Фий
Фий (урус. Фий) — Дагъустан республикадин Ахцегь районда авай кьакьан суван хуьр. «Фиярин» хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я.
 Хуьр
|
.svg)
География
дуьзар хъувунХуьр Ахцегь райондин кьибле пата, райондин администрациядин юкь тир Ахцегь хуьрелай 35 км яргъал, Фий вацӀун къерехдихъ гала.
Тарихдал гьалтайла хуьр гуьгъуьнин мягьлейриз чара жезва: Ахкун, ПӀатӀалар, Ватун.
Хуьруьн мукьвал алай тӀебиатдин сергьятар: Бугъа, Уьрехъ, ЦӀекӀер, ТӀумуч, Хуна, Хевиг, Яхва, ЧӀагӀра мукар, Юкьларуьч, КӀелачӀук, Чатун рат, Цуцах, Гъурум, Лацу кӀакӀалар, Калал, ЧӀулав хана, Каричик, Укарар, Хевехъ, Яхвал, МуртӀа, Цехуьр, ТӀулар, ЦӀугуни, Севра чӀух, ЧӀурар, Хани, Гуьней, ЦуцӀай, Тара кьил, Ичара, Къабана ачӀар, Вергьел, Кьваяхъ.
Хуьре ва адан къваларив гвай булахар: Хуна булах, Латуг булах, Хани, Гъурум, Яхва.
Тарих
дуьзар хъувунФий хуьр гьеле Алпан заманрилай малум я [1]. XVII виш йисан сифте кьилера Фий Ахцегьпарадин азад жемиятдин «Ахцегьпара - 2» хуьруьн жемиятдик акатзавай. Ахцегьпарадик квай чӀавуз Фияра вичин кавхаяр авай, абурун кьадар сихилрин кьадардикай ваъ, хуьруьн агьалидин кьадардикай аслу тир. ГьакӀ, гьар къад кӀвализ са чӀехиди къвезвай. ГьакӀни, хуьре са чавуш (хабар гузвайди) жедай [2].
1839 йисуз вири Самур округдихъ галаз Фиярни Урусат импердиядин гьукумдик акатна. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Самур округдин Ахцегьпара наибвалдиз талукь тир. 1920 йисуз хуьре садлагьай мектеб ахъа хьанай. 1929 йисуз Фияр, Самур округдин чилерал цӀийиз арадал гъанвай Ахцегь райондик акатнай. 1936 йисуз хуьре Энгельсан тӀварунихъ галай колхоз эцигнай. 1961 йисуз Фияра культурадин КӀвал ахъайнай.
Фий хуьрелай садни зур километр кьиблединни - рагъакӀидай пата, гуьлуьн дережадилай 3000 м кьакьанда, Къавкъаздин кьилин цӀиргъинин Фиярин суван кьилелай элячӀдай рекьин мукьвал алай тик ва алгъай зурба къаябрал ва плитайрал инсанрин ва гьайванрин къахма авуна раснай суьретар ава. А суьретрин чӀехи пай XVIII – XIX виш йисариз талукь я [3].
Агьалияр
дуьзар хъувунЙисариз килигна Фиярин агьалийрин дегиш хьунин динамика:
| Йис | 1886 | 2002 | 2010 | 2015 |
| Агьалияр | 1 464 [4] | ↗ 1 612 [5] | ↗ 1 710 [6] | ↘ 1 623 [7] |
2015 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижариз килигна хуьре 1 623 касди уьмуьр ийизвай. Агьалидин вири лезгияр, суни-мусурманар я.
Фиярин агьалияр гуьгъуьнин сихилриз пай жезва: Къара-Мегьамедар, Данкьар, Микилар, Жумияр, ЦӀакӀияр, Сахукар, Бамбияр, Къубушар, Гьажипулатар, Гьуркинаяр, Эльдарар, КӀарияр, Зулматар, Бегар, Гюлбияр, Мурсалар, Тингилар, Укаяр, Михар, Ванидар, Фаражар, Джандарар, Шейгь-Шалбурсар.
Экономика ва инфраструктура
дуьзар хъувунХуьре 319 кьван майишатар ава. Агьалийрин асул кӀвалах — малдарвал я. Алай чӀавуз фияийри 12 агъзурдилай пара лапагар (абурукай 3500 кьил умуми майшатдик ква) ва 900 карч алай чӀехи малар хуьзва [1].
Социалвилин идарайрикай хуьре: мектеб, культурадин КӀвал ва ктабхана кардик ква. 2010 йисан декабрьдилай хуьре, 5 кабинетар авай акушервилинни - фельдшервилин пункт кардик кутунай [8].
Килигиз лайихлу чкаяр
дуьзар хъувунXVII виш йисуз эцигнавай ва XIX виш йисуз Гьажи-Гьамзатан хва Ахмеда туьхкӀуьр хъувунай 18 метр кьакьанвилин минара квай жуьме - мискӀин.
Къенепатан майдан — 256 м² я [1].
ТӀвар - ван авай ксар
дуьзар хъувун- Мамедрин Тарлан (ханва 1950 йисуз) — Дагъустандин халкьдин артист.
- Хуршидрин Нажмудин Ферудинан хва (ханва 1985 йисуз) - женгинин самбо спортдин жуьредин 2008 йисуз Дуьньядин чемпион, халкьарин арада классдин спортдин устӀар.
Баянар
дуьзар хъувун- ↑ 1,0 1,1 1,2 Муниципальное образование «Село Фий» - Официальный сайт Администрации Ахтынского района
- ↑ История Ахтынского района | Официальный сайт Администрации Ахтынского района
- ↑ Фонд «Лезгины» — Ахтынский район Архивация 8 апрель 2014 йисан.
- ↑ Население Ахтыпаринского наибства Самурского округа по сёлам в 1886 году
- ↑ Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту.
- ↑ 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. Архивация 24 декабрь 2013 йисан.
- ↑ 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. Архивация 22 декабрь 2018 йисан.
- ↑ В селе Фия заработал ФАП — РИА «Дагестан»
ЭлячӀунар
дуьзар хъувун- Ахцегь райондин сайтуна Фиярин хуьруьнсоветдикай малуматар(кьейи элячӀун)
- Маджлис алимов Южного Дагестана в Фие
- Экологический ущерб от ведения геологических работ в районе Архивация 4 март 2016 йисан.
- В четырёх районах Дагестана стихия разрушила дороги, каналы, мосты(кьейи элячӀун)
- Фиярин ашукьдикай