Илисудин султӀанат

Илисудин султӀанат, гьакӀни ЦӀахур-Илисудин султӀанат — XVI виш йисалай – 1844 йисалди Азербайжанда ва Дагъустанда хьайи феодал мулк я. Ам XVI виш йисан кьведлагьай паюна Сефевийри Илисудин гьакимриз «султӀан»-дин титул гунивди арадал атанвайди я. XVII–XVIII виш йисарин къене султӀанатди вичин аслутуширвал хвенай.

СултӀанатдин кьилин шегьерар сифте ЦӀахур, гуьгъуьнлайни Илису хуьрер хьанай.

Кефер ва рагъэкъечӀдай патарай султӀанат Къавкъаздин Кьилин цӀиргъинин сувари элкъуьрна юкьва тунвай, рагъакӀидай пата Алазан вацӀухъ галаз, кьиблединни-рагъакӀидай патайни Шекидин ханвилихъ галаз са сергьятра авай.

Илисудин султӀанат асул гьисабдалди кьве паярикай ибарат тир: султӀанатдин кефер пата авай сувун ва сувун ценерив галай чилериз ЦӀахур вилаят, ва я «Сувун магьал» лугьудай. И патаз Дагъустандин чилер, ЦӀахур хуьр ва Самур вацӀун кӀамал кьван яргъи хьанвай цӀахур хуьрер акатзавай. Кьведлагьай пайни ЦӀахур вилаятдилай кьибледихъ галай чилер тир. Ина мусурманвал кьабулнавай гуржийрин этнос тир — ингилойри ва азербайжанари уьмуьр ийизвай.

География

Илисудин султӀанат алай чилерал къе Азербайжандин Къах район ва Дагъустандин Рутул райондин кьибле патахъ галай цӀахуррин хуьрер ала.

1904 йисуз акъатай «МуьтӀуьгъ хьанвай Къавкъаз» ктабда Илисудин султӀанатдин чилерикай ва сергьятрикай икӀ кхьенва ^[1]:

Кефердинни-рагъакӀидай пата Жар-Белокандихъ галаз са сергьятра авай Илисудин султӀанат Шекидин ханвиливай Салават сувари, Кахетиядивай ва Генжедин ханвиливай Алазан ва Куьре вацӀари чара ийизвай. Кефердинни-рагъэкъечӀдай патай султӀанат Рутулдин, Ахцегьпарадин, Серчидин ва Дарчидин азад жемиятрихъ галаз са сергьятра авай. СултӀанатдин вири рагъакӀидай пад ЧӀехи Къавкъаздин сувари кьунва. Ина авай виридалайни метлеблу вацӀ — Кап-вацӀ я.

Тарих

Арадал атун

Илису султӀанатдин арадал атунин тарих ЦӀахур хуьруьн мулкарихъ галаз кӀевиз алакъалу я. XV виш йисалай эгечӀна и чилерал феодал уьлкве тир ЦӀахурдин ханвал алай. Вахтар финивай цӀахурар кьиблепатавай Къахдин ва Жар-Белокандин чилерал куьч хьана ана цӀийи хуьрер кутунай.

XVI–XVII виш йисарин къене ЦӀахур ва Илису хуьрер ва абурун мулкар Ширвандин вилаятдин гъилик акатнай. А девирда Кьиблепатан Къавкъаздин винел гьукумдин ихтиярар гагь Сефевийрин, гагь Усманрин гъилиз физвай ва гьар сеферда цӀийи гьакимри Къавкъаздин Кьилин цӀиргъинилай анихъ галай цӀахур хуьрерин винел цӀахур мулкдаррин ихтиярар тестикьарзавай. Ирандин шагь I-й Тахмасипа 1562 йисуз ЦӀахурдин мулкдар Ади-Куьркуьл бегдиз ракъурай фармандай, цӀахур мулкар Ирандин гьакимривай аслу тирди малум жезва: — «и мулкдар чаз вафалу къуллугъэгьлийрикай сад я». Са кьадар геж, ЦӀахур Сефевийрин гъиликай хкатна Усманрин эсердик акатнай.

XVII виш йисуз цӀахуррин Дагъустандай Азербайжандиз куьч хуьнин процесс куьтягь хьанай. XVIII виш йисан сифте кьилериз Азербайжан пата цӀахуррин ва аваррин азад жемиятар (мес. Жар-Белокан) там арадал атанай. Гьа девирда цӀахур мулкдаррин пачагьд-кӀвалер ЦӀахур хуьряй Илису хуьруьз тухванай ва цӀийи регьбер яз I-й Алибег хкянай, гуьгъуьнлай ада султӀандин титул къачунай.

Илисудин султӀанат XVIII виш йисуз

XVIII виш йисан эвелра Кьиблепатан Къавкъаздин чӀехи пай Сефевийрин гьукуматдин гьукумдик галай. 1707 йисуз сифте Жар-Белокандин ва ЦӀахурдин жемиятар, 1711 йисузни Къавкъазда Ирандин аксиниз гатӀумай женгиниз вири лезги миллетар къарагънай. Сиясатдин жигьетдай, суни ва шии мусурманрин арада дяве эгечӀнай. Кьиблепатан Къавкъазда къарагъунин регьберрикай сад II-й Али-султӀан ЦӀахурви хьанай. Ада Жар-Белокандин аваррихъ галаз Шеки, Къепеле, Къазах, Загам, Шамхор вилаятар кьуна Генже вилаятдив агакьнай. Усманрин султӀана 1722 йисуз акъудай фармандив кьурвал, ада Шекидин мулкуник ЦӀахур санжак гилигна адан кьилин везифадал Али-султӀан тайинарнай ва адаз «беглербег» тӀвар ганай.

1720-й йисарин эхирда Ирандин сиясатдин сегьнедал Надир-шагь акъатнай. Вичин гзаф-кьадардин ва къуватлу кьушунрив ада 1735 йисуз Къавкъазда авай туьрк-усманрин гьукум терг авуна Ширвандин ва Дагъустандин винел рекье гьатнай. Дяведин кампания акьалтӀарна ам Мугъандиз элкъвенай ва ана ам вири Ирандин шагь яз малумарнай. Фарсарин чӀехи пай кьушунар хъфейдалай кьулухъ, Кьиблепатан Къавкъазда ирандин гьукумдин аксиниз къалабулухар эгечӀнай. 1738 йисуз кӀвенкӀве Жар-Белокандин ругуд азад жемиятар къарагънай, абурук ЦӀахурдин мулкдардин хва Мугьамед-бегни агатнай. Жар-Белокандин жемиятар муьтӀуьгъарун паталди Надир-шагьа аниз вичин стха Ибрагьим-хан ракъурнай, сувахъанрихъ галаз женгина ам кьенай. Гуьгъуьнин йисара Надир-шагь сакӀани муьтӀуьгъ тежезвай сувавийрин винел са шумудра дяведин финифар кьиле тухванай ва гьар сеферда адан барбатӀ хьанвай кьушунар кӀаник акатна кьулухъ элкъвезвай.

Нубатдин сеферда Илисудин винел дяведалди фейила илисудин бегрикай сада — Усми-бега жуванбуруз хиянат авуна Надир-шагьан кьушунриз варар ахъайнай. СултӀанатдин кьилин Илису хуьруьз гьахьайла чкадин бегар душмандин гъиляй чпин хзанрихъ галаз Вини Мьагьалдиз хъфенай. Надир-шагьан эмирдалди аскерри Вини магьалдиз цӀай яна канай. Вичиз куьмек авур виляй Надир-шагьа и уьлкведин даим регьбер яз Усми-бег эцигнай. Усми-бегани вичин руш Надир-шагьаз гъуьлуьз ганай.

Са кьадар геж, и уьлкве фарсарин гьукумдикай хкъечӀайдалай кьулухъ, катай бегар Илисудиз элкъвенай ва чпиз вафалу халкьдин куьмекдалди гьукум гъилериз къачунай. Абуру Усми-бег ва адан гъилибанар амукьзавай Илисудин Агъа магьалдиз цӀай янай. Адалай кьулухъ, халкьдин разивилелди Илисудин султӀанвиле анжах гьа бегрин несилрикай хкязавай.

Агьалияр

Илисудин султӀанат агьалидин чӀехи пай цӀахурар, тӀимил пай — ингилояр ва азербайжанар (мугъулар) тир. ЦӀахурри сувун ва сувун ценерив галай пад кьунай, кьибле патани ингилойрини азербайжанари уьмуьр ийизвай ^[2]^[3]

Ина дипломатикадин ва сиясат тухунин крара араб чӀалакай менфят къачузвай.

Закатала округдин Илису наибвилин агьалияр сиягьриз къачунин малуматриз килигна, наибвилин 23 хуьрера 11 836 касди уьмуьрзавай. Агьалидин кьилин пай 8 269 кьадардавай цӀахурри туькӀуьрзавай, ахпа ингилояр (2 167 кас), пудлагьай чкадални азербайжанар акъвазнай (1 400 кас).

Эдебият

Магомедов Р. М. История Дагестана: Учебное пособие; 8 кл. — Махачкала: Изд-во НИИ педагогики, 2002 г.
Гусейнов Ф. М. К истории цахуров. Махачкала, 1998 г.
Мусаев Г. М. Цахуры. Историко-этнографическое исследование XVIII—XIX вв. Часть I. Махачкала, 2009 г.
Мусаев Г. М. Цахуры в политике Ирана и Турции в XV—XVIII вв. Махачкала, 2010 г. — 39 страница

Баянар

↑ Ибрагимов Г.Х. Цахурский язык. — М.: Наука, 1990. — С. 10. — ISBN 5-02-010989-4.
↑ Кавказский календарь на 1917 год. стр. 307
↑ Большая советская энциклопедия. — М.: Государственное научное издательс︣тв, 1950. — Т. 17. — С. 532..

ЭлячӀунар

[1] Ибрагимов Г.Х. Цахурский язык. — М.: Наука, 1990. — С. 10. — ISBN 5-02-010989-4.

[2] Кавказский календарь на 1917 год. стр. 307

[БСЭ-3] Большая советская энциклопедия. — М.: Государственное научное издательс︣тв, 1950. — Т. 17. — С. 532..

[1]

[2]

[3]