Википедия

Азербайжанар

(ЦӀапар-кай рахкъурнава )
Азербайжанар
Азербайджанлылар
Мугъул руш, Баку, 1897 йис
Вири санлай кьадар

35 миллион кьван

Гегьенш хьанвай ареал
Ирандин пайдах Иран 20 миллион кьван [1]
Азербайжандин пайдах Азербайжан 8 172 800 кас [2]
Урусатдин пайдах Урусат 603 070 кас [3]
       Дагъустандин пайдах Дагъустан 130 919 кас
       Москвадин пайдах Москва 57 123 кас
       Тюмень вилаятдин пайдах Тюмень вилаят 43 610 кас
Туьркиядин пайдах Турция 700 000 кас
Гуржистандин пайдах Грузия 233 024 кас [4]
Къазакъстандин пайдах Къазахстан 85 292 кас [5]
Украинадин пайдах Украина 45 176 кас [6]
Киргизиядин пайдах Киргизия 17 267 кас [7]
Германиядин пайдах Германия 15 219 кас [8]
Беларусиядин пайдах Белоруссия 5 567 кас [9]
ЧӀал
Азербайжан чӀал
Дин
Ислам — шии ва суни мусурманар
Акатзава
туьрк халкьар
Этник группаяр
айрумар, афшарар, баятар, къарадагъар, къарапапагъар, терекемеяр, шахсевенар
Мукьва халкьар
туьрквер, къумукьар ва мсб.
Ареалдин карта

Азербайжанар, Кьажарар, Мугъулар, ЦӀапар (азер. азербайджанлылар) — асул гьисабдалди Азербайжанда ва Ирандин кеферпатан вилаятра уьмуьр ийизвай туьрк халкьар. Идалайни гъейри, пара кьадарда кьажар диаспораяр Урусатда, Гуржистанда, Иракда ва Турцияда ава [10]. Кьадардиз килигна Къавкъаздин виридалайни чӀехи миллет я. ГьакӀни, чӀехивилиз килигна туьрк миллетрин арадай мугъулар кьведлагьай чкадал ала (Турциядин туьркверилай кьулухъ).

Европеоид расадин каспи типдиз талукь я. Азербайжан чӀалал рахазва. Диндал гьалтайла кьажаррин чӀехи пай шии мусурманар, гъвечӀи пай сунияр я.

Чеб авай чилер ва кьадар

Азербайжандин агьалидин 91,6 % мугъулри туькӀуьрзава. Гуржистан ва Иран уьлквейра агьалидин кьадардиз килигна мугъулар кьведлагьай чкадал ала.

Азербайжандилай гъейри мугъулрин чӀехи диаспораяр Иран, Урусат, Турция, Гуржистан, Къазахстан, Украина хьтин уьлквейрани ава.

Ирандин азербайжанар

Дуьньяда виридалайни пара азербайжанар авай уьлкве Иран я, абур Ирандин кьилин халкь тир фарсарилай кьулухъ кьадардиз килигна кьведлагьай чкадал ала. Абур Ирандин РагъакӀидай Азербайжан, РагъэкъэчӀдай Азербайжан, Эрдебил ва Зенжан вилаятрин ва Тебриз шегьердин агьалидин чӀехи пай туькӀуьрзава. ГьакӀни, тӀимил кьадарда азербайжанри Курдистан вилаятдин рагъэкъэчӀдай патан хуьрера, Хамадан ва Казвин вилаятдин кеферпатан хуьрера уьмуьр ийизва [11]. Ирандин Тегьран, Кередж ва Мешгьед хьтин чӀехи шегьерра азербайжанарин чӀехи жемиятар ава. Иранда абурун кьадар 25 миллиондив агакьзава, амма бязи чешмейри гузвай малуматриз килигна, азербайжанарин кьадар идалай гзаф виниз я ва 35 миллиондив агакьзавайди тестикьарзава [12].

Урусатдин азербайжанар

Урусатда азербайжанри адет тирвал Дагъустандин Дербент ва Табасаран районра уьмуьр ийизва ва абурал республикадин бинедин халкьдин статус гала. 2010 йисан малуматрив кьурвал, Дагъустанда абурун кьадар 131 агъзур кас тир. Къе азербайжанари Дербент райондин 58 %, Табасаран райондин 18 %, Кизляр райондин 2,3 % ва Рутул райондин 1,5 % туькӀуьрзава. Советрин ва постсоветдин девирда уьлкведин къене хьайи азербайжанрин миграциядин процессрин себебдалди, къе Урусатдин саки вири регионра азербайжанрин жемиятар (диаспораяр) ава. Абурун Урусатда авай виридалайни чӀехи жемиятар Москва шегьердин (57 123 кас) ва Тюмень вилаятдин (43 610 кас) диаспораяр я. 2010 йисан малуматриз килигна, Урусатдин Федерацияда 603 агъзур азербайжанар къейд авунай.

Гуржистандин азербайжанар

Гуржистанда азербайжанри агьалидин кьадардиз килигна гуржийрилай кьулухъ кьведлагьай чка кьунва. Абур асул гьисабдалди уьлкведин Квемо-Картли вилаятда гегьенш хьанва. Квемо-Картли вилаятдилай гъейри азербайжанри Кахетия, Шида-Картли ва Мцхета-Мтианети вилаятра уьмуьр ийизва.

Квемо-Картли вилаятда:

2002 йисуз и вилаятдин агьалидин 45 % (225 агъзур кас) азербайжанри туькӀуьрзавай.

Кахетия вилаятда:

2002 йисуз и вилаятдин агьалидин 10 % (40 агъзур кас) азербайжанри туькӀуьрзавай.

Шида-Картли вилаятда:

2002 йисуз вилаятда азербайжанрин кьадар 6 агъзур тир (1,8 %).

Мцхета-Мтианети вилаятда:

2002 йисуз Мцхета-Мтианети вилаятдин 1,8 % (2 агъзур кас) азербайжанри туькӀуьрзавай. Асул гьисабдалди Мцхета районда уьмуьр ийизва.

Гуржистандин кьилин шегьер тир Тбилисида 11 агъзур азербайжанви къейд авунва, им вири агьалидин 1 % я. Кьведлагьай чӀехи шегьер Руставида азербайжанрин кьадар 11 агъзур кас я (4 %)

Къарабагъдин гьуьжет гатӀумдалди Армениядин саки вири регионра пара кьадарда мугъул хуьрер авай. 1897 йисуз Армениядин кьилин шегьер Ереванда 12 359 азербайжанар авай, агьалидин 42,6 % азербайжан чӀалал рахазвай [13]. XIX виш йисан эхирда Ереван уездда 77 агъзур азербайжанар авай. СССР-дин девирда, 1979 йисан малуматриз килигна, Арменияда 160 800 азербайжанар авай, им вири агьалидин 5,3 % тир [14]. Къарабагъдин дяве гатӀумдайла, азербайжанаринни эрменийрин арада гьатай къаларин себебдалди, Арменияда авай азербайжанрин вири катна хъфенай. Исятда Арменияда са мугъулни авачирди малум я [15].

Турцияда азербайжанар Армениядихъ галаз са сергьятрал авай регионра гегьенш хьанва, ибур Карс, Игдыр ва Эрзурум вилаятар я. Турцияда авай азербайжанрин лап чӀехи пай чкадин агьалидихъ галаз акахьнава лугьуз абурун дуьз кьадар малум туш.

Алай аямда азербайжанар Европадин, Кеферпатан Америкадин ва СНГ-дин уьлквейрин саки виринриз чкӀанва.

Тарих

ТӀвар

XVI – XVII виш йисариз талукь архивра Сефевийрин гьукуматда авай вири халкьариз, абурун къене азербайжанарни кваз, «къизилбашар» лугьузвай [16]. И тӀвар куьчери туьрк тайифаяр сад авун паталди ганай. XVIII виш йисан сифте кьилера Къавкъаздиз дяведин вигьинар авур урусри чкадин «христиан тушир» агьалияр сад-садавай хкягъзавачир ва виридаз «бусурманар» (мусурманар) лугьузвай [17]. «Персиядиз дяведин финифар» ийидалди 1722 йисуз Астраханьда чапдай акъатай I-й Пётрдин манифестда Иранда ва Кьиблепатан Къавкъазда уьмуьр ийизвай кьуд чӀехи халкьарин тӀварар кьунвай, ибур: «фарсар, эрменияр, гуржияр ва эжемияр» я. Ина урусри эжеми тӀварцӀелди азербайжанар фикирда кьазва [18]. Малум я хьи, XV – XVIII виш йисара Усманрин Империяда авай азербайжанриз «эжемияр» лугьузвай [19]. XIX виш йисан садлагьай паюна уьмуьр авур эрмени кхьираг ва этнограф Хачатур Абовяна курд миллетдин меденият ва къилихар къелемдиз къачурла кхьенвай хьи, сунни мусурманри азербайжанриз ва фарсариз «русвагьардай Эжем тӀвар ганай» [20].

Кьиблепатан Къавкъаз Урусатдин империядик акатайдалай кьулухъ, адет тирвал вири туьрк халкьариз «татарар» лугьузвай урусри азербайжанриз «къавкъаздин татарар» тӀвар ганай [21].

Брокгаузан ва Евфронан Энциклопедиядин Гафарганда авай «Туьрк-татарар» макъалада азербайжанриз «адербайжандин татарар» тӀвар ганай. Гьа чӀавуз Ядринцев, Харузин, Шантр хьтин алимри «адербайжандин татарриз» «адербайжанар» тӀвар гунин теклиф вилик кутунай. ТӀвар-ван авай француз антрополог Жозеф Деникера 1900 йисуз чапдай акъудай илимдин кӀвалахра азербайжанриз «туьрк чӀалал рахазвай Къавкъаздин иранвияр» тӀвар ганай [22]. Аквадай гьаларай, азербайжан халкьдин XX виш йисуз арадал атанвай тӀвар чпин тарихдин чилер тир Ирандин Азербайжан вилаятдин тӀварцӀихъ галкӀанвайди чир жезва [23]. Революциядилай виликан Урусатда азербайжан миллетдин векил къалурун патал «фарс» гафни кардик квай. XVII виш йисуз Персиядиз сиягьат авур француз тарихдар Ш. Шардена къейд авунай хьи, гьа чӀавуз миллетдикай аслу тахьана Ирандин вири агьалидиз «фарсар» лугьузвай [24]. Турциядин Карс вилаятдин суни туьрквери азербайжанриз «шийияр», кьериз «эжем» лугьузвай [25]. Виликди Азербайжандин Ордубад районда уьмуьр авур зоки-эрменийри азербайжанриз курдар лугьузвай. Мумкин я, мус ятӀа а чилерар виш йисарин къене чкадин азербайжанарихъ галаз акахьна абурун къене цӀранвай курдри уьмуьр ийизвай ва абурукай амукьайди са тӀвар я. Къе малум я хьи, дяве вахтунда Лачин, Келбежер районрай катай агьалиди чпи чпиз курд лугьузва, амма курд чӀал лап кьуьзуьбурун рикӀерал ама.

Къавкъаздин чӀехи пай халкьари азербайжанриз кьажар лугьузва. Къарачайрини балкарри — къаджарлы, чеченрини ингушри — гӀажари, къумукьри, яхулри ва даргийри — къажар лугьузва [26]. Аварри, андийри, чамалалри, багулалри ва арчийри азербайжанриз гзаф вахтара падар лугьуда. ГьакӀни, Дагъустанда вилик девирда азербайжан миллетдиз лугьудай мад са гаф авай — гьемшерияр. И фарс гаф кьве паярикай ибарат я гьем (са) шери (чил) ва «сачиливи» мана гузва. Азербайжан пата авай цӀахуррини рутулри азербайжанриз мугъал лугьузва [27].

Виш йисарин къене азербайжанарихъ галаз къуншивал авур лезгийрин лексикада азербайжан миллетдин векил къалурдай са шумуд гаф ава. Виридалайни гегьеншдиз менфят къачузвай гаф цӀап я[28]. БалкӀандин фитедихъ галаз ассоциация жезвай и гаф русвагьдин этнонимдиз элкъвенва ва эдебдин нормадилай экъечӀ тавун паталди лезгийри азербайжанрин вилик и гаф кардик кутузвач. ГьакӀни, лезги чӀала азербайжанриз лугьудай мад кьве гаф ава, ибур мугъул ва кьажар я, амма и гафар асул гьисабдалди Дагъустан пата авай лезгийрин мецерал ала.

Арадал атуникай

Мугъул миллетдин арадал атуникай чара-чара тарихдар алимри сад садавай тафаватлу фикирар ганвайди я. Амма вирида сад хьиз тестикьарна хьи, азербайжанар — чара-чара миллетрин туьрк тайифайрихъ галаз акахьунин рекьелди арадал атанвай этнос я.

Советрин ЧӀехи Энциклопедияди гузвай малуматриз килигна, азербайжан миллетдин энтогенезда (арадал атуна) Атропатенадин ва Алпандин бинедин агьалиди къати иштиракнавайди я. Алпандин ва Атропатенадин тайифаяр, чи эрадилай вилик I-й агъзур йисуз Къавкъаздиз атанвай иран ва туьрк тайифайрихъ галаз (скифар, гуннар, булгарар, хазарар, угъузар, кипчакар, киммерияр ва мсб.) акахьна азербайжан миллет арадал атанвайди я [29].

Британника Энциклопедияда азербайжанрин арадал атуникай икӀ кхьенва: «Азербайжанар чара-чара миллетрин акахьунин рекьелди арадал атанвай халкь я. Вичик квай виридалайни дегь элемент Кьиблепатан Къавкъаздин тайифаяр ва Персиядин кефер пата уьмуьр ийизвай ва фарс чӀалал рахазвай мидийвияр я».

Кеферпатан Ирандин фарс агьалияр туьрквериз элкъуьнин девир, иниз XI виш йисуз сифте туьрк селжукрин ва гуьгъуьнлайни муькуь туьрк тайифайрин атунихъ галаз алакъалу тирди гьисабзава. Британникада кхьенвайвал, азербайжан миллетдин арадал атуна виридалайни пара иштиракай туьрк тайифа, Азербайжандин чилерал 11-й виш йисуз атанвай — угъузар я.

С. Т. Еремянан версиядив кьурвал, азербайжан миллетдин арадал атуниз мусурманвал кьабулнай дегь Алпан тайифайрини чӀехи кар кутунай. Абур Алпан чилерал атанвай зурба туьрк-угъуз тайифайрихъ галаз акахьна, виш йисарин къене туьрквериз элкъвезвай. С. М. Алиеван фикирдалди, ибур гуьгъуьнин угъуз тайифаяр тир: байатар, кьажарар, кипчакар, афшарар, бегдилияр ва мсб.

В. Ф. Минорскийди къейд авурвал, азербайжан чӀалаз хас тир фарс интонация ва вичик квай зурба кьадарда фарс-араб асулдин гафари, азербайжан миллетдин фарс бинейрикай хабар гузва, идалайни гъейри, туьрк чӀалара жедай вокал гармония хьтин кьетӀен лишан азербайжан чӀалак квач.

«РагъэкъечӀдай патан тарих» ктабди гузвай малуматриз килигна азербайжан миллетдин арадал атунин процесс XV виш йисан эхирда акьалтӀнай. Сефевийрин династияди гьукум гьалай девирда абуру шийи мезгьеб кьабулнай. Тарихдарри азербайжан миллет, кьибле патавай Къизил-Уьзен вацӀалай кеферда авай Къавкъаздин ЧӀехи цӀиргъел кьван ва Каспи гьуьлуьн кьерерай рагъакӀидай пата авай Гуржистан ва Армениядал кьван экӀя хьанвай сергьятрин къене арадал атанвайди гьисабзава.

Туьрк тайифайрин Ирандай Кьиблепатан Къавкъаздиз куьч хьунин процесс дуьз XVI – XVII виш йисаралди давам жезвай. ГьакӀ, Мугъандин чилерал шагьсеванар ва падарар акъатнай [30].

В. А. Шнирельманан фикирдалди, Кеферпатан Азербайжанда чара-чара туьрк тайифаяр сад-садахъ галаз акахьна са азербайжан миллетдиз элкъуьнин процесс 1920 – 1930 йисаралди кьиле физвай.

Урусатда азербайжанрин энтогенездикай сифте малуматар XIX виш йисан эхирриз талукь я. Урусатдин империяда акъатзавай Эфронан ва Брокгаузан Энциклопедияда мугъулрикай икӀ кхьенвай: «Адербейжандин татарар — туьрк-селжукрин, Гулагу-Ханан кьушундин туьрк-монголрин ва тамамдаказ туьрк хьанвай иранвийрин несилар я».

Миллетдин тарих

Сефевийрин династияди Иранда гьукум гьалай чӀавуз абурун гъилик Персиядин чӀехи пай акатнай ва чкадин туьркни фарс чӀалари сад садаз чӀехи таъсир къалурнай [31]. XVIII виш йисуз Сефевийрин династия терг хьайидалай кьулухъ азербайжан миллетди уьмуьр ийизвай чилерал цӀудралди саки аслутушир гьукуматар арадал къвез-хъфизвай [32]. XIX виш йисан къене урусринни-фарсарин дявеяр гатӀумнай. Фарсариз чеб душмандин кӀаник акатзавайди акурла, дяве вахтунда акьалтӀарун паталди урусриз икьрар кьабулиз теклифнай. 1828 йисуз кьве патани «Туьркменчайдин икьрар»диз къул чӀугунай. Икьрардин тӀалабунрив кьурвал, Араз вацӀалай кефердихъ галай Ирандин регион (Кеферпатан Азербайжан) Урусатдин Империядин гъилик физвай, амма Кьиблепатан Азербайжан Ирандин къене аламукьзавай [33]. Идан нетижада азербайжан халкь кьве патаз пай хьанай, адан чӀехи пай Иранда, гъвечӀи пайни Къавкъазда амукьнай ва Иранда авай азербайжанри уьлкведа чпин нуфус квадарнай.

1886 йисан сиягьрин малуматриз килигна, Урусатдин империяда азербайжанри Бакудин, Елизаветпольдин, Тифлисдин ва Еревандин губерияйра, гьакӀни Дербентдин ва Закаталадин округра уьмуьр ийизвай, абурун вири санлай кьадар 1 139 659 кас тир [34].

Чпиз кьилдин гьукуматар авай къунши гуржийрилай ва эрменийлай тафаватлу яз, 1918 йисалди азербайжанриз чпин гьукумат авачир. Абуру чеб мусурман умматдин са чӀук яз гьисабзавай [35]. Урусатдин империя чкӀайдалай кьулухъ, 1918 йисуз, къенин Азербайжандин сергьятрин къене, азербайжан миллетдин тарихда садлагьай демократик республика арадал гъанай — Азербайжандин Демократик Республика (АДР). Кьве йис уьмуьр гьалай и жегьил гьукумат фад заманда СССР-дик акатнай. Советдик акатайдалай кьулухъ Азербайжандин ССР тешкилнай. 1925 йисан малуматриз килигна, АССР-да 1 241 758 азербайжанди уьмуьр ийизвай, им вири уьлкведин агьалидин 59,6 % тир [36]. Ватандин ЧӀехи Дяведин йисара чӀехи пай азербайжанар чпин ватан хуьн патал Яру Кьушунрин жергейрик экечӀнай. Азербайжандин вадакай са эгьли фронтдиз рекье гьатнай. Телеф хьанвайбурун кьадар виш агъзурралди алцумзава. ГьакӀни, 7,5 агъзур азербайжанви Афганистандин дяведани иштирак авурди я.

1990 йисан январьдиз чкадин оппозиция терг авун патал советрин кьушунрин батальонар Баку шегьердиз залан техникадаллаз гьахьайла вишералди ислягь граждан агьалияр кьенвай. Гьар йисуз 20 январьдин юкъуз Азербайжанда траурдин югъ малумарзавайди я. 1991 йисуз СССР-дин эсердикай хкъечӀай Азербайжан аслутушир гьукуматдиз элкъвенай. 1991-1993 йисарин къене давам хьайи Сувун Къарабагъдин дяведин нетижада 1 миллион кьван азербайжанри Къарабагъдин чилер гадарна Азербайжандин къене патан районриз ва шегьерриз куьч хьанай ва гуьгъуьнлай абурал катайбурун статус гилигнай [37]. 1992 йисан февраль вацра эрмени яракьвийри Хужалы хуьре авур гатун-кьиникьра вишералди ислягь азербайжанар телеф хьанай. И югъ Азербайжанда траур хьиз къейдзава. 1988-1989 йисарин къене Армениядай Азербайжандиз 186 агъзур мугъул катнай.

Гьар йисан 31 декабрьдиз Азербайжанда гьукуматдин дережада «Вири дуьньядин азербайжанрин садвилин югъ» тӀвар галай суварин мярекат кьиле тухузва. И сувар тешкилунин мурад дуьньяда авай вири азербайжанар сад авун, чпин милли махсусвал мадни кӀеви хъувун я. А юкъуз гафарун патал халкьдин вилик Азербайжандин президент экечӀзава.

Милли группаяр

Азербайжан миллетдин къене са шумуд этнографик группаяр арадал атанва. Абур сад-садавай медениятдин, майишатдин ва адетрин патахъай са кьадар тафаватлу я.

  • Айрумар — Азербайжандин рагъакӀидай пата гегьенш хьанва, асул гьисабдалди Генже, Дашкесен, Гадабег районра.
  • Афшарар — виликди абур 24 угъуз тайифайрикай сад хьиз малум тир. Къе абур азербайжан этносдин пай яз гьисабзава ва Ирандин саки вири регионра гьалтзава.
  • Баятар — угъуз тайифайрикай сад. Гьам азербайжанрин, гьамни туьркменрин субэтник группа хьиз физва.
  • Къарадагъар — Иранда авай Къарадагъ сувун дуьзенрал гегьенш хьанва. Зур-куьчери уьмуьр гьалзава, асул гьисабдалди малдарвилел алахънава. Медениятдин жигьетдай къунши шагьсевенриз мукьва я.
  • Къарапапагъар — Азербайжандин рагъакӀидай пата ва Гуржистанда уьмуьр ийизва. Чебни са шумуд тайифайриз пай жезва: борчало, сарал, араплы, джан-агьмеди, чахарлы, улачлы тайифаяр.
  • Падарар — виликди и тӀвар угъуз тайифайрикай садал алай. Муькуь тайифайрив гекъигайла и тайифади дегь девирдин лишанар, адетар, куьчери уьмуьр, малдарвал яргъалди хвенай. Ильханидрин династияди гьукум гьалай чӀавуз падарар Туркестандай Азербайжандиз куьчарнай (Араз вацӀун кьибле патаз). XVI виш йисуз абур къенин Азербайжан Республикадин чилерал акъатнай. Къе Дагъустандин бязи халкьари, месела аварри азербайжанриз «падарал» (падарар) лугьузва. Вилик девирда къумукьри ва даргийри Дербент райондин азербайжанариз (терекемейриз) — падарар лугьузвай.
  • Шахсевенар — асул гьисабдалди Иранда уьмуьр ийизвай азербайжанрин субэтнос я. Чебни са шумуд тайифайриз пай жезва: инанлу, бегдади, усанлу ва мсб.

Мугъулрин кьетӀен этник группа терекемеяр я. Абур Дагъустандин Дербент районда ва Азербайжандин бязи районриз чкӀанва. Сифте яз «терекеме» гаф са тайифадин милли тӀвар тир, амма XIX — XX виш йисара Азербайжанда куьчери малдарвилел алахънавай агьалидин виридаз терекеме лугьуз хьанай. Дагъустандин терекемеяр яргъал йисара дарги ва яхул ханрин мулкара лукӀвилин къуллугъдал алай.

Антропология

Азербайжанар европеоид расадин каспи подтипдиз талукь я. И подтипдик гьакӀни къумукьар, цӀахурар, татарни курдар акатзава.

XIX виш йисан урус антрополог Иван Пантюхова Къавкъаздин миллетрин антропологиядин жуьреяр чирдайла азербайжанрин юкьван гьисабдалди аскӀан буй — 165 см, вирибурулайни кӀеви сарар, вилерин шуьтруь ранг (80-92 %) къейд авунай. Антропологиядин типдин патахъай Пантюхова икӀ кхьенай: 

 «Фарсарин типдиз азербайжандин татарар, удияр, курдар, татар ва къарапапагъар ухшар я. Азербайжандин татарриз гзаф акахьай антропологиядин тип хас я. Чпи уьмуьр ийизвай регионрикай аслу яз абурук чкадин миллетрин лишанар ква, месела виш йисарин къене эрмени чилерар уьмуьр авур азербайжанарик эрменийриз хас тир кьетӀен лишанар ква. Азербайжанрин лап чӀехи пай яргъи кьилин кӀараб галайбур я ва абурук монголоид расадин лишанрикай са зерре кьванни квач.»

Советрин антрополог Валерий Алексеева гайи малуматриз килигна, Къавкъаздин халкьарин арадай виридалайни чӀулавбур ва бедендал пара чӀарар авай миллет — азербайжанар я.

ЧӀал

Азербайжан чӀал — туьрк чӀаларин хзандин кьиблединни-рагъакӀидай патан угъуз чӀаларин группадик акатзава. И группадик гьакӀни гагауз, туьрк, туьркмен, салар, хорасан-туьрк чӀалар ва крым-татар чӀалан кьиблепатан нугъат, узбек чӀалан хорезм нугъатни акатзава [38]. Виш йисарин къене азербайжан чӀал фарс ва араб чӀаларин зурба таъсирдик квай виляй, къе и чӀалак 10 агъзуралай виниз араб-фарс бинедин гафар ква.

Азербайжан чӀал Азербайжандин агьалидин саки 98 % пайдин хайи чӀал я [39]. Идалайни гъейри, азербайжан чӀалал Ирандин кеферпатан вилаятрин, Гуржистандин рагъэкъэчӀдай патан региондин ва Дагъустандин Дербент ва Табасаран райондин агьалияр рахазва. Азербайжанда, Гуржистанда ва Урусатда уьмуьр ийизвай азербайжанрин саки виридаз хъсан ва я пис дережада урус чӀал чизва. Иранда авай азербайжанриз фарс чӀал хайи чӀалан дережада чизва. Самур вацӀалай кьибле пата уьмуьр ийизвай гзаф пай лезгийрин азербайжан чӀалан чирвилер усалбур туш, гьатта жегьил несилриз хайи лезги чӀалалай хъсан азербайжан чӀал чизва. ЦӀудралди лезги хуьрерин агьалияр тамамдаказ азербайжан чӀалал элячӀнава.

Генетикадин жигьетдай азербайжан чӀал кьве жуьредин нугъатрин группадиз пай хьанва: угъуз ва кипчак нугъатар)[40]. Вичин нубатда и кьве группайрик пара кьадарда нугъатар ва чкадин рахунар ква. Тарихдин къене кьве патаз пай хьана къакъатнавай азербайжан чӀал (Иран ва Азербайжан) и вилаятра кьилди вилик физвай. Иранда фарс чӀалан къати таъсирдик галай эдеби азербайжан чӀал Къавкъаздин эдеби азербайжан чӀалавай са кьадар тафаватлу я. Кеферпатан Азербайжан Урусатдин империядик акатайдалай кьулухъ, XIX виш йисуз шемахадин ва бакудин нугъатрин бинедал къенин эдеби азербайжан чӀал туькӀуьрнай [41].

ЧӀалан тарихдикай

Азербайжан чӀалал кхьенвай сифтегьан тарихдин материалар XIII виш йисариз талукьбур я [42]. Чи йикъарив агакьай виридалайни дегь азербайжан эдебиятдин эсерар, XIII – XIV виш йисарин къене уьмуьр гьалай шейгь Пуре Гьасанан туькӀуьрунар я [43]. XV виш йисан эхирар азербайжан чӀал зарбдиз вилик физвай ва цуькведа авай вахтар тир. Гьа девирда азербайжан чӀалал Насими, Хатаи, Физули хьтин зурба кхьирагри ва шаирри кхьизвай [44]. Чпин эсерар абуру азербайжан чӀалан тебриздин нугъатдал туькӀуьрзавай. Яргъал вахтунда азербайжан чӀалди Кеферпатан Иранда ва Кьиблепатан Дагъустанда «чкадин чӀалан» роль къугъвазвай, яни чара-чара миллетри сад-садахъ галаз рахадай умуми чӀал (месела, къе Дагъустанда урус чӀал хьиз) [45]. Виш йисарин къене лезгийрихъ галаз къуьн-къуьневаз уьмуьр гьалай азербайжанрин чӀалай лезги чӀалак пара кьадарда азербайжан гафар гьатнава, гьатай гафарин гзафбуру бинедин лезги гафар чуькьвена арадай акъуднавайди я.

Кхьинар

XX виш йисан къене азербайжан чӀалан кхьинар пудра дегиш хьанай. 1922 йисалди азербайжанри араб гьарфаралди кхьизвай. 1920 йисара араб гьарфар латин алфавитдиз дегишарнай, гуьгъуьнлайни кирил графикадиз [46]. 1958 йисуз алфавит чӀалаз мадни кутугдайвал кирилл алфавит хъсанарнай ва адак са алфавитдани гьалт тийизвай Ҝ и Ҹ гьарфар кутунай. 1991 йисуз Азербайжанди СССР-дикай аслутуширвал малум авурдалай кьулухъ, абуру туьрк алфавит кьабулна виликан латин графикадиз элкъвенай.

Алай аямда Ирандин азербайжанри араб гьарфаралди кхьизва, Азербайжан Республикада латин алфавит кардик ква, Дагъустандин азербайжанрини кирилл алфавитдикай менфят къачузва.

Дин

 
Бакуда авай шийийрин Биби-Гьейбат мискӀин

Азербайжан халкьдин лап чӀехи пай (90 %) Ислам диндин шийи мезгьебдин рекье ава. Ирандин азербайжанрин там вири шийияр ятӀа, Къавкъаздин азербайжанрик са кьадар суниярни ква. Суни азербайжанар асул гьисабдалди Азербайжандин кеферпатан районра ва Кьиблепатан Дагъустанда чкӀанва.

Гуржистандин азербайжанрин са пай сунияр, муькуь пайни шийияр я. Дагъустандин Дербент шегьердин бинедин азербайжанар шийияр я, амма Дербент ва Табасаран районрин хуьрера уьмуьр ийизвай азербайжанар сунияр я.

Идалайни гъейри, азербайжан миллетдин арада накъшбанд тӀарикъатдин ва суфизмдин рекье авай ксарни тӀимил туш.

2007 йисуз Азербайжанда 5 агъзур христиан-азербайжанар авайди малум я.

Брокгаузан ва Евфронан Энциклопедиядин Гафарганда кхьенвайвал, Къавкъаздин миллетрин арада диндиз виридалайни чӀехи метлеб гузвай ва фанатизмдалди ибадат ийизвай халкьар татар, азербайжанар ва Дагъустандин сувахъанар я. ГьакӀни, и энциклопедияда кхьенвай хьи, азербайжанар къати мусурманар ятӀани абуру чара динрин векилар хъсан къатламишзава ва виридахъ галаз хуш авсият туькӀуьриз алахъзава.

Азербайжан миллетдин вини толерантвал француз тарихдар Элизе Реклюдини къейднавай: «Эхирни, муькуь динриз ибадат ийизвай миллетрихъ галаз хуш авсият хуьн – азербайжан халкьдиз хас тир хъсан тӀуларикай сад. Кьиблепатан Къавкъазда шиийри винизвал ийизвайтӀани, абуру чкадин суни эгьлийриз садрани дарвал гайиди туш. Араб уьлквейра и кьве мезгьебрин арада жедай пехъи душманвал, Кьиблепатан Къавкъаздин азербайжанриз хас туш.»

Алай чӀавуз Азербайжан Республикада ислам диндин таъсир къвердавай тӀимил жезва.

Милли къилих

Психологиядин илимрин доктор, профессор В. Г. Крыськоди азербайжанрикай икӀ кхьенай:

«ТӀулариз килигна азербайжанар азадвал кӀандай, дамахар квачир, гьар са кар чирунал рикӀ алай, хиве кьур гаф кьилиз акъуддай миллет я. Са кьадар умун ятӀани абуру чеб лайихлудаказ тухузва ва къарарар фад кьабулзава. Чпиз гьуьрметсузвал авур ва ягь-намусдик кягъай касдиз азербайжанри къати жаваб гуда. Къал-гьуьжетдин гьалара вичик туьнтвал хас тир азербайжанравай вич гъилера кьаз жезвач ва гзаф гагьди лас хъжезвач, амма абур чеченар ва осетинар хьиз пехъи туш» [47].

Эдебият

Баянар

  1. ↑ Southern Azerbaijan // UNPO
  2. ↑ Переписи населения Азербайджана 1979, 1989, 1999, 2009 годов
  3. ↑ Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
  4. ↑ Национальный состав по краям Грузии (Total population by regions and ethnicity)  (инг.). Национальная статистическая служба Грузии. Ахтармишун 28 апрель 2016.
  5. ↑ Агентство Республики Казахстан по статистике. Перепись 2009. (Национальный состав населения.rar)
  6. ↑ Всеукраинская перепись населения 2001 года. Распределение населения по национальности и родному языку. Государственный комитет статистики Украины. Архивация 25 август 2011.
  7. ↑ National Statistical Committee of Kyrgyz Republic 2009.
  8. ↑ Startseite - Statistisches Bundesamt (Destatis)
  9. ↑ Перепись населения Республики Беларусь 2009 года. НАСЕЛЕНИЕ ПО НАЦИОНАЛЬНОСТИ И РОДНОМУ ЯЗЫКУ. belstat.gov.by. Архивация 3 февраль 2012.
  10. ↑ Большая советская энциклопедия. Третье издание. В 30 томах. Главный редактор: А. М. Прохоров. Том 1: А — Ангоб. Москва: Государственное научное издательство «Большая Советская Энциклопедия», 1969, стр. 278.
  11. ↑ Iran. Azarbaijanis
  12. ↑ Southern Azerbaijan Архивация 3 июнь 2010 йисан.
  13. ↑ Перепись населения Российской империи 1897 года. Население Еревана.
  14. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения Армянской ССР
  15. ↑ Чёрный Сад. Томас де Ваал. гл. 5
  16. ↑ Волкова Н. Г. О названиях азербайджанцев на Кавказе // Ономастика Востока. — М.: Наука, 1980. — С. 209.
  17. ↑ Алекперов А. К. Исследования по археологии и этнографии Азербайджана. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1960. — С. 74-75.
  18. ↑ История СССР, Выпуски 1-3. — Изд-во Академии наук СССР, 1979. — С. 197-198.
  19. ↑ Ali Arslan. "Osmanlılarda Coğrafi Terim Olarak 'Acem' Kelimesinin Manası Ve Osmanlı-Türkistan Bağlantısındaki Önemi (XV—XVIII. Yüzyıllar) — A.Ü. Osmanlı Tarihi Araştırma Ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı: 8, Ankara 1999.
  20. ↑ Абовян Х. Курды // Кавказ. — 1848. — № 47. — С. 189.
  21. ↑ «Алфавитный список народов, обитающих в Российской Империи» Демоскоп Weekly
  22. ↑ Joseph Deniker. The races of man: an outline of anthropology and ethnography. W. Scott, ltd., 1900, стр. 376
  23. ↑ Единство и многообразие культур (вводная статья к энциклопедии «Народы и религии мира») — лист 3, раздел „Названия народов“ // Тишков В. А.
  24. ↑ Жигалина О. И. Этносоциальная эволюция иранского общества. — М.: «Восточная литература» РАН, 1996. — С. 71-72. — ISBN 5-02-017952-3.
  25. ↑ Шаблон:Не переведено 3. Kars ili ağızları. — 29. — Ankara: Gazi Universitesi, 1983. — С. 46-49 (раздел «Kars Azerileri»). — 386 с.
  26. ↑ Ингушско-русский словарь. ingush.narod.ru. Архивация 17 август 2012.
  27. ↑ Сергеева Г. А. Этнографические наблюдения в Азербайджане // Полевые исследования Института этнографии, 1982. — М.: Наука, 1986. — С. 96.
  28. ↑ Толковый словарь лезгинского языка А. Г. ГЮЛЬМАГОМЕДОВ, Махачкала 2003 г.
  29. ↑ Azerbaijani — Энциклопедия Британникадай макъала  (урус)
  30. ↑ Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв. // Кавказский этнографический сборник. — М.: Изд-во АН СССР, 1969. — Т. 4. — С. 4.
  31. ↑ John R. Perry. «Persian in the Safavid Period: Sketch for an Etat de Lanque», Pembroke Papers 4 (1996), с. 272, 279 Архивация 4 октябрь 2015 йисан.
  32. ↑ Tadeusz Swietochowski. Russian Azerbaijan, 1905—1920: The Shaping of National Identity in a Muslim Community. Cambridge University Press, 2004. ISBN 0-521-52245-5. Стр. 2
  33. ↑ C.E.Bosworth, «Azerbaijan», in Encyclopedia Iranica (London and New York: Routledge and Kegan Paul, 1989)p.224
  34. ↑ "Алфавитный список народов, обитающих в Российской Империи". «Демоскоп». Архивация 25 август 2011.
  35. ↑ Энциклопедия Британника, статья: Azerbaijan
  36. ↑ Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия, 1926. — Т. 1. — С. 641.
  37. ↑ Social Work: Assessment of social work practices, v.3 of Social Work, ISBN 81-8205-133-9. Gyan Publishing House, 2004; p.43
  38. ↑ Гаджиева Н. З. Азербайджанский язык // Языки народов СССР: в 5-ти томах. Тюркские языки. — М.: Наука, 1966. — Т. 2. — С. 66-67.
  39. ↑ İnzibati - ərazi bölgüsü, əhalinin sayı və tərkibi. Əhalinin milli tərkibi, ana dili və sərbəst danışdığı dillərə görə bölgüsü. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi.  (азерб.)
  40. ↑ Языки Российской Федерации и соседних государств. Энциклопедия в 3-х томах. — М.: Наука, 1997. — Т. 1. — С. 50. — ISBN 5-02-011237-2.
  41. ↑ Азербайджанский язык — Большая советская энциклопедиядай макъала  (урус)
  42. ↑ Будагова З. Азербайджанский язык (краткий очерк). — Баку: Элм, 1982. — С. 5.
  43. ↑ H. Javadi, K. Burrill AZERBAIJAN x. Azeri Turkish Literature // Encyclopædia Iranica. — 1988. — Т. III. — С. 251-255.
  44. ↑ Сумбатзаде А. С. Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. — "Элм", 1990. — С. 266. — ISBN 5-8066-0177-3.
  45. ↑ Pieter Muysken. Studies in language companion series. From linguistic areas to areal linguistics. — John Benjamins Publishing Company, 2008. — Т. 90. — С. 74. — ISBN 9027231001, 9789027231000.
  46. ↑ Гиляревский Р. С., Гривнин В. С. Определитель языков мира по письменности. — М.: Наука, 1964. — С. 48.
  47. ↑ Этнопсихологический словарь. — М.: МПСИ. В.Г. Крысько. 1999  (инг.).

ЭлячӀунар

Шаблон:Туьрк халкьар

Чешне "https://lez.wikipedia.org/w/index.php?title=Азербайжанар&oldid=96093" я