Италия

Регион	кьилин хуьр	Майдан (км²)	Халкь
Абруццо	Л’Акуила	&&&&&&&&&&010794.&&&&&010 794	&&&&&&&&01324000.&&&&&01 324 000
Апулия	Бари	&&&&&&&&&&019362.&&&&&019 362	&&&&&&&&04076000.&&&&&04 076 000
Базиликата	Потенца	&&&&&&&&&&&09992.&&&&&09992	&&&&&&&&&0591000.&&&&&0591 000
Валле-д’Аоста	Аоста	&&&&&&&&&&&03263.&&&&&03263	&&&&&&&&&0126000.&&&&&0126 000
Венето	Венеция	&&&&&&&&&&018391.&&&&&018 391	&&&&&&&&04832000.&&&&&04 832 000
Калабрия	Катандзаро	&&&&&&&&&&015080.&&&&&015 080	&&&&&&&&02007000.&&&&&02 007 000
Кампания	Неаполь	&&&&&&&&&&013595.&&&&&013 595	&&&&&&&&05811000.&&&&&05 811 000
Лацио	Рим	&&&&&&&&&&017207.&&&&&017 207	&&&&&&&&05561000.&&&&&05 561 000
Лигурия	Генуя	&&&&&&&&&&&05421.&&&&&05421	&&&&&&&&01610000.&&&&&01 610 000
Ломбардия	Милан	&&&&&&&&&&023861.&&&&&023 861	&&&&&&&&09642000.&&&&&09 642 000
Марке	Анкона	&&&&&&&&&&&09694.&&&&&09694	&&&&&&&&01553000.&&&&&01 553 000
Молизе	Кампобассо	&&&&&&&&&&&04438.&&&&&04438	&&&&&&&&&0320000.&&&&&0320 000
Пьемонт	Турин	&&&&&&&&&&025399.&&&&&025 399	&&&&&&&&04401000.&&&&&04 401 000
Сардиния	Кальяри	&&&&&&&&&&024090.&&&&&024 090	&&&&&&&&01666000.&&&&&01 666 000
Сицилия	Палермо	&&&&&&&&&&025708.&&&&&025 708	&&&&&&&&05030000.&&&&&05 030 000
Тоскана	Флоренция	&&&&&&&&&&022997.&&&&&022 997	&&&&&&&&03677000.&&&&&03 677 000
Трентино — Альто-Адидже	Тренто	&&&&&&&&&&013607.&&&&&013 607	&&&&&&&&01007000.&&&&&01 007 000
Умбрия	Перуджа	&&&&&&&&&&&08456.&&&&&08456	&&&&&&&&&0884000.&&&&&0884 000
Фриули-Венеция-Джулия	Триест	&&&&&&&&&&&07855.&&&&&07855	&&&&&&&&01222000.&&&&&01 222 000
Эмилия-Романья	Болонья	&&&&&&&&&&022124.&&&&&022 124	&&&&&&&&04276000.&&&&&04 276 000

ЧӀехи шегьерар

Агломерация	Халкь
Милан	7,4 млн
Рим	3,7 млн
Неаполь	3,1 млн
Турин	2,2 млн

Кьиспес

Асул макъала: Италиядин кьиспес

Италия 1494 йиса

Дегь чӀавара Италиядин чилел алай халкьар: этрускар, лигурар, венеттар, галлар, ретар, латинар. 8-лагьай вишйиса чи эрадилай вилик Рим гьукуматдик кьил кутуна. Къвез-къведайдивай 5-лагьай вишйисалди Рима вири Апеннинар къачуна.

4-лагьай виш йиса Италиядиз кефер патай германар гьахьиз эгечӀна. 410 йиса абуру Рим къачуна. 488 йиса Дегь Риман кьиспес куьтягь хьана. А чӀавара Римдал къуват кьуна Риман Папади. Гьа чӀаварилай 19-лагьай вишйисалди Италия цкӀенвай гьукумат тир. 1860 йиса Гарибальдиди эгечӀна Италия кӀватӀ ийиз.

1915-лагьай йиса Италияди Австро-Венгриядиз дяве гана Дуьньядин Садлагьай дяведик вичин пай кутуна. 1922-лагьай йиса Италияда Бенито Муссолиниди къуват кьуна. Адан девирда гьукумат Дуьньядин Кьведлагьай дяведик квай Германиядин патал.

Экономика

Рагузада нафт акъуддай саягъ

Италия дуьньядин виридалайни девлет авай гьукуматрик ква. Адан йисан бюджет 960 млрд $ я (5-лагьай чка дуьньяда). Гьукуматдин кефер пата хъсандиказ агалкьнава индустрия, кьибле пата — хуьруьн кӀвалахар. Ина акъудзава маншинар, синтетикадикай зтӀар, чухур, ниси, пекер ва маса зтӀар. Италия — пекерин мода гудай виридалайни вилик гвай гьукумат я дуьньяда. И бинедалди абуру бюджет пара кӀевиз ацӀурзава. Мадни Италиядиз пара туристар къвезва. Рим, Флоренция, Милан, Неаполь, Венецияни маса шегьерра абуруз машгъур пара чкаяр ава — кӀвалер, паруяр, къелеяр, суваяр, гьар жуьре монументарни шикилар.

Исятда Италиядин экономикадин виридалайни ажуз пад финансар я. Гьукуматдихъ еке дефицит ава, экономика пара яваш вилик физва. Гьукуматдин кефер пад девлетлу ятӀа кьибле пад кесиб я. Ана пуд сефер пара кӀвалах авачирвал авайди я. Эхиримжи чӀавара Италиядиз Африкадин кесиб гьукуматрай пара ксар къвезва кӀвалах патал.

Ксар

2008 йиса Италияда 60 млн кас хцабна. Европадин галкӀда ксарин кьадардал 4-лагьай чка кьазва. Дуьньяда 23-лагьай чкадал ала. 1 кв км-дал 199,2 кас яшамиш жезва — ЕврогалкӀда 5-лагьай чкадал ала. Виридалайни пара ксар Италиядин кефер пата ава. Ана гьукуматдин са пай яшамиш жезва. Абурукай виридалайни пара ксар авай чилер Кампания, Ломбардия, Лигурия я — ана са км²дал 300 касдилай пара яшамиш жезва.

Италиядин паччагь Виторио Эмануэль ІІ

Лап пара ксар Неапольда ава — ана 1 км²да 2531 ксар ава. Сувавилин чкайра ксар акьван пара авач. Ина 1 км²да 35 кас ава. Дуьньядин Сифте дяве куьтягь хьайила Италиядин экономика вилик фена. Гьавиляй пара ксар хуьрерай шегьерриз фена. А чӀавара Италия кесиб гьукумат тир, анай ксар дуьньядин маса патариз къазанмишар ийиз физвай. Гьи дяве куьтягь хьайила эгечӀнавай экономикадин хкажун патал ксар гьукуматдай экъечӀун акъвазар хьана. Гьич маса гьукуматрай ксар Италиядиз къвез эгечӀна.

1970-йисаралди гьукуматда ксар хадайвал кьакьан яз амукьна. Ахпа хадайвал ават ийиз эгечӀна. СакӀус чӀавунилай хадайвал рекьирвилелай гъвечӀи хьана. 2008 йисуз гьар вадлагьай итал 65 йисалай чӀехи тир^[1]. 2000-лагьай йисара хадайвал еке хьана^[2].

Йис	Кьадар, млн^[3]
1931	41,2 млн
1960	51
1977	56,3
2000	57,7
2007	60,1
2008	59,9
2009	60,2

ЧӀал

Италиядин тамам чӀал итал я. Ам индо-европадин хизандин руман кӀватӀалдик квайди я. ЧӀал пай жезва гьар жуьре нугъатрал. Вири нугъатар кӀватӀнава Вини, Юкьванни Агъа нугъатрин кӀватӀалра. Итал чӀалахъ галаз са чкадал ала гьар жуьре регионра маса чӀалар. ГьакӀ хьана, Больцанодани Агъа Тирольда немцарин чӀалахъ тамам статус ава. Триестдани Горицияда словен чӀалахъ тамам статус ава. Аостада франк чӀалахъ тамам статус ава.

Культура

Италиядин чӀехи дамах адан культура я. Италар виридалайни чӀехи культура авай халкьарик ква дуьньядин. Еке чка кьазва архитектуради. Ина ава вири дуьньядиз чидай кӀвалер — Колизей, Пизан къеле ва амайбур. Виридалайни тӀвар-ван алай зарияр я Данте Алигйерини Петрарка. Италиядин тӀуьнарни пара тӀвар-ван алайди я дуьньяда, чӀехи пай пастани пицца паталди. Ихьтин лап чӀехи тӀвар-ван алай ксар, Леонардо да Винчи, Микеланджело, Рафаэль хьиз вири дуьньядиз чида. Миланда ава дуьньядин операдин юкьв — театр Ла Скала.