Кумухъ
Кумухъ (урус. Кумук) — Дагъустан республикадин Дербент райондин чилерал алай Кьурагь райондин хуьр. «Кумухъ» хуьруьнсоветдин администрациядин юкь ва сад тир хуьр я.
 Хуьр
|
География
дуьзар хъувунХуьр Дагъустан Республикадин Каспий гьуьлуьн кьерин кьулувиле, Дербент райондин кьибле пата, Гуьлгери вацӀал, Дербент шегьердилай 27 км кьибле пата чка кьунвайди я. Мукьвал алай хуьрер: ЛукӀар, Къартас Къазмаяр.
Тарих
дуьзар хъувунФактри тестикьарзавайвал, кумухъвийрин улу-бубаяр кьве суварин агъада авай чкада, Кьурагь вацӀун къерехда уьмуьр гьалзавай. Хуьруьн тӀвар Хъухъвазар тир. Надир шагьан вигьинрин чӀавуз сувавияр чпин хуьрер хуьз адан аксиниз къарагъзавай. Амма къуватар сад туширвиляй сувавияр шагьан кӀаник акатнай. Регьимвал авачир шагьа язух текъвервилелди лезги хуьрер терг ийизвай ва вичин кьушунриз абурун вилик вуж акъатдатӀа вири рекьиз эмир авунай. Сагъдиз амукьай хъухъвазвияр рагъэкъечӀдай патаз, сувариз катна са мичӀи кӀама чуьнуьх хьанвай. Гуьгъуьнлай, шагьан кьушунри Кьурагь дере туна хъфейдалай кьулухъ, абур кӀамалай экъечӀна са къулай чкадал чпиз цӀийи хуьр арадал гъанвай. Хуьруьн тӀвар КӀамук-Кумукь хьанвай. Хуьруьн эгьлияр лежбервилив, бахчахъанвиливни чӀижерхъанвилив алахънавай. Эхиримжи чӀавара кумухъвийрин арада саларбанвални вилик фенвай. Хуьре мискӀин ва гьуьжре (медресе) авайди тир, гьина Кади Аквердиди аялриз пак Кьуръан улубдин ва араб чӀалан тарсар гузвай. Хуьре са регъв кардик квай. И регъуьникай Цилинг, Кимихуьр, Тител ва Хуьрехуьр хуьрерин эгьлийрни менфят къачузвай.
XIX виш йисуз Кумухъ хуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Кьурагь наибвалдиз талукь тир. Штул хуьруьхъ галаз Штул хуьруьнжемятдик акатзавай.
1928 - 1929 йисара Кумухъра садлагьай гражданвилин мектеб эцигнавай. И карда чӀехи дестек большевик, партиядин кӀвалахдар Мулла Куьревиди ганвай. Иниз гьакӀни мукьвал алай Цилинг, Кимихуьр, Тител ва Хуьрехуьр хуьрерин аялрини кӀелиз къвезвай. 1939 йисуз хуьруьн эгьлийри Карл Марксан тӀварунихъ галай колхоз арадал гъанвай. Адан садлагьай председатель Эскерали Газаралиев хьанвай. Майишатди бегьер кӀватӀунин, цан цунин ва муькуь кӀвалахар авун паталай техникаяр къачунвай. Хуьруьнвийри баркаллувилелди зегьметар чӀугвазвай. Абуру гьукуматдиз къуьлуьн, мардалвилин продукциядин магьсулар тайин авур планрин кьадардилай пара маса гузвай.
Ватандин ЧӀехи дяве чӀавуз хуьряй фронтдиз 76 кас рекье гьатнай. Абурукай 32 кас женгера рагьмет хьанвай.
ЦӀийи хуьр 1959 йисуз, Кьурагь райондин ЦӀуру Кумухъ хуьруьн эгьлийрин суварилай арандиз куьч хьунин рекьелди арадал гъанвайди я. 1966 йисуз хьайи къати чилин зурзунрилай кьулухъ цӀуру хуьре амай пайни арандиз куьч хьанвай. 1967 йисуз хуьр электричестводив таъмин авунай.
Агьалияр
дуьзар хъувун2010 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 1 167 касди уьмуьр гьалзавай [1]. Агьалидин вири лезгияр, суни - мусурманар я [2]. 1886 йисан Урусат Империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Кумухъ хуьруьн агьалияр 316 кас тир. [3]
Баянар
дуьзар хъувун- ↑ 11. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений. Итоги Всероссийской переписи населения 2010. Том 1. Численность и размещение населения. Росстат (2012). Архивация 1 июнь 2012. Ахтармишун 16 апрель 2012.
- ↑ Кьурагь район. ФЛНК
- ↑ КУРАХСКОЕ НАИБСТВО (1886 г.)
ЭлячӀунар
дуьзар хъувун- Муниципальное образование "село Кумух" Архивация 13 август 2014 йисан.
- «Лезгин» сайтуна Кумухъ хуьруькай гегьенш малуматар Архивация 15 май 2017 йисан.