аксиниз дяведа Таркийрин шамхалдин пад кьуна иштиракнай. XVII виш йисалай 1839 йисал кьван Хин хуьр Гутум, Фий, Мацар ва рутулрин Борч хуьрерихъ галаз Ахцегьпарадин азад жемиятдик акатзавай Ахцегьпара - 2 хуьруьн жемиятдик квай. Ахцегьпарадик квай чӀавуз Хинера вичин кавхаяр авай, абурун кьадар сихилрин кьадардикай аслу тир, вучиз лагьайтӀа гьар сихилди, хуьре регьбервал кьиле тухун патал, чпин арадай са кавха хкязавай. ГьакӀни, хуьре са чавуш авай [3]. 1838 йисуз хиневийри рутулдин бег тир Агъа - Бегахъ галаз Шеки шегьер къачунин карда иштирак авунай. 1846 йисуз Хин хуьруьн мукьвал алай Ахцегьрин женгинин рехъ туькӀуьрун патал, урусрин аскерри суван жинсина туннель акъуднай [1].
1839 йисуз вири Самур округдихъ галаз Хинерни Урусат импердиядин гьукумдик акатнай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Самур округдин Ахцегьпара наибвалдиз талукь тир.
1929 йисуз хуьр цӀийиз арадал гъанвай Рутул райондик акатнай. 1930 йисан 15 июньдиз Хинерин къарагъун хьанай, иштирак ийизвайбуру хуьруьн майишатар умуми колхозриз элкъуьрунин, кулаквал терг авунин аксиниз ва шариатдин дуванар гуьнгуьна кухутун тӀалабзавай. Къарагъун, Ахцегьрай ва Шиназдай атай НКВД-дин частрин къуватралди акъвазарнай. 1934 йисуз Хин хуьр Ахцегь райондик кутунай [4]. 1939 йисуз райондин юкь тир Ахцегь хуьруьхъ галаз телефондин алакъа туькӀуьрнай. 1956 йисуз хуьре, районда эцигнавай радиодин алакъа кьиле тухузвай идара эцигнай [1].
Ватандин ЧӀехи дяведин ягъунра 130-лай пара хиневияр кьенай [5].
- Хуьруьн мукьув дегь чӀаван къеледин чкӀай харапӀаяр амукьнава [6].
Агьалияр
дуьзар хъувунЙисариз килигна Хинерин агьалийрин дегиш хьунин динамика:
| Йис | 1886 | 2002 | 2010 | 2014 | 2015 |
| Агьалияр | 1 887 [7] | ↘ 1 636 [8] | ↗ 2 059 [9] | ↗ 2 098 [10] | ↘ 2 085 [11] |
2015 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижариз килигна хуьре 2 085 касди уьмуьр ийизвай. Агьалидин вири рутулар, суни-мусурманар я.
Тарихдал гьалтайла Хиневияр агъадихъ галай сихилриз пай жезва: Гьажибалаяр, Мызанадбар, Агъаяр, Умаханар, Къуркъушинар, ХинкӀалар.
ЧӀал
Хинерин агьалияр рутул чӀалан, хинеринни-борчи нугъатдиз талукь тир хинерин нугъатдал рахазва.
Килигиз лайихлу чкаяр
дуьзар хъувунТӀебиатдин сергьят тир Урумудда, 3100 м кьакьанвиле, 300 метр яргъивал ва 250 метр гьяркьуьвал алай пуд кьакьан суван «Ноур» вирер ава. Хуьре углекислотадинни - щёлочдин ифей цин чешмеяр ава. Хинерилай 2-3 км кьибледа Къизилдере кӀама, «Къизилдере» тӀвар алай цурцинни - колчедандин чӀехи мяденар ава. Ахцегь вацӀун яд алахьдай векьин чкадал къариб тарих авай муьгъ ава: муьгъ эцигна куьтягьайдалай гуьгъуьнин юкъуз вацӀу вичин къен дегишарнай. ГьакӀни хуьре XVIII виш йисан мискӀин, Советрин Союздин кьегьал тир Алиев Гьасретан ва Ватандин ЧӀехи дяведа кьенвай хиневияр рикӀел хуьн патал эцигнавай гуьмбетар ава [1].
Инфраструктура
дуьзар хъувунХуьре почтадин идара, умуми чирвилер гузвай мектеб, культурадин КӀвал, 15 тахт гьакьдай участокдин начагьхана, ветеринариядин идара ава. ЦӀийи начагьханадин эцигунар кьиле физва [12].
Экологиядин проблема
дуьзар хъувунХинерилай кьве километр кьибле пата, Къизилдере кӀама цурцинни - колчедандин чӀехи мяденар ава. Чиликай мядендин менфят авай затӀар хкудунин кар региондин экологиядиз зурба зарар галукьунихъ галаз алакъалу я. Цурцин оксидар, Самур вацӀун гьавиздик квай Къизилдере вацӀуз авахьзава. Идалди вацӀарин ятар кьацӀурзава. Къвезмай вахтара и экологиядин проблемадин катастрофадиз элкъуьнин мумкинвал гзаф жезва [13].
ТӀвар - ван авай хуьруьнвияр
дуьзар хъувун- Юсиф Эфенди аль-Хиневи — алим, ХVII виш йисан халкьдин арада чирвилер, илим чукӀурзавай кас.
- Хиневи Челеби — 1837 - 1839 йисарин Кьибле Дагъустандин халкьарин къарагъунда хиневийрин регьбер.
- Алиев Гьасрет Агъаеван хва — Советрин Союздин кьегьал.
- Агъаев Къурбан — регьят кьуршахар спортдин жуьредин СССРдин гзаф сеферда чемпион [14].
- Къурбанов Сакит (лакӀаб Ашугъ Сакит) — рутулрин тӀвар-ван авай зари, Ашугъ Шемширан шакӀурт.
Баянар
дуьзар хъувун- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Селение Хнов(кьейи элячӀун)
- ↑ Тюрки и грузины у стен Дербента
- ↑ История Ахтынского района | Официальный сайт Администрации Ахтынского района
- ↑ История развития села Хнов(кьейи элячӀун)
- ↑ Статья "Хновское восстание" на интернет-портале Открытый Дагестан(кьейи элячӀун)
- ↑ Фонд «Лезгины» — Ахтынский район Архивация 9 апрель 2014 йисан.
- ↑ Население Ахтыпаринского наибства Самурского округа по сёлам в 1886 году
- ↑ Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту.
- ↑ 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. Архивация 24 декабрь 2013 йисан.
- ↑ Численность населения на 1 января 2014 года по сельским поселениям Республики Дагестан Архивация 7 апрель 2014 йисан.
- ↑ 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. Архивация 22 декабрь 2018 йисан.
- ↑ В Ахтынском районе строят новую участковую больницу — РИА «Дагестан»
- ↑ Магомедсалам Магомедов: «Разработка месторождения Кизил-Дере получит поддержку республики, только если не нанесет ущерба экологии и решит ряд социальных проблем» — РИА «Дагестан»
- ↑ Рутулы — газета «Дагестанская правда»
ЭлячӀунар
дуьзар хъувун- Ахцегь райондин сайтуна Хинерин хуьруьнсоветдикай малуматар(кьейи элячӀун)
- Хин хуьурьн сайт Архивация 23 сентябрь 2017 йисан.
- Хин хуьурькай сайт