Тбилиси

Тбилиси
Пайдах	Герб
Уьлкве	Гуржистан
Къенепатан паюнар	10 районар, 4 посёлокар, 22 хуьрер
Шегьердин мэр	Каха Каладзе
Бине кьунва	V виш йисуз
Виликан тӀварар	Тифлис
Майдан	720 км²
Агьалияр	↘ 1 062 282 кас (2014)
Къалинвал	1533 кас/км²
Миллетар	гуржияр, эрменияр, урусар, осетинар, цӀапар
Динар	христианар, мусурманар
Сятдин чӀул	UTC+4
Телефондин код	+995 32
Почтайрин индексар	0100
Автомобилдин код	GEO
Официал сайт	http://www.tbilisi.gov.ge/
	Тбилиси Тбилиси

Тбилиси (гуржи: თბილისი — «чими ятар») — Гуржистандин кьилин ва виридалайни чӀехи шегьер. Тбилисидин муниципалитетдик акатзава, и муниципалитетдик гьакӀни 4 посёлокар ва 22 хуьрер ква.

2014 йисуз шегьердин агьалидин кьадар 1 062 282 миллион кас я. Майдан — 726 км².

География

Шегьер Гуржистандин кьиблединни-рагъэкъечӀдай пата, Тбилисидин хандакӀда ава. Ам Куьр вацӀун яргъивилихъди саки 30 км экӀя. Адак пуд патай суварин гуьнеяр агатнава. Тбилиси шегьер пара сейсмик зонада ава. РагъэкъечӀдай, кьибле ва рагъакӀидай патарай Гардабани райондихъ галаз, кефер патай — Мцхета райондихъ галаз са сергьятра ава.

Тарих

Агьалияр

2014 йисуз Тбилиси муниципалитетдик квай посёлокар ва хуьрер квачиз, Тбилиси шегьердин агьалидин кьадар — 1 062 282 кас тир.

2016 йисуз вири Тбилиси муниципалитетдин агьалидин кьадар — 1 113 000 тир.

Миллетар

Тарихдин къене Тбилиси шегьердин милли ва диндин состав гзаф жуьреба-жуьредин ва акахьайди тир. Уьлкведин кьилин шегьер Мцхетадай Тбилисидиз тухвайдалай кьулухъ V — VII виш йисарин къене адан агьалидин кьадар йигиндиз хкаж жезвай.

VII—XI виш йисара Тбилиси шегьер арабрин гьукумдик квай чӀавуз Тбилисидин эмиратдин агьалидин чӀехи пай диндин жигьетдай мусурманар тир, амма милли жигьетдай гуржи, араб, татар (цӀап) ва эрмени миллетрин акахьуникай ибарат тир.

IX виш йисалай XVIII виш йисалди шегьер активдаказ вилик физ авадан жезвай. Амма, 1795 йисан сентябрь вацра Ирандин шагь Агъа-Мугьаммад хан Кьажар Гуржистандин винел дяведин кампания тешкилнай. Багьна яз ада Гуржистандал Урусатдихъ галаз мукьва хьунин тахсир кутунай. Агъа-Мугьаммада Гуржистандин пачагь II-й Ираклийдин кьушунар кукӀварна, ахпа гуржийрин арада хьайи хиянатдин куьмекдалди ада женг чӀуг тавуна регьатвилелди Тбилисидиз гьахьнай ва шегьер тамамдаказ тарашна чукӀурнай. Гуржи агьалидин лап чӀехи пай телефнай, тахминан 22 агъзур кас, иллаки дишегьлияр ва аялар, лукӀвиле гьатнай. Шегьердин виридалайни чӀехи ва иер дараматар харапӀайриз элкъуьрнай. Эрменийрик ва муькуь мусурман миллетрик Агъа-Мугьаммада кяначир, вучиз лагьайтӀа ада абур вичин раятар яз гьисабзавай. Идан нетижада, 1803 йисуз саки 35 агъзур агьалияр авай Тбилисидин 92,6 % эрменийри туькӀуьрзавай. XIX виш йисалай XX виш йисалай кьадардиз пара эрменийри и шегьердиз гьатта идарани ийизвай. Октябрьдин революция жедалди Тбилисидин 47 кас кьилерикай 45 кас — эрменияр тир.

Урусатдин векилвилин советник тир Александр Негриди 1817 йисуз вичин йикъарганда Тбилиси шегьердикай икӀ кхьенай:

Тифлис — вири Гуржистандин вилаятрин ва абурук агатнай уьлквейрин регьберрин кьилин резиденция я. И шегьер сувун кӀане ала. Адан яргъивилихъди авахьзавай Куьр вацӀу шегьер кьве кӀарзава. Адан агьалидин кьадар 20 агъзуралай виниз я. Шегьерда авай 2 агъзур кӀвалерикай гуржийринбур вирини-вири 150—200 кӀвал я, амайбур вири эрменийрин кӀвалер я. Инин виридалайни девлетлу ксарни гьа эрменияр я.

Малуматрив кьурвал, 1848 йисалай 1922 йисал кьван шегьерда эрменийрин кьадар тӀимил жез эгечӀнай. 1865 йисуз Тбилисидин агьалидин 47 % эрменияр, 25 % гуржияр, 21 % — урусар ва 7 % муькуь халкьар тир. 1897 йисуз и пуд чӀехи миллетрин кьадар саки барабар хьанай.

XX виш йисуз уьлкведин къене физвай миграциядин процессрин себебдалди Тбилиси шегьерда гуржи миллетдин кьадар винел ахкьалтзавай. 1926 йисуз гуржияр садлагьай чкадал акъатнай ва Тбилиси шегьердин агьалидин 38 % туькӀуьрзавай, 1939 йисуз — 44 %, 1959 йисуз — 48 %, 1979 йисуз — 57 %, 1989 йисуз — 66 %, 2002 йисуз 84 %. Вичин нубатда эрмени эгьлийрин кьадар агъунваз тӀимил жезвай. 2002 йисуз абуру вири агьалидин паюникай 7,6 % тешкилзавай. Советрин береда кьадардиз пара жезвай урусарни, Советар чкӀайдалай кьулухъ шегьердай саки тамамвилелди квахьнай. 2002 йисуз абуру вири агьалидин вирини-вири 3 % тешкилнай.

2002 йисуз агьалидин милли состав года^[1]
вири	&&&&&&&&01081679.&&&&&01 081 679	100,00 %
гуржияр	&&&&&&&&&0910712.&&&&&0910 712	84,19 %
эрменияр	&&&&&&&&&&082586.&&&&&082 586	7,63 %
урусар	&&&&&&&&&&032580.&&&&&032 580	3,01 %
курдар	&&&&&&&&&&012116.&&&&&012 116	1,58 %
осетинар	&&&&&&&&&&010268.&&&&&010 268	1,40 %
азербайжанар	&&&&&&&&&&010942.&&&&&010 942	0,95 %
грекар	&&&&&&&&&&&03792.&&&&&03792	0,35 %
украинар	&&&&&&&&&&&03328.&&&&&03328	0,31 %
абхазар	471	0,04 %
кистияр	73	0,01 %
муькуьбур	&&&&&&&&&&&09811.&&&&&09811	0,91 %