Ялахъ
Ялахъ (урус. Ялак) — Дагъустан республикадин Ахцегь районда авай хуьр. «Ялахърин» хуьруьнсоветдик акатзава.
 Хуьр
|
.svg)
География
дуьзар хъувунХуьр Ахцегь райондин кефер пата, райондин администрациядин юкь тир Ахцегь хуьрелай 14 км яргъал, Самур цӀиргъинин кӀама, Зегье-дере тӀвар алай тӀебии сергьятда, Суван-кӀам вацӀ Гъвали-кӀам вацӀуз акахьзавай чкадал ала.
Тарихдал гьалтайла хуьр гуьгъуьнин мягьлейриз пай жезва: Берги мягьле, Сурар мягьле, ЦӀурар мягьле[1].
Хуьре ва адан къваларив гвай чкаяр:
- ТӀебии сергьятар — ЧӀурар: Агьа кар, Зегье кӀам, Зегье ник, ИвичӀар, КӀамун ник, Къаях сув, Кьвалар кьил, Фаризар мигьий, Рудран сув, Суван сув, Тунуг сув, Туьлуьс, Узар сув, ЦӀару ник[1].
- Булахар: Верхьер булах, Кьвалар булах, Латун булах, НуцӀра булах, Суван булах, Узун булах, Къацахан булах[1].
Тарих
дуьзар хъувунХуьруьн бине кутур тарих дуьз малум туш. Кхьиналди Ялахърикай хабар гузвай садлагьай якъин тир малуматар ХVIII виш йисуз талукь ятӀани, шак алачиз хуьр адалай виликни авай. Улу-бубайрилай амай сивяй-сивиз атай кьисайралди, хуьруьн бине чара-чара чкайрай атайбуру эцигнай. Вилик Ялахърин элкъвена патарив са шумуд хуьрер авай: Харабгуьней — гилан Цару чӀур, Фризар — ина мусурманвалдилай виликан девирдин, «эрменийрин» лугьудай дегь чӀаван сурар амукьнава ва мсб. Къецепатай къвезвай душманрин вигьинрикай жув хуьн мураддалди и хуьрерин агьалияр Ялахъ хуьре сад хьана. Куьч хьанвайбурун гьр сихилди хуьруьн къене чара мягьлеяр арадал гъана ана уьмуьр гьалзавай.
ХVIII виш йисуз хуьр Рутул хуьруьн-жемиятдик акатнай. Ялахърин ва хуьруьн-жемиятдин кьилин Рутул хуьруьхъ галаз хьайи кӀеви женгер субутарзавай кхьинар амукьнава, и ягъунрин себеб, рутулриз менфят гун патал ялахъвийриз залан кӀвалахар ийиз кӀан тахьун тир. И женгерин вакъиайрин садакай, Ялахъ хуьре амукьай кьисади хабар гузва, а кьисадин малуматрив кьурвал, Рутул хуьруьн Кцыр тӀвар алай векил ялахъвийрин патахъай кьуна, Тагьар хуьруьн мукьув шешелда твана кьакьан рагалайгъуз вигьенвай.
ХVIII виш йисан кьудай са паюна, Рутул жемиятдай эхкъечӀиз алахъзавай ялахъвийри ахцегьрин кавхайривай чеб Ахцегьпарадин хуьруьн-жемиятдиз кьабулун тавакъу авунай, амма политикадин са бязи себебралди ахцегьвийри ваъ лагьана жаваб ганай. Чара авачир гьалариз атай ялахъвияр луткунвийрихъ галаз мажбур яз къазикъумухдин хандивай адан лувак хьун тавакъу авунай. Гьар йисуз ялахъвийри ханаз тайин тир кьадарда къуьл вугунивди абур кьве патазни менфят авай икьрардал атанай. И тегьерда ялахъвийрини луткунвийри чпиз хата авачир уьмуьр таъмин авунай. Сифтедай хана вичин наибни нуьквер Ялахъриз ракъурнай, гуьгъуьнлай ХVIII виш йисан эхирда II Сурхай — хана, адаз кьве хуьряй къвезвай къуьлуьн ихтияр вичин хайи Шуайб-бег ва Исаак-бег стхайриз вуганай. И стхаяр КьакӀар хуьре хана абуруз пулунихъ къачуна пишкешнавай мулкара уьмуьр ийизай. Гьа чӀавуз, къазикъумухдин беган гъилик квай Ялахъ ва Луткун хуьрер, кьакӀарин бегвалдин ихтиярдик физва. Адалай кьулухъан вахтара, XIX виш йисуз ялахъвийринни кьакӀарин бекрин арада шумудни са сефердин акьунар хьанвай.
1839 йисуз Ялахъ хуьр вири Самур округдихъ галаз Урусат импердиядин гьукумдик акатнай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Самур округдин Ахцегьпара наибвалдиз талукь тир.
Ватандин ЧӀехи дяве чӀавуз 121 ялахъви фронтдиз рекье гьатнай, абурукай 87 кас ягъунра кьегьалвилелди кьенай. Абур рикӀел хуьн патал устӀар Мурада хуьре гуьмбет эцигнай.
Агьалияр
дуьзар хъувунЙисариз килигна Хуьруьг хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика:
| Йис | 1886 | 2002 | 2010 | 2015 |
| Агьалияр | 911[2] | ↘ 371[3] | ↗ 593[4] | ↘ 565[5] |
2015 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижариз килигна хуьре 565 касди уьмуьр ийизвай. Агьалидин вири лезгияр, суни-мусурманар я.
XIX виш йисуз Ялахъар бегьем чӀехи хуьр тир, им хзанрикай малуматри, агьалияр сиягьдиз къачунин цӀуру нетижайри ва муькуь архиврин малуматри тестикьарзава, идалайни гъейри, виш йисан кьведлагьай паюна хуьруьн агьалийрин кьадар гзаф хьун къейд авунай. 1865 йисуз Ялахъра 132 куьче, 1873 йисуз — 140 куьче, ва 1886 йисан агьали сиягьдиз къачунин нетижайриз килигна, хуьре 163 куьче авай. 2009 йисан 27 августдиз — 114 куьчеяр ва 520 касди уьмуьр гьалзавай.
Тарихдал гьалтайла Ялахърияр агъадихъ галай сихилриз пай жезва: Квасаяр, ЦӀурар, Мегьреванар, Салманар, Чкибар[1].
Килигиз лайихлу чкаяр
дуьзар хъувунЖуьме мискӀин. МискӀиндин цларал набататрин нехишар ва 1282 йисуз мискӀин туьхкӀуьр хъувуникай хабар гузвай малуматар араб гьарфарив атӀай нехишар авай пара иер плитаяр авайди я.
ТӀвар-ван авай ксар
дуьзар хъувун- Ялахъ Рамазан — Етим Эминан девирдин лезги шаиррикай сад.
- Ялахъ Исмаил-эфенди
- Казимов Казим Мегьамедшерифан хва — лезги кхьираг ва публицист.
- Гьажи Ибрагьим-эфенди — XIX виш йисан юкьвара уьмуьр авур лезги алим ва шаир.
- Шихалиев Сейфудин Шихалидин хва — машгьур лезги шаир ва таржумахъан.
- Шихалиев Серго — техникадин илимрин доктор.
- Халилов Имамали — Урусат Федерациядин харусенятдин лайихлу устӀар.
- Казимов Казим — Урусат Федерациядин культурадин лайихлу кӀвалахдар, журналист, кхьираг.
- Мамалиев Мамали — полковник, Урусат Федерациядин лайихлу юрист.
- Закарьяев Шахбан — медицинадин илимрин кандидат, Урусат Федерациядин лайихлу духтур.
- Закарьяев Замир — араб чӀалан ва зариятдин специалист алим, тарихдин илимирин кандидат.
Баянар
дуьзар хъувун- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Ялак | Сайт Администрации Ахтынского района
- ↑ Население Ахтыпаринского наибства Самурского округа по сёлам в 1886 году
- ↑ Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту.
- ↑ 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. Архивация 24 декабрь 2013 йисан.
- ↑ 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. Архивация 22 декабрь 2018 йисан.
ЭлячӀунар
дуьзар хъувун- Ахцегь райондин сайт Архивация 26 октябрь 2014 йисан.
- Ахцегь райондин сайтуна Ялахърин хуьруьнсоветдикай малуматар(кьейи элячӀун)