Къартас Къазмаяр
Къартас Къазмаяр (урус. Картас-Казмаляр) — Дагъустан республикадин Мегьарамдхуьруьн районда авай, «Къартас Къазмайрин» хуьруьнсоветдик акатзавай хуьр. Хуьруьнсоветдин тек сад тир хуьр ва администрациядин юкь я.
 Хуьр
|
.svg)
География дуьзар хъувун
Хуьр Мегьарамдхуьруьн райондин кефердинн-рагъэкъечӀдай пата, Дербент райондихъ галаз сергьятдин мукьвал, райондин юкь тир Мегьарамдхуьрелай 28,2 км яргъал, Р217 «Кавказ» авто-рекьин къвалав гала. Алай чкадин рельефдал гьалтайла, хуьр Каспийдин кьерин кьулувилел Гуьлгери вацӀун чапла кьерел ала. Виридалайни мукьвал алай ракьун рекьин «Билиж» станция хуьрелай 6 км яргъал ала.
Тарих дуьзар хъувун
XIX виш йисан 1864 йисуз Вини Къартас хуьр вири Куьредин ханвалдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Гуьне наибвалдиз талукь тир. Агъа Къартас ва ЦӀарахуьр хуьрерихъ галаз Агъа Къартас хуьруьнжемятдик акатзавай.
Кьуьзуь эгьлийрин эхтилатрикай малум хьайивал, Къартас Къазмайрин бине, XIX виш йисарин эхирра хьайи лежбервилин реформайрин береда арандиз куьч хьанвай Куьре округдин (гилан СтӀал Сулейман райондин) Вини Къартас хуьруьн лежберри кутунай. Хуьре уьмуьр гьализ ацукьай садлагьай кас Данил тир. Гьатта гилан хуьруьн рагъэкъечӀдай пата «Бетон» рекьин мукьвал «Данил-къазма» тӀвар алай чка ава. Гуьгъуьнин йисара иниз Вини Къартасрин чилер, девлетар авачир лежберар куьч хьана, къуьл, мух, сил цун патал чкадин тарарин гапӀалар, валар дувулрай акъудна цан цадан никӀер гьазуриз эгечӀзавай. Суван хуьряй атанвай лежберрив арандин зегьем квай гьава кьазвачир ва мурдарарни ветӀер авайвиляй никӀерин кӀвалахар чӀехи жафадалди кьилиз акъудзавай. Абурун зегьметдин алатар акӀв ва гъилин мишер тир, чилер туьрезрив расзавай. Хуьруьз сифте куьч хьанвайбур: Агьадуллагь, Мегьарам, Сулейман, Гьуьсейн, Рамазан, Киримхан ва мсб. тир. Чиликай атӀанвай кӀвалера (азерб. Къазмайра) вирини вири са шумуд хзанар авай. Гьа и себебдалди хуьруьн тӀварцӀихъ “Къазмаяр” топоним гилиг хьанвай. Накьвад кирпичрикай кӀвалер эцигиз ахпа гатӀумнай. Октябрдин революциядин вилик квай береда Къартас Къазмайра 15-20 хзанар авай. Вини Къартасра а чӀавуз са шумуд сихилри уьмуьр гьалзавай, ибур: Гьасанар, Будаяр, Кучумар, Жигерханар, Фекьияр, Гьуьмияр, Зейфатар, Байрамар ва мсб. тир. Октябрдин революция къведалди хуьруьз куьч хьанвай са кьадар девлетлу лежберар лежбервилелни малдарвилел алахънавай. Яд гайи чилерал абуру къуьл, сил, мух, дуьгуь хьтин тварцин магьсулар цазвай ва вини суван хуьруьн мулкарай акъудзавай бегьердив гекъигайла инай абуруз са шумудра пара ва хъсан бегьерар къвезвай. Дигидай яд абуру Гуьлгери вацӀукай чпин гъилелди эгъуьнна хуьруьз чӀугунай 5-6 километр яргъивал авай къубудай къачузвай.
Лежберри, гьакӀни карч алай чӀехи малар ва лапагар хуьзвай: гамишар, калер, хпер ва чӀугвадай къуват хьиз — балкӀанар. Са тӀимил геж абур емишрин багъар цунин кӀвалахрив эгечӀнай. Багъра пӀинияр, шурван пӀинияр, машмашар ва къарпузар, халияр, буранар хьтин халид салан магьсулар цазвай. Са бязи майишатри хуьруьн майишатдин магьсулар цунин кӀвалахра гьакъидихъ фялеяр кьуна кардик кутузвай, иллаки эчӀел эчӀидай ва бегьерар кӀватӀдай береда.
XX виш йисан 30-й йисарал къведалди, хуьре хзанар анжах са тайин сезонда амукьзавай, яни гатуз папарни аялар суван хуьруьз чпин мукьвабурун патав ракъурзавай, вучиз лагьайтӀа ина гатуз эхи ийиз тежер хьтин чимивал авай ва а чӀавуз хуьруьн къваларив гвай уьленра ветӀер гзаф жезвайвиляй инсариз мукьвал-мукьвал цӀаяр къвезвай.
1934 йисуз, Дагъустанда коллективизация йигиндаказ физвай чӀавуз Къартас Къазмайра «Рокоши» колхоз арадал атанвай. И колхоз Вини Къартасризни талукь тир. Вири колхозникрин кӀватӀалда кьабулнай къарардалди колхоздин садлагьай председательвиле Кахлеров Рамазан хкянай, ам рагьметдиз фейила кьулухъ адан чка Нагиев Абдалхана кьунвай.
1952 йисуз Къартас Къазмайрин ва Вини Къартасрин «Куйбишев» колхозар сад хьанвай, амма кьве йис алатайла, колхозникрин чпин тӀалабуналди и колхозар мад чара хъувунай. АкӀ ятӀани и кьве хуьрерин арада мукьвавилинни дуствилин алакъаяр гилалди амукьнава.
Хуьруьн колхоз а чӀавуз Мегьарамдхуьруьн райондин виридалайни кӀвенкӀве аваз физвай ва гзаф хилен колхозрикай тир. Ина къуьл, мух, гьажибугъда хьтин тварцин магьсулар цазвай ва вини дережадин бегьерар кӀватӀзавай. Гьавадинни-накьвадин шартӀари ина, къарпуз, хали ва буран хьтин халид салан емишар цадай къулай мумкинвилер гузвай. Ина экъечӀзавай емишрин тӀвар Кьибле Дагъустандин вири районриз чкӀанвай.
Археологиядин имаратар дуьзар хъувун
Гуьлгери вацӀун дугуна, Къартас Къазмайрин мукьвал 100-лай пара дегь чӀаван сурарин кӀунтӀар ала. Абурукай, 9-10 метр кьакьанвални 70-80 м диаметр авай азербайжан чӀалал “Коркмас-тепе” (КичӀевал квачир кӀунтӀ) тӀвар алай кӀунтӀ чара жезва [1].
Агьалияр дуьзар хъувун
2013 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 1791 касди уьмуьр гьалзавай [2]. 2012 йисан малуматрив кьурвал, хуьруьн агьалияр 1814 кас тир [3]. 2002 йисан малуматриз килигна, хуьруьн агьалияр 1699 кас тир [4]. Агьалидин вири лезгияр, суни - мусурманар я. 1886 йисан Урусат Империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Вини Къартас хуьруьн агьалидин кьадар, вири лезгияр яз 649 кас тир [5].
ТӀвар-ван авай хуьруьнвияр дуьзар хъувун
- Мирзебекрин Тажиб — Харьков шегьерда микроблогиядин университет акьалтӀарна Москва вилаятдин Пущино-на-Оке шегьерда кӀвалахзавай. 1992 йисуз ада, Ломоносован тӀварунихъ галай МГьУда микроблогиядин илимрин кандидатдин алимвилин дережадин диссертация хвенай. 1992-1994 йисара теклифдай Италияда Миландин университетда кӀвалахзавай, ва 1995 йисуз ам АСШдин, Лос-Анджелес, Бостон хьтин шегьерра, халкьар арадин Гарвард университетда кӀвалахзавай. Адав кьве гражданвал гва, Урусатдинни АСШдин. Алай чӀавуз, микроблогиядин халкьар арадин компаниядин член я.
- Гьуьсейнрин Асланшах — техникадин илимирин кандидат тир, Дагъустандин политехникадин унивеситетда элетктротехникадин кафедрадин регьбер тир.
- Мирзебекрин Гьабиб — Дербент шегьерда уьмуьр гьалзавай чӀугвар.
Гзафбуру Урусатдинни Дагъустандин къуватдин органра кӀвалахна кьакьан везифайрив агакьнай:
- Агьадуллайрин Агьадуллагь — РОВД-дин виликан начальник, милициядин подполковник, гила Мегьарамдхуьруьн райондин дуванбег я.
- Ш. Сайдалиев – Дагъустандин КъКМ-дин полковник.
- Агьадуллайрин Жаруллагь — Рязань шегьердин полковник.
- Агьадуллайрин Сабир — Екатеринбург шегьердин полковник.
- Мурадрин Альберт — Чита шегьердин полковник.
- Гьасанов Кучум — Азербайжанда кӀвалахзавай чӀавуз «Ленинан Орден»-диз лайихвилер аваз хьанай.
- Абдуселимрин А. —
- Мегьарамрин Д. —
Баянар дуьзар хъувун
- ↑ Фонд «Лезгины» 1528. Картасказмалярские курганы
- ↑ Таблица 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 г.
- ↑ Таблица 35. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2012 г.
- ↑ Мегьарамдхуьруьн район. ФЛНК
- ↑ Гуьней наибвалдин хуьрерни агьалияр (1886 й.)