Википедия

Латвия

Латвия
Латвиядин Республика
Latvijas Republika
Латвиядин пайдах Латвиядин герб
Пайдах Герб
Гимн: «Dievs, Svētī Latviju»
«Я Рабби, Латвиядиз берекат це!»
Кьилин шегьер:Рига[1]
Шегьерар:Рига, Даугавпилс, Вентспилс, Лиепая, Елгава, Юрмала
Аслутуширвал:1918 йисан 18 цӀехуьлдиз
(Урусатдилай)
1991 йисан 21 пахундиз
ССРГдилай
ЧӀал:лат чӀал[2]
Идара авунин тегьер:Парламентдин республика
Кьил:Эгилс Левитс (президент),
Кришьянис Кариньш (премьер-министр)
Майдан:64 589 км² (124-лагьай)
 · Цин кьадар %:1,5
Агьалияр: ▼ 1 994 300[3] кас (143-лагьай)
 · Агьалийрин чуькьуьнвал:34,3 кас/км²
Пул:евро[4]
КъВБ:49,081 млрд[5] млрд. $ (107-лагьай)
 · АСКА КъВБ:24 712[5] $
ИПВИ: ▲ 0,819 (46-лагьай)
Домен:.lv, .eu
Телефондин код:+371[6]
Сятдин чӀул:EET (UTC+2, гатуз UTC+3)[7]

Латвия (латыш Latvija) — Европадин кефердинни рагъэкъечӀдай пата авай гьукумат я. Официал тӀвар — Латвиядин Республика (латыш Latvijas Republika). Балтик гьуьлуьн рагъэкъечӀдайпатан къерехдал ва Европа ГалкӀдин кефердинни рагъэкъечӀдай пата ала. Латвия кефердин патахъ Эстониядихъ (сергьятдин яргъивал — 339 км); рагъэкъечӀдай патахъ Урусатдихъ (сергьятдин яргъивал — 271 км); кьиблединни рагъэкъечӀдай патахъ Беларусиядихъ (сергьятдин яргъивал — 141 км); кьибледин патахъ Литвадихъ (сергьятдин яргъивал — 453 км) галаз сергьятрал ала.

Балтик тайифайри ацукьарнавай ва герман колонистри чпин гъилик кутунвай Ливония тӀвар алай тарихдин областдин чилерин чӀехи пай кьунва. Юкьван вишйисаррани сифте чӀавара Ливондин ордендин, Реч Посполитадин, Швециядин, Курляндиядин Герцогвилин ва Урусатдин Империядин агъавилик квай тир. 1918-лагьай йисан 18-лагьай цӀехуьлдиз Урусатдилай вичин аслутуширвал малумарна. 1940-1991-лагьай йисарин арада ССРГ-дик акатзавай тир. 1991-лагьай йисан 21-лагьай пахундиз ССРГ-дин чукӀурунин нетижада Латвиядин вичин аслутуширвал жугъурна.

Латвия — унитар гьукумат, президентвилинни-парламентвилин республика я. Дибдин закон — 1922-лагьай йисан Конституция. Уьлкве 119 административ текдиз чара жезвайди я, абурукай 110 тек — вилаятар я (лат novadi, сад. к. novads), 9 вилаятрин ихтияр гвай республикадин дережадин шегьерар я.

Чилин майдан — 64 589 км², агьалияр — 1 994 300 кас (2014 й.). Майдан кьадардикай дуьньяда 122-лагьай чка кьазва, агьалийрин кьадардикай — 147-лагьай чка. Кьилин шегьер — Рига, рагъэкъечӀдайпатан Балтикадин виридалайни чӀехи шегьер я. Официал чӀал — лат чӀал я. ЧӀехи миллетар (2011 й.) — латышар (62,10 %) ва урусар (26,90 %) я[8]. Дин — инжилхъан-луьтеранар я.

ЧӀехи метлеб авай экономикадин хилер — хуьруьн майишат, логистика, машинар акъуддай промышленность, туризм я.

Латвия СМТ-дин (1991-лагьай йисалай инихъ)[9], ХавВФ, ВМТ (1992-лагьай йисалай инихъ), Виридуьньядин Банкдин, Европа ГалкӀдин (2004-лагьай йисалай инихъ)[10], НАТО-дин (2004-лагьай йисалай инихъ)[11], Европадин Советдин (1995-лагьай йисалай инихъ)[12] ва маса халкьарин арада авай тешкилатрин уртах я.

ТӀварцӀин этимология

дуьзар хъувун

«Латвия» (Latvija) тӀвар дегь чӀаван латгалрин тӀварцӀикай арадал акъатна. Латгалар — кьуд инд-европадин балтикадин тайифайрикай сад тир (куршийрихъ, земгалрихъ, селрихъ галаз санал), гилан латышрин этникадин хвех абурукайни финнрин ливонрикай ибарат я.[13]

И тӀварцӀиз ухшар авай «Летия» кӀалубда авай тӀвар (Lettia, Letthia, Leththia) садлагьай сеферда 1209-лагьай йисан Генрихан Хроникада гьалтзавайди я. Сифте чӀавуз немцери икӀа латгалар яшамишдай чилериз лугьузвай тир. «Латвия» тӀвар лат чӀалаз литов чӀалай атана — гьам ана «латвяй» (лит. latviai) тӀвар алай латышрин этнонимдай арадал атана.[14]

География

дуьзар хъувун

Гьукуматдин къурулуш

дуьзар хъувун

Латвияда 1922-лагьай йисан 15-лагьай эхендиз кьабулнавай Конституция кӀвалахарзава. Латвия — парламентдин республика я. Къанунар акъуддай орган — Сейм (латыш Saeima). Парламент хкягъунин йикъалди 18 йисал кьван агакьнавай тамам вири ихтияр авай Латвиядин гражданри 4 йисалди хкягъзава.[15] Виридалайни вини дережадин векилвал гьукуматдин президентди ийидайди я. Латвиядин Президент (латыш Valsts prezidents) Сеймди кьуд йисалди хкягъзава.

Виридалайни вини дережадин «кьилиз акъуддай» орган — Министрин кабинет (латыш Ministru kabinets) я, премьер-министрдикайни (латыш Ministru prezidents) министрикай ибарат тирди. Министрин Кабинетди гьукуматдин президентди векил авур чин туькӀуьрдайди я[16].

Политикадин партияр

дуьзар хъувун
ТӀвар лезгидал ТӀвар лат чӀалал Идеология Кьил Депутатар Диб эцигна
«Разивал» латыш Saskaņa центризм Янис Урбанович 28 2010
Реформрин Партия латыш Reformu partija ЭрчӀи патан юкь Валдис Затлерс 22 2011
«Садвал» латыш Vienotība Консерватизм Солвита Аболтиня 20 2010[~ 1]
Миллетрин садхьун «Вири Латвиядин патал!» — «Дигедиз ва азадвилиз/ДННЛ» латыш Nacionālā apvienība "Visu Latvijai!"—"Tēvzemei un Brīvībai/LNNK" Национал-консерватизм Райвис Дзинтарс
Гайдис Берзиньш 		14 2010[~ 2]
Латвиядин лежберрин галкӀ латыш Latvijas Zemnieku savienība , LZS Аграризм
центризм 		Аугустс Бригманис 9 1990[~ 3]
Латвиядин къацу партия латыш Latvijas Zaļā partija Къацу политика
центризм
къацу либерализм 		Виестурс Силениекс
Раймондс Вейонис 		4 1990
Латвиядин социализмдин партия латыш Latvijas Sociālistiskā partija , LSP Коммунизм
Марксизм-ленинизм 		Альфред Рубикс 3 1994
  1. ↑ Пуд партиядин блок хьиз туькӀуьрнавай, 2011-лагьай йисуз партиядиз масакӀа туькӀуьр хъувуна
  2. ↑ Кьве партиядин блок хьиз туькӀуьрнавай, 2011-лагьай йисуз партиядиз масакӀа туькӀуьр хъувуна
  3. ↑ Вичи вич 1917-лагьай йисуз туькӀуьрнавай ва 1934-лагьай йисуз къадагъа авунвай са тӀвар алай партиядин чкадал акъвазнавайди хьиз гьисабзавайди я

Пешекарвилин галкӀар

дуьзар хъувун

Латвиядин ада (азад) пешегалкӀрин галкӀ (латыш. Latvijas Brīvo arodbiedrību savienība; LBAS (гафба-гаф: Латвиядин ада масавилин ГалкӀ)) — кьилди сад тир Латвияда авай миллетдин пешекарвилин галкӀарин юкь я. Ам 1990-лагьай йисуз диб эцигна, Советрин ГалкӀдин пешекарвилин галкӀрин система цӀийикӀа туькӀуьрдайла.[17]

LBAS — Латвиядин виридалайни чӀехи гьукуматдик квачир тешкилат я. Ада кьилдин хилен тахьайтӀа хилерин арада авай дережада пешекарвилин галкӀринни кӀвалаххъанрин интересар хуьдайди я. ЛАПГ-ди 23 аслу тушир пешегалкӀдин санал кӀвалахун сад садав кьадайвал ийизва; миллетдинни халкьарин арада авай идарайра вичик акатзавай уртахрин пад хуьзва; санал тухванвай кӀвалах кьилиз акъудзава.

LBAS — Халкьарин арада авай пешегалкӀрин конфедерациядин (ITUC), Европадин пешегалкӀрин конфедерациядин (ETUC) ва Балтик гьуьлуьн пешегалкӀрин чилинин (BASTUN) филиал я.

Административ паюн

дуьзар хъувун
 
Латвиядин административ паюн (2011-лагьай йисан 3 гьер)
 
Латвиядин административ паюн рангар кваз (2011-лагьай йисан 3 гьер)

Административ патахъай Латвия 119 са дережадин вич-вичи идара ийидай текариз чара жезва — 110 вилаятдиз (латыш. novadi, с.к. novads) ва 9 республикадин дережадин шегьердиз (латыш. novadi, с.к. novads). Вилаятар районризни вилаятрин шегьерриз чараз жезва тахьайтӀа абурув стӀун къенепатан паюн гвач.

2009-лагьай йисал кьван, виликан административни чилин реформа акьалтӀдалди, Латвияда вич-вичи идара ийидай текарин кьве дережа авай тир:

  1. 26 районни 7 республикадин шегьер
  2. са шумуд виш гъвечӀи районарни районрин шегьерар, гьакӀни са кьадар и реформадин сергьятра туькӀуьрхьанвай краяр.

Конституциядиз килигна, Латвия кьуд тарихдинни мединиятдин областдикай ибарат я: Видземе, Латгалия, Курземе, Земгале, амма абур административ текар туш.

Регионар вилик ракъурун пландик кутун ва вич-вичи идара ийидай текал санал кӀвалахун патал патал 2006-лагьай йисуз Латвиядин пландик кутадай регионар туькӀуьрнава — Видземедин, Земгаледин, Курземедин, Латгалиядин ва Ригадин.[18][19]

ЧӀехи шегьерар

дуьзар хъувун

Агъадихъ ганвай таблицадик 10 агъзурдилай пара кас авай Латвиядин шегьерар кутунва (2012-лагьай йисан 1-лагьай гьердин малуматар). Латвияда шегьеррин статус 77 яшамиш жедай чкадиз гана, абурукай 9-див республикадин шегьеррин статус гва. Республикадин шегьерар къалин шрифтдалди чара авуна.

 ВентспилсВалдемарпилсПилтенеТалсыСтендеСабилеКандаваКулдигаПавилостаАйзпутеБроцениСалдусСкрундаПриекулеДурбеГробиняЛиепаяТукумсДобелеАуцеЕлгаваБаускаБалдонеОлайнеЮрмалаРигаБаложиСаласпилсОгреИкшкилеКегумсЛиелвардеАйзкрауклеПлявинясМадонаЛубанаЦесвайнеГулбенеАлукснеАпеСмилтенеВалкаРуйиенаСедаСтренчиМазсалацаАлояСтайцелеАйнажиСалацгриваЛимбажиСаулкрастыВангажиСигулдаЛигатнеЦесисВалмиераЯунелгаваВиеситеАкнистеСубатеИлукстеДаугавпилсКраславаДагдаЗилупеЛудзаКарсаваБалвыВилякаРезекнеВиляныВаркляныЕкабпилсЛиваныПрейлиКурземеЗемгалеСелияВидземеЛатгале
(Шегьердин тӀварцӀел илисайла адав кьадай макъаладиз элячӀун кьилиз акъатда)
Герб Шегьер Агьалияр (01.01.2012) Тарихдин район
  Рига 699 203 Видземе
  Даугавпилс 101 057 Латгале / Селия
  Лиепая 82 413 Курземе
  Елгава 63 534 Земгале
  Юрмала 56 307 Видземе
  Вентспилс 41 998 Курземе
  Резекне 33 936 Латгале
  Валмиера 26 674 Видземе
  Огре 26 549 Видземе
  Екабпилс 25 883 Селия / Латгале
  Тукумс 19 729 Земгале
  Саласпилс 18 039 Видземе
  Цесис 17 673 Видземе
  Кулдига 12 494 Курземе
  Олайне 12 367 Видземе
  Салдус 12 085 Курземе
  Сигулда 11 368 Видземе
  Талси 10 962 Курземе
  Добеле 10 895 Земгале

Баянар

дуьзар хъувун
  1. ↑ Worldcapitals.info
  2. ↑ «Латвийская Республика» - «Закон ЛР от 21.12.1999 "ЗАКОН О ГОСУДАРСТВЕННОМ ЯЗЫКЕ"»
  3. ↑ Население Латвии на 2014 год по данным Центрального статистического бюро Латвии, 20.08.2014 (инг.)
  4. ↑ Известия — «Латвия перешла на евро»
  5. ↑ 5,0 5,1 GDP, PPP (current international $)  (инг.). The World Bank Group. Ахтармишун 10 ноябрь 2013.
  6. ↑ «World Telephone Numbering Guide» — «LATVIA»
  7. ↑ «PLANETOLOG.ru» — «Часовые пояса Латвии»
  8. ↑ Population Census 2011 — Key Indicators Архивация 10 июнь 2012 йисан.
  9. ↑ Member States of the United Nations
  10. ↑ LENTA.ru — В Евросоюз вступили десять новых государств
  11. ↑ NATO.int — NATO welcomes seven new members
  12. ↑ Council of Europe — member-state — Latvia
  13. ↑ Latvia in Brief. Latvian Institute (2012). Ахтармишун 12 май 2011.
  14. ↑ Латвия — генезис понятия (латыш.)
  15. ↑ Статьи 8 и 10 Конституции Латвийской Республики
  16. ↑ Конституция Латвийской Республики. Кабинет министров Латвийской Республики. Архивация 19 июль 2013. Ахтармишун 17 июль 2013.
  17. ↑ Latvijas Brīvo arodbiedrību savienība
  18. ↑ HISTORY AND PROGRESS OF TERRITORIAL REFORM IN LATVIA Архивация 16 август 2010 йисан.
  19. ↑ Administratīvo teritoriju un apdzīvoto vietu likums (Latvian). likumi.lv (18 декабрь 2008). Ахтармишун 5 январь 2010.

ЭлячӀунар

дуьзар хъувун
Чешне "https://lez.wikipedia.org/w/index.php?title=Латвия&oldid=96495" я