Хазарар
Хазарар (чув. כוזרים (кузарим), араб. الخزر (ал-хазар), фарс خزر (хазар), грек.: Χαζαροι (хазари), эрм. խազիր (хазир), лат. chazari, caziri, gazari) — вилик девирда Кеферпатан Къавкъаздин ва Волга вацӀун мукьвал алай чилерал куьчери уьмуьр гьалай ва VII виш йисан юкьвара чӀехи ва къуватлу Хазар Каганат гьукумат арадал гъайи дегь туьрк халкьарикай сад я. Къе авай пара пай туьрк халкьарин арадал атуник хазарри чӀехи кар кутунай.
Диндал гьалтайла хазаррин чӀехи пай ва гьукумдаллай къатар — иудеяр тир.
ТӀвар
дуьзар хъувунМиллетди чпи чпиз хазар лугьузвай, и тӀварцӀин бинеяр дуьз малум туш. Адан арадал атуникай са шумуд фикирар ава:
- фарс чӀалан гьазар «агъзур» гафуникай арадал атана.
- туьрк чӀалан кесар «зулум гун» статусдикай арадал атана.
Виликди ЧӀулав ва Азов гьуьлериз Хазар гьуьл лугьузвай. Там къуватра авай девирда хазаррин къати таъсирдик Крым полуостровни акатнай. Къе чара-чара миллетри, месела азербайжанри, фарсари, туьркери, курдри, туркменри ва мсб, Каспи гьуьлуьз Хазар гьуьл лугьузвайди я.
ЧкӀанвай чилер
дуьзар хъувунVII виш йисалди хазарри сад-садан гуьгъуьналлаз дегиш жезва чара-чара гьукуматрин гъилик кваз уьмуьр ийизвай. 560-й йисара абур Туьрк каганатдик акатнай. VII виш йисуз Туьрк каганат чкӀайдалай кьулухъ хазарри чпин кьилдин гьукумат — Хазар каганат малумарнай. И каганат куьчери миллетри арадал гъайи гьукуматрин арадай виридалайни яргъалди амукьай уьлквейрикай сад хьанай ва 650 – 969 йисарин къене уьмуьр гьалнай.
Сифте Дагъустандин кефер патан чилерал секин хьанвай хазарри къвердавай чпин гъилик кутунай Крым полуостровдиз, Кьиблепатан Поволжьедиз ва Дон вацӀун чилерал куьч хьана ацукьнай. Чпин кьилин шегьерни абуру Дагъустандай Кьиблепатан Поволжьедиз тухванай.
Терг хьун
дуьзар хъувунХазар каганат терг хьайидалай кьулухъ X виш йисан кьведлагьай паюна хазарар Къизил Ордадин гъилик акатна муькуь туьрк тайифайрихъ галаз акахьна са халкь хьиз квахьнай. Иудаизм кьабул авур хазаррин гъвечӀи пай Европадин чувудрин жемиятрик акахьнай. Къе бязи туьрк халкьари, месела къараимри, крымчакри ва гьакӀни сувун чувудри чеб дегь хазаррин дуьз несилар тирди гьисабзава. Алай чӀавуз Кеферпатан Къавкъазда уьмуьр ийизвай туьрк халкьарин дувулрик хазаррин гел кумайди мумкин я.
Эдебият
дуьзар хъувун- Артамонов М.И. История хазар / Под ред. и с примеч. Л. Н. Гумилёва. — Л.: Изд-во Гос. Эрмитажа, 1962. — 523 с.
- Заходер Б. Н. Каспийский свод сведений о Восточной Европе. [Т. 1. Горган и Поволжье в IX-X вв.]. — М.: Наука, 1962. — 279 с.
- Ивик О., Ключников В. Хазары / Олег Ивик, Владимир Ключников. — М.: Ломоносовъ, 2013. — 336 с. — (История. География. Этнография). — 1500 экз. — ISBN 978-5-91678-148-9. (в пер.)
- Кёстлер А. Тринадцатое колено: Крушение империи хазар и её наследие. — СПб.: Евразия, 2001. — 320 с. — (Barbaricum). — 3000 экз. — ISBN 5-8071-0076-X. (в пер.)
- Новосельцев А. П. Хазарское государство и его роль в истории Восточной Европы и Кавказа. — М.: Наука, 1990. — 264 с. — ISBN 5-02-009552-4.
- Петрухин В., Флёров В. Иудаизм в Хазарии по данным археологии // История еврейского народа в России. От древности до раннего Нового времени. Том 1 — М.: Мосты культуры/Гешарим, 2010. — С. 149-161.
- Плетнёва С. А. Хазары / Отв. ред. Б. А. Рыбаков. — М.: Наука, 1976. — 96 с. — (Научно-популярная серия). — 120 000 экз.
ЭлячӀунар
дуьзар хъувун- Хазарский информационный центр Кевина А. Брука
- Audio. Археолог, д-р истор. наук Магомедов М. Г. о протоболгарах и хазарах. Author: Moussaev M. Z. (Maginhard Avars)
- Петрухин В. Я. Хазары: между Русью и иудеями Архивация 25 июль 2014 йисан. // Еврейский журнал. 2007.
- Работы Л. Н. Гумилёва о Хазарии
- Карты Хазарского каганата (по Льву Гумилеву) Архивация 5 март 2016 йисан.