Рим

Рим (итал. Roma) — Италиядин кьилин шегьер, Рим вилаятдин ва Лацио областьдин административ юкь. Тибр вацӀал чка кьунва.

Кьилин шегьер Рим итал. Roma Виняй, чапла патай эрчӀи патаз: Колизей, II Эмануэле Витториодин имарат, Пак Малаикдин къеле, Шегьердин тарихдин паюнин цавай акунар, Пак Пётрдин базиликадин къубба, фонтан Треви, Республикадин майдан Пайдах Уьлкве ИталияИталия Регион ЛациоЛацио Вилаят Рим Мэр Джованни Алеманно Бине кьунва ч. э. в 753 йисуз Майдан 1,285.31 км² Юкьван кьакьанвал 37 м Официал чӀал итальан чӀал Агьалияр ▲ 2 777 979  кас (2012) Къалинвал 2197 кас/км² Агломерация 3,9 млн Миллетар итальянар Чпи-чпиз гузвай тӀвар римвияр Сятдин чӀул UTC+1 Телефондин код 06 Почтунин индекс 00100 (generico), 00121 - 00199 Код ISTAT 058091 Официал сайт http://www.comune.roma.it Шегьер лувак хуьзвай пакбур Апостолар Пётр и Павел Коммунадин югъ 29 июнь ЛакӀаб Эбеди шегьер

Дуьньядин виридалай цӀуру шегьеррикай сад, Рум империядин дегь кьилин шегьер. Гьеле дегь чӀавара (ч. э. III виш йис) Римдиз «Гьамишан» (лат. Roma Aeterna) тӀвар эцигнай. И тӀвар кьунвайбурун садлагьайди римви зари Альбий Тибулл (ч.э. I виш йис) тир, вичин кьведлагьай элегияда.

ГьакӀни Римдиз «ирид кӀунтӀал алай шегьер» лугьузвай. Виликан инсанар Палатин кӀунтӀал яшамиш жез ацукьнай, гуьгъуьнлай мукьув галай Капитолий ва Квиринал кӀунтӀарални куч хьана ацукьнай. Са кьадар геж амай кьуд кӀунтӀални (Целий, Авентин, Эсквилин ва Виминал) инсанар уьмуьр гьалзавай чкаяр арадал атанвай.

Тарих

Рум империядин кьилин шегьер — Рим дуьньядин виридалай дегь чӀаван шегьеррин сиягьда авайди я.

Пачагь девир

Виридалай гегьенш кьисадиз килигна, Альба-Лонга шегьердин пачагьдин Рея Сильвия рушахъай ва Марсдин гъуцахъай хайи Ромул ва Рем стхаяр, Тибр вацӀун къерехдал чӀехи хьанвай. Альба-Лонга шегьердин тахтунал гьахъ авай гьаким — чпин чӀехи буба Нумитор малумарна, Ромул ва Рем колонияррин бине эцигун паталай Тибр вацӀал элкъвена хтанвай. Ахпа стхайрин арада къал гьатнай, Ромулди вичин стха Рем рекъинай ва Палатина кӀунтӀал кӀеви авунвай яшамиш жезвай чкадин бине кутунвай. Ч. э. в. I виш йисуз, Римдин бине эцигунин са шумуд тарих гьисабнай, виридалай чирвал авай тарих — ч. э. в. 753 йисан 21 апрель я.

Ромул Римдин садлагьай пачагь хьиз физва. Вири санал римдин тарихда ирид пачагьри гьакимвал ийизвай. Сервий Туллий пачагь адет яз Сервийдин цал эцигнай кас хьиз гьисабзава. Пачагьри кьиливал йизвай чӀавуз Римда садлагьай капӀ-тӀят кӀвалер ва клисаяр арадал къвез эгечӀнай, абурун арада Вестадин капӀ-тӀят кӀвал ва Янусдин капӀ-тӀят кӀвал.

Тит Ливий тарихдин макитисдин малуматриз килигна, Сервий Туллия Римда кьиле тухванай садлагьай агьали сиягьдиз качунрин нетижада, шегьерда 80 агъзур кас гьисабнай.

Республикадин Рим

Гзаф вахтунда шегьер Сервий цлан сергьяртрин къене авай. Гьукуматдин гегьенш хьунин финифда, Рим ва ам адан Италияда авай колониярихъ ва яргъара авай провинцияррихъ галаз гилигзавай пара кьван рекьер туькӀуьрнай.

Юлий Цезарь.

Римдин юкьван майдан, Квиринал ва Палатин кӀунтӀарин арада чка кьунвай, Форум тӀвар авай дугун я. Инлай пара метлеб авай куьчеяр гьарнихъ физвай, мисал паталай, Римдин виридалай пак тир чкадиз Юпитер Копитолийдин капӀ-тӀят кӀвализ тухузвай Пак рехъ куьче. Шегьердин къене пата авай маса пара метлеб авай майдан Тибр вацӀун къерехдал алай малар маса гузвай базар — Яцран форум тир, ам шегьердин савдавилин чкада виридалай пара инсанрин гьерекат авай чкада авайди тир. Адан мукьвал, амма шегьердин цлан къеце пата салан мейвайрин базар аваз тир.

Республикадин Римда авай капӀ-тӀят кӀвалерин ва клисайрин кьадар рим халкьдин диндин кӀевивал субутарзава. Шегьердин гьар пӀипӀе зурба пак чкаяр гилани акваз жеда. ГьакӀни шегьерда, ч. э. в. 496 йисуз эцигнавай дегь Ceres, Libera, Libera триададин капӀ-тӀят кӀвал ава.

Республикадин Римдин чӀавуз римвидин гьакъикъи акьул, вичин пул — мулкар гзафарун паталай абур менфят авай рекьиз ттун, патаз кӀвалахзавай. Пул кьенят авун паталай ужуз материалрикай гзаф гьавайрин кӀвалер эцигзавай. Идахъай, кӀвалерин багьавал, шегьердин санитариядин ва умуми усал гьал, шегьердин агьалидин шикаятрин себеб хьана.

Рим гьукуматдин чӀехи хьайивиляй шегьерда чӀехи масакӀавилер арадал акъатнай, гьа чӀавуз ам зурба империядин кьилин шегьер тир. Цезарь ва Август гьукумдал къведалди Луций Суллади Римдин померий гегьеншариз ва Гней Помпейди цӀийи дараматар эцигиз эгечӀнавай. Тибр вацӀун ва Аппий аллеядин яргъивилихъди арадал атанвай цӀийи гъвечӀи шегьерар Рим шегьердик кутуна абурукай шегьердин юриствилин чкаяр авун чара авачиз тир. Анжах и рекьелди шегьерда уьмуьр гьалунин гьаларин дережа хкаж жедай.

Империявилин Рим

Рим империядин пайдах.

Гай Юлий Цезарьди вичин тӀварцихъ галай сенатдин цӀийи дарамат туькӀуьрзава ва форумдин рагъакӀидай пата зурба базиликадиз бине кутазва. Марс никӀе, халкьдиз ва диндиз талукь тир дараматар эцигун паталай, майдан арадал гъун ва форумдин мукьув галай цӀуру шегьер цӀийи Марс никӀедихъ галаз гилигун фикир Юлий Цезарьдинди тир. Адан садлагьай фикирди, Марс никӀе эцигнай хкягъунар чӀавуз ванер гудай Саепта Юлио портда, чара жугъурна, адан кьведлагьай фикир — юкьван капӀ-тӀят кӀвалин къвалара тӀебии тушир майданар эцигун тир. Юлий Цезарьди, юкь Венера — Улу — бубадин капӀ — тӀят кӀвал хьйи, Юлий Цезарьдин форум туькӀуьрнай. Юлий Цезарьдин тамам планар, 14 мягьледин шегьердин бине эцигай, Октавиан Августди бегьемарнай. Гьа чӀавалай Римди кӀеви шегьердин хесет квадарнай, Сервий цлан къен пад тамамвилелди дараматар — кӀвалер эцигна ацӀанвай ва къецихъ галай мулкар шегьердик акатзава.

Рим форумда, Юлийдин курия ва базиликадилай гъейри, Августди гьакӀни шегьердин юкьван пата инсанар кӀватӀ жезвай ростраяр эцигнай. Юлий Цезарьдин форумдин мукьув Августдин форум арадал атана ва адан патав Кьисас къахчудай Марсдин капӀ-тӀят кӀвал туькӀуьр хъувунай, квел шегьердин юкь Марс никӀихъ галаз гилигуниз цӀийи кам вегьенай. ГьакӀни, къенин йкъал кьван сагъдиз амукьнай Пантеон эцигнай.

Нерона гьукум кьле тухузвай чӀавуз Римда «чӀехи цӀай кьун» хьанвай. И цӀаю кьунин нетижада шегьердин цӀукьуд мягьледикай цӀуд мягьле барбатӀ хьанвай. Шегьер цӀийи кьиляр гуьнгуьна кухтунвай, и сеферда мадни иер амма Флавияр династия кьилик галаз. ЦӀийиз ттунвай полициявилин хесетдин тедбирри, куьчейрин тегьер масакӀа хъийизва. Хуш акунар авай цӀийи кӀвалер эцигиз гатӀунай ва Веспасианан къарардив гьар кӀвалихъ гъвечӀи сегьне хьтин чка гилигун мажбури тир, ивиляй куьчейри ахъа галереярин акунар къачузвай. ЦӀай кьурла къулухъ шегьерда амукьнавай ичӀи чкайра гьейбат авай дараматар эцигзавай. Палатиндинни Эсквилиндин арада авай дугунда Колизей арадал атанвай ва адан къвалара къуллугъдиз талукь тир дараматар.

Виликан императоррин крар туькӀвейвилелди Траяна кьилиз акъудзава. Ада Марс ник ва шегьерда авай императорвилин майданар тамамвилелди гилигзава ва арадал Траянан форум къвезва. И форумдин къене вириниз тӀвар — ван авай Траянан стун эцигзава.

117—138 йисара Адриана гьукумвал тухузвай чӀавуз, ада Венерадин ва Ромадин капӀ-тӀят кӀвал эцигнай. Тибр вацӀун муькуь пата Адриана вичиз, гилалди Пак Малаикдин къеле хьиз амукьнавай, мавзолей туькӀуьрнай ва гьа чӀавузни цӀийи цирк эцигнай. Императорри активдаказ пара гьейбат авай термрин (виридаз талукь тир гьамамар) эцигунар тухузвай.

Са тӀимил геж, Рим империядин гьалар четин хьайивиляй, дараматрин эцигунин кӀвалахар акъвазарнай. Къеце патай хата гьисс авунвай римдин императорри, III виш йисан эхирда Аврелиандин цал, эцигнай. И цла гегьенш хьанвай Рим шегьерни Тибр вацӀун муькуь пата авай чилер тамамдаказ кьунвай. IV виш йисуз христианрин капӀ-тӀят кӀвалерин ва клисайрин эцигунар эгечӀнай.

Империядин залан вахтар V виш йисуз эгечӀнай. 410 йисуз вестготрин регьбер Аларихди вичин къушунрихъ галаз Рим куьна тарашнай. 476 йисуз шегьер регьим авачирвилелди вандалри тарашнай.

Рим ЦӀийи чӀавуз

Рим

1798 йисан эхендиз (февральдиз) франциядин кьушунри Бертье кьилел алаз Рим кьунвай. Бертьеди Рим республика малумарнай. Абуру VI Пий бубадивай диндин тушир гьукумдикай элкъуьн тӀалабнай. Пия ваъ лагьанай, ва гьавиляй ам Римдай аъудна чукурнай, са тӀимил чӀавалай гъурбатда ам регьметдиз фенай. Французри Римдай къимет авай затӀар ва харусенятдин эсерар хутахзавай. Гуьгъуьнлай, Римдиз вичин кьушунар галаз австриядин генерал Мак Карл гьахьзава ва адан чуькьуьнин таъсирдай французар шегьердай къакъатиз мажбур жезва. 1798 йисан 26 цӀехуьлдиз (ноябрьдиз) шегьер неополитан король Фердинанд I паталай кьунвай. Монархияядин аксина авайбурун чӀехи пайдиз кьиникьалди жаза ганвай. 1799 йисан марадиз (сентябрьдиз) неополитанри Рим тунвай, ва 1800 йисуз цӀийи VII Пий буба гьукумдиз атанвай.

1808 йисуз I Наполеонди Бубавилин гьукумат терг авунай. VII Пий буба Римдай чукурнай. Гуьгъуьнин 1811 йисуз римдин король къуллугъдиз вичин цӀийиз ханвай аял II Наполеон малумарнай. Французрин гьукумвалди Римдин абадвилиз ва вилик тухуниз хъсан таъсир ганва: къекъварагвал терг хьанвай, куьчериз экв ягънай. ГьакӀни гьа чӀавуз илим паталай чилин эгъуьнриз кьил кутунай.

1814 йисан 12 тӀулдиз (майдиз) I Наполеондин кӀаник акатунилай кьулухъ, VII Пий Римдиз элкъвена къвезва ва Бубавилин гьукумат гуьнгуьна хутузва.

1848 йисан зулуз Римда революция гатӀунна, IX Пий буба Гаэтадиз катна, ва 1849 йисан 8 февральдиз цӀийи кьилелай Рим республика малумарнай. Амма 1849 йисан июльдиз француз кьушунри Удино кьилел алаз мад Рим кьунвай, 14 кьамугдиз (июньдиз) Римда бубавилин гьукумат официалвилелди малумарна. 1850 йисуз буба Римдиз элкъвена хтана. Франициядин гарнизон шегьердай анжах 1866 йисуз къакъатнай.

1870 йисан 20 марадиз (сентябрьдиз) Италия корольвальди Рим кьуна ва адахъай вичин кьилин шегьер авуна.

1929 йисуз Латеран икьраррин нетижада Римдин чилера Ватикан гьукумат арадал гъанвай.

География

Алай чка ва майдан

Римдин кӀунтӀар ва Сервий Туллийдин цал

Римдин бине, Тибр вацӀун чапла къерехда, Тиррен гьуьлелай 25 км яргъал ва акьванни Апеннин суварилай яргъал, Апеннин сувар гьуьл патаз агъуз эвичӀзавай дугунда кутунвай.

Юкьван Италиядин Лацио областда чка кьунва. Европадин маса шегьерилай тафават аваз яз, Римда шегьердин дараматар авай чкадин майданди шегьердин къенепатан цӀарцӀин умуми майдандин кьудай са пай кьунва.

Виш йисарин къене патав гвай уьленар галай ва хуьруьн майишатриз виже текъвер областяр вичик кутунай Рим шегьердин майдан 1507 км² я, гьакӀни Италиядин виридалай чӀехи шегьер я ва Европадин чӀехи кьилин шегьеррикай сад яз гьисабзава.

Рим гьегьенш жезвай ва вилик физвай чилериз геологиядин къетӀен туькӀуьрун хас я: гьар патай, кьиблединни рагъэкъечӀдай патай Лацио вулканди ва Албан сувари, кеферни рагъакӀидай патай Монти Сабатини вулкандин регионди, элкъвена кьунвайвиляй, винел шегьерди чка кьунвай кӀунтӀарин чӀехи пай вулкандин жинсерикай арадал атанвайди я.

Римдин майданда тӀебиятдин са шумуд ландшафтар ва экологиядин характеристикаяр хкягъиз жеда: сувар ва кӀунтӀар (абурун къене ирид кӀунтӀ), кьулувалар, вацӀар (Тибр), уьленар, вирер (Браччано ва Мартигнано), къумадин пляж (Лидо-ди-Остия), Тиррен гьуьл.

Сейсмиквал: 3 зона (агъа дережадин сейсмиквал).

Климат

Римдиз, хъуьтуьл ва кьеж квай кьуьд ва чими кьурагь гад галай аравилин гьуьлуьн климат хас я.

Ийкъан къене, йисан юкьван температура, нисинихъ — 20 °C ва йифиз — 10 °C. Виридалай къайи гьер (январь) вацра, юкьван температура, нисинихъ — 12 °C ва йифиз — 3 °C туькӀуьрзава. Чими — чиле (июль) ва пахун (август) варцара, юкьван температура, нисинихъ — 30 °C ва йифиз — 18 °C туькӀуьрзава.

Нисинихъ — 12,5 °C ва йифиз — 3,6° юкьван температура галаз, виридалай къайи варцар — фундукӀ (декабрь), гьер (январь) ва эхен (февраль) я. Адет яз живер кьеридиз къвазва, амма гьар йисуз куьруь вахтунин живер къвазвайди я, живедин маргъалар галачиз.

Гьавадин юкьван гекъигунин ламувал 75 % туькӀуьрзава, чиле (июль) ва цӀехуьл (ноябрь) варцара гьавадин ламувал 72-77 % арайра юзурзава. Гьуьлуьн цин температура эхен (февраль) ва ибне (март) варцарин агъа дережадин 13 °C — дилай, пахун (август) вацран 24 °C максимумдал кьван юзурзава.

Римдин климат
Активвал къалурзавай лишан	Янв	Фев	Март	Апр	Май	Июнь	Июль	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йис
Абсолют максимум, °C	20,8	21,6	26,6	27,2	33,1	37,8	39,4	40,6	38,4	30,7	26,5	20,3	40,6
Юкьван максимум, °C	12,0	12,8	15,4	18,1	23,1	27,0	30,2	30,4	26,4	21,9	16,5	12,8	20,6
Юкьван температура, °C	8,1	8,5	10,8	13,6	17,7	21,4	24,2	24,5	21,1	17,4	12,7	9,3	15,8
Юкьван минимум, °C	3,3	3,4	5,5	8,0	12,0	15,8	18,5	18,8	15,7	12,2	7,8	4,9	10,5
Абсолют минимум, °C	−11	−6,9	−6,5	−2,4	1,8	5,6	9,1	9,3	4,3	0,8	−5,2	−5,6	−11
Къваларин норма, мм	55	59	53	63	32	20	13	18	63	105	94	89	663

Агьалияр

Август императорди гьукум тухузвай чӀавуз, Рим тахминан са миллион кас агьалидив дуьньяда виридалай чӀехи шегьер тир (гьа чӀавуз Рим, 1919 йисан Лондондив гекъигиз жедай, гьи чӀавуз Лондон дуьньяда виридалай зурба шегьер тир).

РагъакӀидай Рим империя чкӀайла кьулухъ, шегьердин агьали 50.000 кас кьван агъуз хьана ва Реннесанс девирдалди агъуз жез давамарзавай. 1870 йисуз Рим Италия корольвалдин кьилин шегьер хьайила, шегьердин агьали 200.000 касдилай 600.000 касдал кьван фаддаказ гзаф хьанвай. Дуьньядин садлагьай дяведин дехьненлай, Муссолини вичин фашиствилин режим гваз, агьалидин акьалтӀай чӀехи гзаф хьун виликамаз чараяр акуна алудиз алакьнавайтӀани, адавай 1930-й йисара агьалидин 1.000.000 касдал кьван хкаж хьунин вилик пад атӀуз хьанач. Дуьнядин кьведлагьай дяведилай кьулухъ, агьалидин гзаф хьун мадни давам хьанва, идан себеб дяведилай кьулухъ хьайи экономикадин зарбдиз хкаж хьун тир. ГьакӀни, 1950-й ва 1960-й йисара дараматар эцигунин крарин дережа хкаж хьун, шегьердин къваларив пара кьадарда гъвечӀи шегьервилин яшамиш жезвай чкайрин арадал атунин себеб хьанвай.

2010-й йисан юкьвара шегьердин виче 2.754.440 кас яшамиш жезвай, чӀехи Римда (яни къваларив галай гъвечӀи шегьеррихъ галаз) — 4,2 миллион кас. Агьалидин къалинвал — 800 кас./км² (2010 йисан къиметар). Тамам яшдихъ агакь тавунвай (18-дилай агъуз) жегьилрин пай 17 % тир, пенсионеррин пай 20,76 %. Римвидин уьмуьрдин юкьван яргъивал 43 йис я.

Этник группаяр

ISTATди гузвай статистикадин эхиримжи малуматриз килигна, агьалидин 9,5 % испанвияр туш. Иммигрантрин зур пай асулдай европавияр я (асул гьисабдалди румынар, полякар, украинар, албанар), ва вири санлай къачурла абур 131 118 кас ва я им вири агьалидин 4,7 % я. Амай 4,8 % асулдай европааияр тушир халкьар я (асул гьисабдалди филлипинвияр — 26 933 кас, бенгалар — 12 154 кас, перуанар — 10 530 кас ва китайвияр — 10283 кас).

Эсквилин кӀунтӀал алай Термини ракьун рекьин вокзалдин мукьув галай мягьлеяр, иммигрантрин мягьлейриз элкъвена, гила Китай — мягьле хьиз физва, амма китайвийрилай гъейри ина 100 кьван уьлквейрин ватанэгьлияр амукьзава. Им вилик фенвай чӀехи савдавилин районрикай я, маса халкьарин тӀуьнрин цӀудралди ресторанар ава; 1300 пекер маса гудай туьквенар ава, абурукай 800 туьквен китайвийринди я, 300 маса иммигрантрин, амай 200 — ни итальянвийриз талукь я.

Шегьердин къерехра къанундив кьур тавур пунара трейлерра цыганар амукьзава.

Дин

Пак Пётрдин майдан Ватиканда

Италиядин маса патара хьиз Римдин асул дин рим-католицизм я. Виш йисарин къене Рим и диндин ва зияратдин чӀехи метлеб авай юкь тир. Римдиз християнар къведалди, дегь-римдин дин инин асул дин тир. Гьа чӀавуз римэгьлияр гъуцариз агъазавай. Абурун виридалай асул гъуц — Юпитер тир, метлебвиляй гуьгъуьнин гъуцар: дяведин гъуц Марс, Римдин бине кутунвай гъуцар Ромула ва Рем стхаяр тир ва мсб. ГьакӀни Рим са шумуд чинебан ибадатар арадал гъанвай къул тир, абурукай сад митраизм ибадат я. Са кьадар геж римдиз христианар къвез эгечӀнай, ч.э 313 йисуз ина Пак Пётрдин базилика эцигна, Рим хашпара диндин шегьердиз элкъвенай.

Рим мискӀин

Римда 900 кьван клисаяр ава, шегьердин кьиблединни рагъэкъечӀдай пата виридалай асул собор Латеран базилика ава. И соборда Рим Пападин кафедра чка кьунва. ГьакӀни шегьерда гуьгъуьнин базиликар хкягъиз жеда: базилика Санта-Мария, Пак Павелдин базилика, Сан-Клементе базилика, Сан-Карло базилика ва Жезу клиса. Римдин кӀаник дегь чӀавалай амукьнавай катакомбаярни ава. Уьлкведин виридалай чӀехи метлеб авай диндин мектебар Римда ава, Латеран Пападин университет, Пападин Библейский университет, Григориан Пападин университет ва Пападин рагъэкъечӀдай патан университет.

Пак Иоанндин базилика

Рим шегьердин къене авай Ватикандик Пак Пётрдин базилика, Апостолрин кӀвалер, Сикстинск капелла, са шумуд музеяр ва маса дараматар акатзава. Вилик, 1929-й йисал кьван и район римдин Борго рионадик акатзавай. 846 йисуз сарацинри Рим шегьер тарашнавайвиляй, IV Лев пападин къарардив, Рим шегьердикай чара авун паталай, Ватикандал Леонадин цал элкъуьрна кӀевирнай. 1929 йисан Латеран икьрар къабулнай италия гьукуматди, Леонадин цлан сергьятра авай Ватикандиз чара гьукумат статус ганвай.

Эхиримжи йисара Римдин мусурман жемятдин кьадардин чӀехи хьун акваз жеда, им асул гьисабдалди Кефер Африка ва Мукьва РагъэкъечӀдай патан Азиядин уьлквейрай иммигрантрин куьч хьуникай аслу я. Нетижада шегьерда ислам дин мадни вилик физва, ивиляй гьукуматдин паталай, Пауло Патрагеси архитекторди кхьенвай пландихъ кьурвал, европада виридалай чӀехи Рим мискӀин эцигнай ва 1995 йисан 21 июньдиз мискӀиндин официалвилин ахъаюн кьилиз акъуднай. Рим республикадилай кьулухъ Рим чувуд жемятдин метлеб авай юкьварикай я, гилан Трастевере ва цӀуру рим гетто мягьлеяр чувудрин мягьлеяр тир. Римдин кьилин синагога Римдин чӀехи синагога я.

Архитектура

Колизей

Весталкар кӀвал.

Виш йисарин къене Римдин архитектура кьиляй — кьилиз вилик физвай, кьетӀендаказ классик ва Дегь Римдин архитектурадин стильдай гилан чӀаван фашист стильдиз. Рим, 11-й, 12-й, 13-й виш йисарин къене, дуьньядин классик архитектурадин ва арка, тагъ, къубба хьтин цӀийи кӀалубар арадал гъанвай виридалай кӀвенкӀве аваз физвай юкьварикай тир, са тӀимил геж шегьер Реннесанс девирдин ва бароккодин кьилин юкь хьана.

Дегь Рим

Римдин символрикай сад, ч. э. в. 70—80-й йисара Рум империяда эцигнавай чӀехи амфитеатр — Колизей я. Сифтегьан 60.000 килигдай ксар гьакьарзавай, ам гладиаторрин ягъунар кьиле тухун паталай кардик кутазвай. Дегь Римдин чӀехи метлеб авай килигуниз лайих тир машгьур чкайрин ва затӀарин сиягьда гуьгъуьнинбур физва: римдин форум, Нерондин къизилдин кӀвал, пантеон, Траяндин стунар, Траяндин базар, ЧӀехи цирк, Каракалладин термар, катакомбаяр, Пак Малайикдин къеле, Августдин мавзолей, Константидин арка, Цестийдин пирамида, Ислягьвилин мигьраб ва Гьакъикъатдин мез.

Юкьван виш йисарин Рим

Базилика Сан-Паоло-Фуори-ле-Мура

Фад-фад рикӀелай алатзава хьи, Римдин юкьван виш йисарин ирс, Италиядин муькуь шегьеррилай виридалайни зурба я. Ина христианвилин сифте кьилериз талукь тир кьве базилика ава, Санта-Мария-Маджоре ва Сан-Паоло Фуори ле Мура, и кьве базиликайрин корпусрин къене авай клисарин цлар алкӀана кьунвай мозаика чи эрадин кьудлагьай виш йисариз талукь я. Юкьван виш йисарин геж вахтарин мозаикаяр ва фрескаяр Санта-Мария-ин-Трастевере, Санти-Гуатро-Коронати ва Санте Прасседе клисайра акваз жеда. Гьа чӀаван Римдин дараматрин планировкадик Торре-делле-Милицие ва Конти-Минара хьтин минараяр, ва Санта-Мария-ин-Арачели базиликадиз тухузвай зурба гурарар акатзавай.

Ренессанс девир ва барокко

Ренессанс девирдин дуьньяда, анжах Флоренциядиз чка гана, кьведлагьай чӀехи юкь Рим тир. Масабурун арада, Ренессанс девирдин архитектурадин шедевр, дуьньядин зурба тӀвар — ван авай итальянви архитектор Микеланджело паталай туькӀуьрнавай, Римдин Капитолия кӀунтӀ я. Гьа девирдин къене, чӀехи девлетар авай Римдин зурба аристократрин хзанри яшамиш хьун паталай чпиз гзаф чӀагай, къенин йикъалди амукьнавай кӀвалер эцигзавай, абурун арада пачагьдин кӀвал Квиринал (гила Италия Республикадин президентдин резиденция), Венециядин пачагьдин кӀвал, пачагьдин кӀвал Фарнезе, пачагьдин кӀвал Барберрини, Киджидин пачагьдин кӀвал (гила италиядин премьер-министр ацукьнавай чка), пачагьдин кӀвал Спада, пачагьдин кӀвал Канцелерия, Вилла Фарнезина.

Неоклассицизм

Витторио Эмануэле II-лагьайдан имарат

1870-й йисуз Рим Италия Королвалдин кьилин шегьер хьана. И береда, римдин архитектурада, классик антиквалдин архитектурадин таъсирдин себебдалди, неоклассицизм виниз хьана. И девирдин къене, министерствойриз, посольствойриз ва гьукуматдин маса крар тухузвай чӀехи ксариз эцигзавай дараматрин чӀехи пай неоклассицизм стильда туькӀуьрзавай. Римдин неоклассицизмдин виридалай тӀвар — ван авай символрикай сад Витториано (Витторио Эмануэле II-лагьайдан имарат) я.

Фашиствилин архитектура

1922—1943-лагьай йисара Италияда фашиствилин режимди гьукум гьалзавай чӀавуз, уьлкведа фашиствилин архитектура вини пад кьунва. 1938-й йисуз Марчелло Пьячентиниди, 1942-й йисан Виридуьнядин выставка кьиле тухун паталай фашиствилин архитектурадин стильда дараматрин комплекс эцигнавай. Амма, 1940-й йисуз Италия Дуьньядин кьведлагьай дяведик акатнавиляй Виридуьнядин выставка кьиле тухуз хьанач. Фашист стильдин виридалай гзаф къаш — къамат авай дарамат Цивилло Италиано палаццо я (1938—1943). Идалайни гъейри, 1935-й йсуз фашиствилин архитектурадин стильда эцигнавай Палаццо делла Фарнесино, гила италиядин чара уьлквейрин крарин министерстово алай чка я.

Муькуь иер чкаяр

Дуьньяда виридалай тӀвар — ван авай фонтан Треви

Треви фонтан («Fontana di Trevi»), 1995

Къадагъа алаз хуьзвай чкаяр ва виридаз талукь тир паркар Римдин майдандин чӀехи чӀук кьунва. Европадин шегьеррин арада, къацу набататар цанвай виридалай чӀехи чка Римда ава. Вилик, шегьердин и къацу пата аристократрин кӀвалер, дараматар ва багъар авай, ва гуьгъуьнин XIX-й виш йисан дараматар эцигунин «бум» хьайила гьа дараматрин ва паркарин чӀехи пай чкӀурнай. Амайбурун арада мадни виле аквадай паркар Вилла Боргезе, Вилла Ада ва Вилла Дориа Памфили я.

Фонтанрин сиягь

Рим, вичин пара кьадардин, гьар жуьредин стильра, классикдилай юкьван виш йисарин, бароккодилай неоклассицизм стильра туькӀуьрнавай иер фонтанрив вири дуьньядиз тӀвар акъудна. Кьве агъзур йис кьван и фонтанри римдин майданар чӀагурзава ва шегьер хъвадай цив таъминарзава. Ч. э. 98-й йисара Рим империядин чӀавуз, римдин консул, италиядин кардал алахънавайди ва кхьизвайди Секст Юлий Фронтиндиз «аквариумрин куратор» лакӀаб ганвай, ам Рим шегьердин цин къаюм тир, ада 39 гьейбат авай фонтандиз ва 591 виридаз талукь тир гьавизриз яд гузвай кӀуьд цин гунгара туькӀуьрнай, идалайни гъейри и гунгарилай яд императордин кӀвалериз, гьамамриз ва девлет авай ксарин виллайриз физвай. XVII—XVIII-й виш йисарин эхирда римдин папайри чкӀанвай ва виже текъвер гьалдиз атанвай фонтанар гуьнгуьна хутунай ва цӀийи фонтанар эцигиз эгечӀнай. Римдин фонтанар, Пауль Рубенсан шикилар хьиз цӀийи барокко стиль къалурзавай. Абур, эмоцияр ва юзунин гьиссер квай аллергоик фигурайрив ацӀанвай, ва килигзавайбурун рикӀериз чӀехи эсер ийизвай. Фонтанрин скульптураяр асул элемент хьанвай, ва яд и скульптурайриз руьгь ва иер къамат кутун паталай менфятдик квай. Абур, барокко стильдин бахчаяр хьиз, уьлкведин аквадай гьалдин къалурун, вичихъ агъайнавал ва кьуват авай гьукум къалурзавай лишанар хьиз тир.

Пьяцца Навонада авай Агоналис обелиск

Статуя Пасквино

Рахазвай статуяяр

Рим вичин статуярив ва гьабрукай яз Римдин рахазвай статуярив машгьур я. Ибур, адет яз, дегь чӀаван статуяяр я, гьа чӀавуз римэгьлийри абурун патав политикадикай ва социал гьаларикай веревирдер тухузвай ва винел чпин фикирар (фад-фад сатира тир фикирар) кхьенвай чарар алкӀурзавай. Кьве асул рахазвай статуя ава: Пасквино ва Марфорио, амма ибурукай гъейри мад кьуд статуя къалуриз жеда: Иль Бабуино, Мадам Лукреция, Иль Фачино ва Аббат Луиджи. И статуяррин чӀехи пай дегь римдин ва я классик стильриз талукь я, ва абурун чӀехи пайди мифрин гъуцарин ва дегь чӀаван кьисайрик квай ксарин суьретар къалурзава. Мисала паталай, Пасквино статуяди дегь чӀаван римдин зариятдин «Илиада» эпосдин асул къегьал Менелай къалурзава, Аббат Луижди статуяди римдин тийижир дуванбег, Иль Бабуино силен гъуц тир, Марфорио статуяди Океан гъуцран суьрет къалурзава, Мадам Лукреция статуя Исидадин бюст я, ва 1580-й йисуз эцигнавай Иль Фачино кьилди сад тир римдин — тушир ва са затӀни къалурзавачир статуя я.

Обелискар

Шегьерда муьжуьд дегь-мисридин ва вад дегь-римдин обелискар, гьакӀни мадни гилан замандин шумуд са обелискар ава. Дегь чӀаван обелискар римдин императорри Мисридай Римдиз гъанвай. И обелискар шегьердин, Пьяцца Навона, Пак Пётрдин майдан, Пьяцца Монтекиторио ва Пьяцца дель Пополо хьтин майданра чка кьунва. Мадни Римдин юкьва дегь чӀаван римдин кьве алчуд хьайи кӀалубдин стунар ава: Марка Аврелийдин ва Траянан стунар.

Муькъвер

Сант’Анджело муькъвер (II вишйис).

Римда 49 муьгъ ава. Абурукай виридалай машгьур Честио муьгъ, Мильвио муьгъ, Номентано муьгъ, Сант Анджело муьгъ, Витторио Эмануэль II-ан муьгъ, Систо муьгъ, Фабричо муькъвер я. Гила шегьерда дегь римдин вад муьгъ амукьнава. Шегьердин муькъверин чӀехи пай классик, барокко, ренесанс, неоклассицизм ва гилан заманадин стильра эцигнавай. Британиядин энциклопедиядиз килигна, Римдин виридалай хъсан дегь муьгъ, ч. э 135-й йисуз эцигна куьтягьнавай Сант-Анджело муьгъ я, гьакӀни ам, 1688-й йисуз Лоренцо Берниниди туькӀуьрнавай малаикрин цӀуд статуяррив чӀагурнавай.

Катакомбаяр

Римда пара къадарда дегь катакомбаяр ва чилин кӀанин кучудунар ава. Абур шегьердин кӀаник ва я мукьув гала, ва къенин йикъалди яхцӀур кьван чилин кӀанин сурар жугъунвай, абурукай бязибур эхиримжи цӀуд йисан къене ахъайнавай. ЧӀехи пай христианрин кучудунар хайитӀани, абурун арада мажусивилин ва чувудрин сурарни, акахьай ва чара гьалра гьалтзава. Сифте яз абур чилин туф ва хъуьтуьл вулкандин жинсера, шегьердин серьятдилай анхъа эгъуьнвай, вучиз лагьайтӀа дегь римдин гьукумди шегьярдин цӀарцӀин къене кучукунар тухуз къадагъа авунай.

ИнфратуькӀуьрунар

Улакьар

Аэропорт Фьюмичино, 2008 йис

Рим элкъвей цӀарцин кӀалуб авай шегьер я. Италия зуростровдин юкьни-юкьвал чка кьунвайвиляй, Рим Италиядин ракьун-рекьин виридалай асул хев я. Римдин кьилин вокзал Термини я, им Европадин ракьун-рекьин виридалайни чӀехи вокзалрикай сад я, ва Италия виридалайни гзаф менфят къачузвай вокзал я, гьар юкъуз инай 400 агъзур кас физва. Шегьерда чӀехивиляй кьведлагьайди Рим Тибуртина вокзал я, гила адакай чӀехи йигинвилин ракьун-рекьин вокзал туькӀуьр хъувуна.

Римда пуд аэропорт кӀвалахзава. Шегьердин кьилин аэропорт, Римдиз талукь тир Фьюмичино шегьер-спутникда авай, вириниз «Аэропорт Фьюмичино» тӀвар алаз чир тир, континент — арадин Леонардо да Винчи аэропорт я. Дуьньядин виридалай цӀуру аэропортрин сиягьда, Римдин Чампино аэропорт сифте кьилера физва. Римдиз талукь тир ва адалай рагъэкъечӀдай пата авай «Чампино» шегьерда чка кьунва лугьуз, адаз «Чампино аэропорт» тӀвар эцигнавайди я. Метлебвиляй пуд лагьай чкада Рим Урбе аэропорт физва, им чӀехи тушир, агъуз тир трафик галай, шегьердин юкьвалай 6 км кефер пата чка кьунвай, вертолётрин ва кьилдин гъвечӀи самолётрин цавай финар таъминарзавай аэропорт я.

Шегьердин куьчеяр хилер — хилер яз фенвайбур я лугьуз, улакьрин проблемрин гъиляй шегьерэгьлийри чӀехи азабар чӀугзава ва са кьучедин рекьяй маса куьчедин рекьиз улакьра аваз финиз къулай шартӀар авач. Маса чӀехи шегьеррин метрополитенрив гекъигайла, Римдин гъвечӀи алцумдин метрополитенди и проблемаяр арадай акъудиз куьмек ганач. Идалайни гъейри, гьар 10000 касдиз 20 такси къвезва, им европадин маса чӀехи шегьеррин лишандилай агъуз я.

Римда Римдин метрополитен (итал. Metropolitana di Roma) кардик ква. Садлагьай А хилен эцигунар 1930 йисуз эгечӀнай. 1955 йисуз эцигунрин кӀвалахар куьтягь хьанвай ва хел ахъа хьанвай. 1990-й йисара кьведлагьай В хел эцигна ахъайнавай.

Трамвай

Авай А ва В хилер, Римдин Термини вокзал авай чкада сада — сад кьве кӀарна физва. 2012 йисан 13 кьамугдиз (июньдиз) В хилен В1 филиал ахъа хьанвай, хилен эцигуниз 500 миллион € харж авунай. В1 хел Болонья майдан авай чкада В хилехъ гилигзава ва 3.9 км яргъалвилин арада кьуд станция ава. Пудлагьай С хел эцигунин девирда ава, 3 миллион € харжун гьисабдик ква ва 25.5 км яргъалвилин арада 30 станций жервал я. Адан поездар тамамдаказ авоматламиш жеда. Хилен садлагьай пай 2011 йисуз туькӀуьрна куьтягьна кӀанзавай, амма туннельдин эгъуьнар тухузвай береда чиляй археологиядин затӀар экъечӀзавайвиляй, кӀвалахар энгел хьанвай ва хилен ахъаюнин тарих 2015 йисал тухванай. Кьудлагьай D хел гьакӀни пландиз къачунва. Хилен 20 км яргъивал ва адак 22 станция жеда.

Римдин чилин винел патан улакьар автобусрикай, трамвайрикай ва шегьердин поездрикай ибарат я. Автобусдин хилез 350 автобусдин цӀарар ва 8 агъзурдилай пара акъваздай чкаяр къвезва, гьакӀ ятӀани трамвайдин система 39 км рекъикай ва 192 акъваздай чкарикай ибарат я. Шегьерда, 2005 йисуз ахъайнавай, троллейбусдин са цӀар ава.

Чирвилер

Университет Ла-Сапиенца

Рим, вирихалкьарин ва халкьарарадин вини дережадин чирвилерин, гзаф кьадарда академияяр, колледжар ва университетар авай асул юкь я. Дуьньяда авай тарихдин, чирвилерин, культурадин ва иер шегьеррикай Рим кьведлагьай чкада физва. Ада вичин чирвилерин еридив ва чирвилер къачуниз талукь жуьреба-жуьре чкайрив, дуьньядин маса чӀехи шегьеррин вилик дамахар ийиз жеда. Дегь Рим ва Реннесанс берейра, Римни Флоренция сад хьиз дуьньядин виридалай асул культурадин ва кьатӀуниз талукь тир юкьварикай тир.

Адан садлагьай университет Ла-Сапиенца (1303 йисуз бине кутунай) чӀехивиляй дуьньяда кьведлагьай чка кьунва ва Европада виридалай чӀехи университет я, ина кӀелзавайбурун кьадар 140000 я, 2005 йисуз и университет Европадин виридалай хъсан 50 университетрин сиягьдик ва дуьньядин виридалай хъсан 150 университетрин сиягьдик акатна. Ла-Сапиенцада кӀелзавайбурун кьадардилай артух ацӀайвал тӀимиларун паталай, эхиримижи къад йисан къене Римда кьве университет эцигнай: 1982 йисуз Тор Вергата ва 1992 йисуз Рим Три университетар.

ГьакӀни Римда папавилин ва маса университетарни гзаф ава, гьабурун арада Римда авай Британиядин мектеб, Римда авай француз мектеб, Папавилин Григориан университет (дуьньяда виридалай цӀуру иезуитрин университет я, 1551 йисуз бине кутунвай), Дизайндин Европадин институт, Джон Каботдин университет, Римда Америкадин Сент-Джон университетдин филиал, Лоренцо де Медичидин мектеб, Линк Кампус университет, Кампус Био-Медико университет.

Римда, 1604 йисуз бине эцигнай Анжелика улубхана ава, им Италиядин садлагьай виридаз талукь тир улубхана я; 1701 йисуз бине кутунвай Касанатенс улубхана, Валлиселиана улубхана, Гьертциана улубхана. Халкьдин юкьван улубхана, Италияда халкьдин кьве улубханайрикай сад, 4126002 том кхьинар ава. Вилла Целимонтана Италияда географиядин специалиствал чирзавай улубхана. Ватикандин улубхана, дуьньядин виридалай дегь ва чӀехи метлеб авай улубханайрикай сад я, официалвилелди 1475-й йисуз бине кутунвай, амма гьакъикъатда гзаф вилик ва дуьньядин вири тарихдин 75000 улуб хуьзва.

Гьукумат

Рим Италиядин комунна я, ва уьлкведин 8101 комуннайрин арада майдандай виридалайни чӀехиди я. Исятда кьиливал Джанне Алемано мэрди ва шегьердин советди тухузва. Шегьердин гьукумат Капитолий кӀунтӀал алай Сенаторио Палаццо дараматда кӀватӀ хьанва, им шегьердин гьукуматдин тарихдин чка я. Шегьердин администрациядин арада Римдиз «Капитолия»-ни фад-фад лугьузва, им римдин ирид кӀунтӀарикай садан тӀвар я.

Административ паюнар

Римдин муниципалитерар

1972-й йисалай Рим 19 (сифте 20) мунитипалитет тӀвар авай municipi административ районриз ччара хьанвай. Гьар муниципалитетдин вичин президент ва кьуд члендикай ибарат тир совет авай, абур гьар вад йисуз муниципалитет — эгьлийри хкягъзавай.

ГьакӀни Рим административ тушир текриз пай жезва. Шегьердин тарихдин юкь 22 рионайриз пай жезва. И рионаяр, Борго ва Пратидилай гъейри, Аврелианан цлан сергьятрин къене ава.

Юкьван гьукумат

Рим Италиядин халкьдин кьилин шегьер ва италия гьукуматдин резиденция (гьукуматдин кьилел алай кас яшамиш жезвай чка) я. Италия республикадин президентдин ва Италиядин премьер министрдин, парламентдин ва Конституциядин дуванханадин официал резиденцияяр шегьердин тарихдин юкьва чка кьунва. Гьукуматдин министерствояр шегьердин гьар патаз чкӀанва, абурук, Олимпиядин стадиондин патав галай Палаццо делла Фарнесино тӀвар авай дараматда чка кьунвай, Чара уьлквейрин крарин министрествони талукь я.

Экономика

EUR

Италиядин кьилин шегьер яз, уьлкведин вири асул институтар, уьлкведин президентдин ва гьукуматдин дараматар, Парламент, кьилин дуванхана ва Италиядинни Ватикандин дипломатиядин крар тухузвай векилрин дараматар Ридма кӀватӀ хьанва. Къариб гьал ам я хьи, Рим шегьер Ватикандин къене яз Италия гьукуматдин майданда ава, ивиляй Ватиканда Италиядин посольство ава. Им, посольство вичин уьлкведин сергьятрин къене хайила, кьери вакъиа я. Исятда Рим бета + статус галаз дуьньядин глобал шегьеррин сиягьда 49-й чка кьунва, амма 2008-й йисуз альфа + статус галаз, Италиядин хъсан шегьер яз 15-й чкада авай (Италиядин Милан 42-й чкада авай).

2005 йисуз КъВБ 121.5 млрд. АСШдин $ туькӀуьрзавай, вири уьлкведин КъВБдин 6,7 % Римди гьасил ийизва (им Италиядин гьар гьи шегьердилай гзаф я). 2001—2005 йисарин къене шегьерда кӀвалах авачирвал 11,1 % — дилай 6,5 % кьван агъуз хьанвай, им ЕСдин уьлкверин кьилин шегьеррин арада виридалай агъуз тир къалурзавай лишан я. Гьар йисуз, Рим + 4,4 %-диз чӀехи жезва, ва уьлкведин гьар гьи маса шегьеррилай Рим гзаф зарбвилелди гегьенш жезва. Им гьакӀ лагьай чӀал хьи, Рим са гьукумат хьайитӀа, КъВБ-дин кьадардилай ам дуьньяда 52 лагьай чкада Египетдихъ галаз сад хьиз, фидай.

Римдин экономика залан промышленность авачирвилив тафават аваз хьайитӀани, инин экономика кьакьан дережада хуьзвай дибдин крар экономикадин къуллугъар, кьакьан дережадин технологияррин компанияяр (IT, аэрокосмикдин, хуьнуьх, телекоммуникацияяр), илимдинни — чирна — жугъурунрин, дараматар туькӀуьрунин идараяр, коммерция крарин банкар, ва экономикадин вилик тухуниз акъалтӀай чӀехи метлеб туризмдин гузва. Римдин халкь арадин аэропорт Фьюминчино, Италиядин виридалай чӀехи аэропорт я, шегьерда италиядин чӀехи компаниярин штаб-кӀвалер ва кьилин офисар ва гьакӀни дуьньядин виридалай зурба 100 компанияррикай пудан Enel, Eni, ва Telecom Italia-дин штаб-кӀвалер ава.

Университетар, радио, телевидение ва киноиндустрия Римда экономикадин пара метлеб авай хилер я. ГьакӀни, 1930 ийсалай кӀвалахзавай Чинечитта (итал. Cinecittà) кинокомпаниядин куьмекдалди, Рим италиядин киноиндустриядин юкь хьана.

Культура

Кьакьан дережадин культура, чӀал, дин, политика, цӀун — кӀвал, архитектура ва мода Италиядин кьилин Рим шегьердиз талукь я. Виликан Рим империядин кьилин шегьер Римдин бине тахминан ч. э. в. 753-й йисуз эцигнай, хашпара диндин виридалай кьилин юкь, Римдинни — католик клисадин кӀвал ва Италия республикадин резиденция. Вичин дегь тарихдин ва социалвилин чӀехи метлебдин нетижада, Римдиз фад-фад Caput Mundi «Дуьньядин кьилин шегьер» лугьузвай.

Музыка

Рим музыкадин чӀехи метлеб авай юкь я, ина пара музыкадин сегьнеяр, авторитет кесер авай консерваторияр ва театорар ава. 1585-й йисуз, дуьньядин вирилай чӀехи музыкадин Парко делла Музика комплексда, Санта Чечилиадин академиядин бине эцигнай. ГьакӀни шегьерда Римдин операдин театр ва са шумуд музыкадин гъвечӀи идараяр ава. 1991-й йисуз шегьерда Евровидение ва 2004-й йисуз MTV EMA 2004 церемония кьиле тухванай.

Музыкадин тарихдиз Римди чӀехи эсер авунай. Римдин музыкадин мектебда, XVI-XVII-лагьай виш ийсара Ренессанс ва барокко девирра, активдаказ кар ийизвай, адет яз клисайрин музыкаяр лугьузвай композиторрин кӀватӀалар авай. И композиторрин гзафбуруз Ватикандин Пак Тахтунихъ ва пападин клисайрихъ галазни алакьаяр авайди тир. Римдин музыкадин мектебдин виридалай машгьур векилрикай Джованни Пьерлуиджи да Палестрина тир, амма идалай гъейри жуьреба-жуьре стильра ва формайра кӀвалахзавай маса композиторарни авайди тир.

Туризм

Къе Рим, вичин гьисабуналди куьтягь тежезвай ва ттум-кьил авачир археологиядинни художестводин девлетрин ва вичел рикӀ ацукьарзавай надир тир адетрин, вичин панорамадин иер акунрив ва къацу «Виллайрин» (паркарин) чӀагай гьейбатдин куьмекдалди, дуьньядин туризмдин виридалай метлеб авай чкайрикай я. Мадни метлеб авай суьрсетрин арада пара кьдарда — музеяр (Капитолиядин музеяр, Ватикандин музеяр, Галерея Боргезе, ва мсб.), цин гунгар, фонтанар, гьавизар, клисаяр, пачагьдин кӀвалер, тарихдин дараматар, имаратар, катокомбаяр ва Римдин форумдин харапӀаяр. Европадин Садвалдин шегьеррин арада, Лондон ва Париж шегьеррилай кьулухъ, туристрин атунрин кьадардай Рим пуд лагьай чка кьунва ва са сан къене иниз 7-10 млн туристар къвезва. Колизейдиз — 4 млн туристар ва Ватикандин Музейриз — 4,2 млн туристар къвезва, мукьвара хьайи чирна — жугъурунрин малуматриз килигна, и кьве чка туристрин атунрин кьадардай дуьняда 39-37-лагьай чкайра (вини нубатдив кьурвал) физва.

Рим, археологиядин асул юкьварикай ва дуьньяда археологиядин чирна — жугъурунрин кӀвалахар тухузвай виридалай кьилин юкь я. Шегьерда пара кьадарда, Римда Америкадин академия ва Римда Швециядин институт хьтин культурадин ва илимдинни — чирна — жугъурунрин институтар ава. Римда пара кьван дегь имаратар ава, абурун къене Римдин форум, Траяндин базар, Траяндин форум, Колизей ва Пантеон. Колизей — дуьньядин аламат хьиз физва.

Римда зурба ва хъсан таъсирзавай, ччара-ччара девирриз талукь тир, живописьрин, скульптурайрин, фонтанрин, мозайкайрин, фрескайрин ва шикилрин коллекцияяр ава. Металлрин расун, металлдин пулунин атӀун, багьа затӀар, филдин кӀарабар, шуьшеяр, хъенчӀин затӀар къазмишунин крар римдин харусенятдин гьеле «гъвечӀи» пай тир. Са тӀимил геж, Флоренциядилай кьулухъ Рим Реннессанс девирдин чӀехи юкь хьана, вучиз лагьайтӀа папайри, базиликаяр, пачагьрин кӀвалер, майданар ва чӀагай дараматар эцигун паталай зурба пулай харжнай. Гьа чӀавуз Рим Европада Ренессанс харусенятдин юкь хьанвай ва Париж, Венеция хьтин культурадин юкьварив ва чӀехи шегьррив гекъигиз жедай. Рим, Бернини, Караваджо, Карраччи, Борромини ва Кортона хьтин кьетӀен чӀехи чӀугваррин ва архитекторрин кӀвал я. XVIII вишйисан эхирда ва XIX вишйисан сифте кьилера, шегьер Гранд-Турдин юкь хьанвай, иниз, дегь чӀаван культура, архитектура, философия ва харусенят акун паталай англиядин ва европадин чӀехи девлетар авай аристократар сиягьатар ийизвай.

Колизейдин къенепатан акунар

Римда гилан заманадин харусенятдин ва архитектурадин суьрсетарни тӀимил туш. 2010-й йисуз Римда, иракви архитектор Загьа Гьадид паталай туькӀуьрнавай, гилан чӀаван харусенятдин ва архитектурадин, MAXXI — XXI-й виш йисан харусенятрин халкьдин музей тӀвал алай, галереяррин комплекс эцигнай. Комплексдик, культурадиз талукь тир отдел, илимдинни — чирна — жугъурунрин крар кьиле тухузвай лаборатория акатзава.

Рим, дуьньядин модадин кьилин шегьер хьиз къабул хьанва. Global Language Monitor-дин 2009 йисан малуматрив кьурвал, Рим, Миландилай, Нью-Йоркдилай ва Париждилай кьулухъ, дуьньяда дуьнядин модадин кьуд метлеб авай юкьварикай я. Модадин ва заргарвилин виридалай асул гзаф чӀагай дараматар Bulgari, Fendi, Laura Biagiotti ва Brioni я. ГьакӀни, Римдин кесер авай ва мода тир Виа дей Кондотти куьчеда Chanel, Prada, Dolce & Gabbana, Armani ва Versace хьтин вири дуьньядиз чир брендрин чӀехи чӀагай бутикар ава.

ЦӀун-кӀвал

Ньюкки

Римда цӀун кӀвал, социалвилин, политикадин ва культурадин масакӀавилерин девирда ва виш йисарин къене вилик физвай. Дегь чӀавара Рим, гастрономиядин кьилин юкь тир. Дегь Римдин цӀун кӀвал дегь-Грециядин кӀеви таъсирдин кӀаник тир, гуьгъуьниз, империядин сергьятрин гегьенш хьунин себебдилай, римвийриз ашпазвилин пара кьван цӀийи рецептар ва тӀунар гьазурунин тегьерар чир жезва. Са тӀимил геж, Ренессанс девирда, Рим кьакьан дережадин кесер авай цӀун кӀвалин юкь тир, инин кӀвенкӀве аваз физвай ашпазар папайриз кӀвалахзавай. Идаз мисал яз, Ватиканда, Пий IV пападиз кӀвалахзавай Бартоломео Скаппи ашпаз я, ада вичин машгьурвал, 1570-й йисуз адан «Opera» тӀвар авай ашпазвилин улуб акъатайла, къазанмишнай. Улубда, Ренессанс девирдин цӀун кӀвалин 1000 кьван рецептар ава ва тӀуьнар гьазурунин тегьерар ачухдиз къалурнава.

Гилан заманада, шегьерди кьилди вичиз хас тир кьетӀен цӀун кӀвал туькӀуьрнава, ва асул суьрсетар хпрен як ва салан мейваяр я (асул яз антришокар). Идаз къушаба яз, ч. э. в. I вишйисуз римда амукьзавай чувудри, чпиз хас тир Cucina giudaico-Romanesca тӀвар алай цӀун кӀвал арадал гъанвай. Римдин хуьрекрин мисалар: Saltimbocca (сальтимбокка) — римдин стильда авунвай, винел ниси, кьеле тур ва гумадал кьурурай вакӀан як (ветчина), шалфей вигьена ва лацу чахурни чӀем алава авуна яваш тир цӀалди чуранай данад якӀун котлетар; Carciofi alla giudia (Каркиофи алла гиудиа)— зейтунд чӀемеда чуранай артишокар, чувудрин хуьрек; Carciofi alla romana (Каркиофи алла романа) — винел патан пешер алудна, куьткуьннавай пурния, серг ва фан кьелечӀ кьурурай кӀусар галаз, вичин бугъадал чуранай, римдин стильдин артишокар; Spaghetti alla carbonara (Спагетти алла карбонара) — какаяр, пекорино ва бекон галай спагетти; Gnocchi di semolino alla romana (Ньокки ди семолино алла романа) — маннадин чӀахар, къуьлуьн гъуьр, кака, ниси, рикотта, картуф, шпинат, фан куьткуьнар галай, римдин стильдин гуьрзеяр.

Кино

Европа континентдин кино — индустриядин виридалай чӀехи юкь ва италиядин кинодин кьилин юкь — Чинечитта киностудия Римда чка кьунва, гьина пара кьадарда хит-кинояр лентадиз къачунва. Студиядин дараматрин комплексдин 40 гектар чил (5.6 км) Римдин юкьвалай 9 км яргъал ала ва дуьньяда Голливуддилай кьулухъ виридалай зурба кинодин жемият я. Ина 5000-дилай пара профессионалар, тарихдин парталар цвазвай устӀарар ва визуал эффектрин специалистар ава. 3000 агъзур кино — эсерар гьа и киностудиядиз къвезва, абурукай классика жанрдин тӀвар — ван авай фильмар Бен-Гур, Клеопатра, ва итальянви, 5 «Оскар» премияррин иеси Федерико Феллини кинорежиссёрдин фильмар я.

1937-й йисуз Бинито Мусоллиниди бине кутунвай студиярри, Дуьньядин кьведлагьай дяве чӀавуз, РагъакӀидай Союзник гьукуматар киноиндустрия крара тарашнай. 1950-й йисуз Чинечитта, са шумуд америка кинояр чӀугнавай чка тир, ахпа Федерико Феллинидихъ галаз мукьва алакьаяр хуьнвай.

ЧӀал

Къе Рим шегьердин чӀал са латин чӀалахъ галаз галкӀанвайтӀани, дегь чӀавуз икӀ тушир, гьа чӀавуз гзаф тайифайри гьарда вичин чӀалал рахазвай. ЧӀехи тайифадикай сад Сабинаяр тир, Сабинайрин хайи кьибле-пицен чӀал ва этрусс чӀал сад хьиз, Республика арадал къведалди ч. э. в 509-й йисуз шегьерда гьаким хьайи эхиримижи пуд асул пачагьрин асул чӀалар тир. Клавдий императордин паб Плавтия Ургуланилла этруссрин оратор тир. Амма, са шумуд формайра арадал къвезвай, латин чӀал, классик Римдин кьилин чӀал тир. Шегьерда пара кьадарда иммигрантар, лукӀар ва маса уьлквейрин посолар авайвиляй, Рим гзафчӀалан шегьер тир. КӀелай римвийрин чӀехи пайдиз грек чӀал чизвай, ва империя жедалди Римдин агьалидик пара кьадарда грекар, сирийвияр ва чувудар акатзавай. Юкьван виш йисара агьалидин арада латин чӀал арадал къвез эгечӀнай ва цӀийи volgare чӀал арадал атанай. Латин чӀалан эхиримжи форма, са шумуд нугъатрин акахьунин нетижада арадал атанвайди я ва абурун арада виридалай чӀехи агьалиди рахазвай нугъат тоскан нугъат хайитӀани, римвийри чпиз романеско нугъат туькӀуьрнавай. Юкьван виш йисара, романеско, кьибле — итальян чӀаларин неаполитан нугъатдиз мадни мукьва тир. Чирвилер къачудай ва массайрин информациядин такьатринни алакъайрин алат хьиз романеско, гилан итальян чӀалаз пара ухшар я. Италиядин зариятда, гуьгъуьнин кирамри чпин эсерар романеско нугъатдал кхьенвай: Джузеппе Джоаккино Белли (италиядин виридалай зурба зари), Трилусса ва Цезарь Паскарелла. Гилан заманада, романеско нугъат хайи нугъат тир, италиядин тӀвар — ван авай актёрар: Альдо Фабрици, Альберто Сорди, Нино Манфреди, Анна Маньяни, Гиги Проетти, Энрико Монтесано ва Карло Вердоне.

Романизация процессдин куьмекдалди, Галлиядин, Иберий зуростродин, Италиядин, Дакиядин ва италияди колониярриз кьунвай гьукуматрин халкьар, итальянвийрихъ галаз акахьна ва абурун культурадин таъсирдин кӀаник латин чӀалаз элячӀнай. Идалайни гъейри, Англиядин Норманд муьтӀуьгъруин нетижада гилан инглис чӀалан гафалагдин чӀехи пай латин чӀалакай къачунвай гафар я.

Спорт

Олимпиядин майдан, Европада виридалай чӀехибурукай сад, 70.000 кас кьазва

Италиядин маса регионра хьиз, Римдани виридалай кӀвенкӀве аваз физвай ва халкьдиз пара кӀани спортдин жуьре — футбол я. 1934-й йисан ва 1990-й йисан футболдай дуьньядин чемпионатар гьа Римда кьиле тухванвай. Эхиримжиди чемпионат, Серия А дивизиондин Рома ва Лацио клубрин кӀвал тир, Олимпиядин майданда хьанвай. И командайра къугъвазвай футболистар шегьерда хайибур я ва адет яз, Франческо Тотти ва Даниэле Де Росси футболистар хьиз машгьур жезва. Атлетико виликан клуб тир, Садлагьай дивизионда къугъвазвай, адан кӀвалин майдан Стадио Фламинио тир.

Римда 1960-й йисан Гатун Олимпия къугъунар кьиле тухванвай, Вилла Боргезе ва Каракалл термаяр хьтин дегь ва килигуниз лайих авай чкаяр, къугъунар тухудай чкаяр хьиз чӀехи агалкьунралди кардик кутунай. ГьакӀни Олимпия къугъунар тухун паталай цӀийи комплексар эцигнай, гьабрукай яз, олимпиядин чӀехи цӀийи майдан, Villaggio Olimpico (Олимпиядин Хуьр) иштирак ийизвай спортсменар амукьзавай чка.

Регби вилик физвай спорт я. Фламинио майдан, 2000-й йисалай Ругуд Миллетрин чемпионатда къугъвазвай, Италиядин халкьдин регби командадин кӀвалин майдан я, ва чпин рази ийиз тежезвай экъечӀунрив и команда чемпионатра садрани гъалиб хьанвайди туш. ГьакӀни, Рим, Юнион Капитолина регби, регби Рома ва Лацио хьтин регби командайрин кӀвал я.

Гьар тӀулдиз (майдиз), Римда авай Италиядин форумда ATP Мастерс 1000 сериядин тенисдин турнирар кьиле тухузва. Дуьньядин кьведлагьай дяведилай кьулухъ, велоспорт, халкьди майилвал ийзвай спротдин жуьре тир, амма исятда адав гьевез квахьнава. Кьведра, 1989-й ва 2000-й йисара Римда Джиро д’Италия-дин финал кьиле тухванвай. Рим, спрортдин маса командайринни кӀвал я, гьабрук баскетболдин Виртус Рома, волейболдин М. Рома волейбол, гандболдин ва цин полодин командаяр акатзава.

Зиярат

Пак Пётрдин клиса ва майдан

Юкьван виш йисалай, Рим христианрин зияратдин асул чкайрикай сад я. Христиан дуьньядин гьар патай инсанар, Римда авай папавилин чкадиз, Ватикандиз кьилив къвезвай. Юкьван виш йисара папа виридалай нуфус авай кас тир. Папавилин ва Римдин Пак империядин арада хьайи женгинин юкьва, Рим зияратдин асул чка хьанва. Виш йисарин къене Римди вичин папавилин ва «пак шегьер»-дин статус хуьнвай, гьатта папавал Авиньон шегьердиз куьч хьана фей чӀавузни (1309—1377). Католикри гьисабзава хьи, Ватиканда, Пак Пётр кьейи йикъалай къенин йикъалди гьар йисуз агъзурралди диндихъ агъанвайбур кӀватӀ жезва. Зияратзавайбур кьил чӀугзавай чкайрикай сад Пак гурар я, кьисадив кьурвал, и гурар Ватикандиз 326-й йисуз Пак Еленади Иерусалимдай Понтий Пилатдин кӀваляй гъиз ганвай ва адай Иисус Христос дувандиз хкаж жезвай.

Римда зиярат ийизвай чкайрин сиягьдиз чӀехи кьадарда муькуь, Римдин Ватиканда ва Италия гьукуматдиз талукь чилера авай, чкаярни акатзава. Абурун гьисабдик, христианри капӀ — ибадат ийзвай ва кьейибур кучукзавай дегь катакомбаяр, клисаяр, ва христианрин муькуь пак чкаяр. Пак Пётрдин базилика зияратдин виридалай асул чка я, вучиз лагьайтӀа инаг вири папаяр ва гьакӀни католикри садлагьай папа хьиз гьисабзавай Пак Пётрни кучукнавай чка я.

ТӀвар — ван авай ксар

Ина хайибур

• Октавиан Август — римви, политикадин крарал алахънавайди, принципатдин бине эцигай кас, ЧӀехи Понтифик, Ватандин Дах. Юлий Цезарьдин, веси яз хтулвиле кьабулнай, хтул.
• Климент I — пудкъанницӀудан апостол.
• Софи Лорен — итальянви, актриса ва манияр лугьудайди. Кинофестивальрин сейли премияррин иеси.
• Марк Аврелий — Антонинар династиядай тир, римви император.
• Пий XII — 1939-й йисан 2 мартдай римдин папа.
• Тиберий — Юлий Клавдияр династиядай римви император (14 виш йис).
• Франческо Тотти — итальянви футболист, вигьиндай зур — хуьдайди ва вигьин ийидайди. «Рома» клубдин символ ва капитан.
• Энрико Ферми — итальянви зурба физик, квант физикадин бине кутунай ксарикай сад.
• Гай Юлий Цезарь — дегь Римдин гьукуматдин ва политикадин крарал алахънавайди, диктатор, кьушундин кьил ва эсерар кхьидайди.

Ина кьейибур

• Паоли Франциск — римдинни — католик клисадин бахтавар, мергьематдин стха ва кесибрин дах.
• Джордано Бруно — итальянви, доминика тарикатдин монах, философ ва зари, пантеизмдин векил.
• Калигула — Юлий-Клавдияр династиядин пуд лагаьай римдин император.
• Клавдий — Юлий-Клавдияр династиядин император.
• Гульельмо Маркони — маркиз, итальянви радиотехник ва кархана ахъайдайди, радио туькӀуьрнавайбурукай сад; физикадай Нобель Премиядин 1909-й йисан лауреат.
• Микеланджело — италиядин чӀехи скульптор, гуьрчекхъан, фикирийидайди, архитектор, макитис ва зари. Ренессанс девирдин виридалай зурба устӀар.
• Нерон — Юлий-Клавдияр династиядин эхиримжи векил, 54-й йисан 13 октябрьдилай дегь-римдин император.
• Апостол Павел — ЦӀикьвед апостолрик акат тейизвай ва жегьил чӀавуз христианар хурук кутазвай, «мажудийрин апостол».
• Рафаэль Санти — итальянви, зурба гуьрчекхъан, график ва архитектор, Умбрий мектебдин векил.
• Федерико Феллини — итальянви кинорежиссёр, вад «Оскар» премиядин иеси.

Стхавилин шегьерар

• Париж (1956), Римдин кьилди сад тир стхавилин шегьер я; («Са Рим я Париждиз лайих авайди, са Париж я Римдиз лайих авайди».

Партнёр шегьерар:

• Алжир, Алжир
• Ачакачи, Боливия
• Белград, Сербия
• Бразилиа, Бразилия
• Вашингтон, АСШ
• Каир, Мисри
• Киев, Украина
• Лондон, ЧӀехибритания
• Мултан, Пакистан
• Мумбаи, Гьиндистан
• Мадрид, Испания
• Марбелья, Испания
• Монреаль, Канада
• Нью-Дели, Гьиндистан
• Нью-Йорк, АСШ
• Пекин, Китай
• Пловдив, Болгария
• Сеул, Кьиблепатан Корея
• Сидней, Австралия
• Тирана, Албания
• Токио, Япония
• Тонгерен, Бельгия
• Тунис, Тунис

ГьакӀни килига

• Дегь Рим
• Республика Рим
• Рум империя
• Италия
• Римдин театр
• Римдин музейрин сиягь
• Римдин операдин театоррин сиягь

Зарият

• Рим, город // Брокгауздин ва Ефрондин Энциклопедиядин гафарган: 86 томар (82 т. ва 4 доп.). — Санкт-Петербург, 1890—1907.  (урус)  (урус)

ЭлячӀунар

• Рим официал шегьердин сайт  (итал.)
• Рим музеяр  (итал.) (инг.) (исп.) (фр.)