Табасаран чӀал

Табасаран чӀал — табасаран халкьдин хайи чӀал. И чӀалал кьиблединни — рагъэкъечӀдай патан Дагъустанда уьмуьр гьалзавай 126 136-дав агакьна агьалияр рахазва. Кеферпатан Къавкъаздин чӀаларин агъа хзандин нах-дагъустан чӀаларин группадин лезги чӀаларин хилек акатзава . Табасаран чӀалаз виридалайни мукьва чӀалар лезги ва, иллаки агъул чӀалар я. Эхиримжидахъ галаз ада лезги чӀаларин хзандин рагъэкъечӀдай патан лезги чӀаларин хел туькӀуьрзава.

Табасаран чӀал
Вичин тӀвар:	Табасаран чӀал
Уьлквеяр:	Урусат
Официал статус:	Дагъустан
Рахазвайбурун кьадар:	126 136 кас
Классификация
Категория:	Евразиядин чӀалар
Кеферпатан Къавкъаздин чӀалар Нах-дагъустан чӀаларин хзан Лезги чӀаларин хел
Кхьинар:	кирилл
ЧӀаларин кодар
ГОСТ 7.75–97:	таб 635
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	—
ISO 639-3:	tab
13-й номердив къейднавай рангуналди табасаран чӀал гегьенш хьанвай чкаяр къалурнава

Табасаран чӀал, чиппева, хайда, эскимос ва китай чӀаларихъ галаз са сиягьда, Гиннессан рекордрин улубдиз дуьньядин виридалайни четин чӀал хьиз кутунвайди я .

ЧӀалаз кьетӀен жуьредин ва фикир гуниз лайих тир падежрин система талукь я: 48 кьван падежар ава, абурукай 40 чка къалурзавай падежар я.

Табасаран чӀалал «Табасарандин нурар», «Аку хяд» (Экуь гъед), «Ас-Салам», «Табасарандин сес» (Табасарандин ван) газетар акъатзава.

Табасаран чӀалал рахазвайбурун кьадар ва чӀалан ареал

2010 йисуз тухвай Вири Урусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Урусатда табасаран чӀалал рахазвайбурун кьадар 126 136 кас тир. Им вири табасаранрин 84 % пай я.

Дагъустанда табасаранрин хуьрер:

Табасаран районда (82,6 %): Арак, ЦӀийи Лидже, Цухдыг, Лидже, Аркит, Рущуль, Ушниг, Бурганкент, Хюряк, Кюряг, Гуми, Афна, Сикух, Гувлиг, Сертиль, Ханак, Гурик, Ляхе, Дагни, Гисик, Гюгряг, Куваг, Гюхряг, Джульджаг, Юргулиг, Кулиф, Джульджиниф, Ергюняг, Хархни, Гасик, Дюбек, Хустиль, Гурхунь, Ерси, Зиль, Куркак, Джугдиль, Вечрик, Сика, Сиртич, Тинит, Туруф, Фиргил, Тураг, Ничрас, Халаг, Джули, Бухнаг, Хапил, Татиль, Хараг, Кужник, Шиле, Улуз, Чурдаф, Кюрек, Урзиг, Хурик, Ханаг, Ругудж, Пилиг, Цантиль, Хучни, Акка, Цуртиль, Ягдыг, Чулат.

Хив районда (57,25 %): Арчуг, Атрик, Агъа-Ярагъ, Вертил, Вини-Ярагъ, Гарик, Зилдик, Зирдаг, Гъвандик, Кувиг, Кулик, Лака, Ляхля, Межгуьл, Урга, Уртил, Фурдаг, Хвереж, Хурсатил, Цудук, Чере, Чувек.

Дербент районда (10,7%): Вавилово, Дуьзлер, Дагъустандин ЦӀаяр

Ина табасаранар маса халкьарихъ галаз акахьай хуьрер къалурнавач.

Тарих

Куьруь очерк

1890 - 1907 йисара акъатай Брокгаузанни Ефронаг Энциклопедиядин гафарганда къейд авурвал:

ТӀимил чирна-жагъурнавай рагъэкъечӀдай патан суван группадин чӀаларик, Кьиблепатан Дагъустанда, Рубас вацӀун дугуна гегьенш хьанвай табасаран чӀални акатзава. Кефер патай и чӀал къайтагъ чӀалахъ галаз, кьибле патай лезги чӀалахъ галаз, рагъакӀидай патай агъул чӀалахъ галаз (садбурун фикирдай агъул чӀал табасаран чӀалаз, муькуьбурунни лезги чӀалаз ухшар тир) ва рагъэкъечӀдай патайни, табасаранринни Каспи гьуьлуьн арада уьмуьр гьалзавай туьрк тайифайрин чӀаларихъ галаз са сергьятра авай. Эхиримжибурухъ галаз кӀеви алакъайра хьунин нетижада табасаранри чпиз азербайжан нугъат къачуна ва къвез - къвез чпин хайи чӀал квадарзава. Табасаран чӀалан чирна-жагъурун П. К. Усларан эхиримжи зегьметрикай сад тир. Чан аламаз адавай и кӀвалах кьилиз акъудиз агакьнавачир. Усларан зегьмет Л. П. Загурскийди давам авунай, амма адавайни и кар куьтягьна эхирдиз акъудиз агакьнавачир .

Табасаран чӀал П. К. Услара чирна-жагъурнавай эхиримжи чӀал тир. Ада ам чириз 1870 йисуз эгечӀнавай, Услара къейд авунай хьи, «дагъустандин вири чӀаларин арадай заз виридалайни чӀехи четинвилер ганвайди табасаран чӀал тир». ЧӀал чирна-жагъуруниз чӀехи манийвилер гъанвай кар, Усларавай табасаран чӀал виже къведай дережада чизвай кас (информант) яргъал вахтунда жагъуриз тахьун тир. 1871 йисан сентябрьда ада Шифнераз ихьтин чар ракъурнай: «Саки са йис я за табасаран чӀал чириз, амма грамматикадикай са жизви кьванни чирвилер авай кас жагъуриз ва абуруз сифте кьилин грамматика гъавурда тваз тежезвайвиляй, за абур чара авачиз датӀана дегишарзава». Табасаранда чӀалакай малуматар кӀватӀунин кӀвалахар, азербайжан агьалияр авай Ерси хуьре кьиле тухузвай, гьиниз маса хуьрерай информантар эверзавай. Табасаран чӀалан материалар Услара я Дагъустандин вилаятдин администрациядин юкь тир Темир-Хан-Шура шегьерда, ва я асул гьисабдалди Твер губерниядин ЦӀуру Курово хуьре авай вичин несилдин мулкуна расзавай, гьиниз ам кӀватӀай материалар кьуна гад акъудиз физвай.

Кьилин чар ва алфавит басма авунвайтӀани, 1875 йисуз Усларан рагьметдиз финин себебдалди табасаран чӀалакай монография куьтягь тавуна амукьнай. Рагьметлудан руша табасаран чӀалан грамматикадикай гъилив кхьинар, лингвистикадин ва лингвистикадиз талукь тушир вири материалар ва гьатта дахдин чурна чарарни академик Шифнераз ракъурнай. Амма 1879 йисуз рагьметдиз фейи Шифнеравайни Усларан эхиримжи монографиядал алахъиз хьанвачир, ва ам 100 йисалай гзаф дуьньядиз акъат тавуна амукьнай. Анжах 1953 - 1954 йисара Дагъустан чирзавай алим А. А. Магометова Усларан грамматикадин кхьинар вичин гъилелди цӀийи кьилелай кхьин хъувуна Тбилиси шегьерда табасаран чӀалан грамматика басмадай акъудна 1979 йисуз баянарни алаваяр кваз дуьньядиз малумарнай.

1905 йисуз немецви лингвист ва этнограф Адольф Дирра «Табасаран чӀалан грамматикадин очерк» улуб басмадай акъуднай. 1930 йисуз, вичелай кьулухъ «Диалектологиядин очерк ва табасаран чӀалан гафарган» улуб тунвай А. Н. Генкоди табасаран чӀалан нугъатар чирна-жагъурнай .

Табасаран чӀалан виридалайни зурба специалист, филологиядин илимрин доктор, ДНЦ РАН чӀалан, литературадин ва харусенятдин институтдин профессор, ДАССР-дин илимдин лайихвилер авай кӀвалахдар — Бейдуллагь Гьажи-Къурбанович Ханмагомедов тир (1927 - 1999). И лингвистдин зегьметрин сиягьдик 4 бинедин монографияяр, цӀудралди мектебдин улубар, маса чӀаларин поэззияррай пара кьадарда таржумаяр, Табасаранни - урус, Урусни - табасаран, табасаран чӀалан Орфографиядин ва Терминологиядин гафарганар ква. Адавай вичин эхиримжи кӀвалах тир «Табасаран - лезги - урус гафарган» кьилиз акъудиз агакьнавачир.

«777» газетадин шеф-редактор, Бейдуллагь Гьажи-Къурбановичан хтул тир Риад Ханмагомедова Раиса Ханмагомедовадихъ галаз чпин хайи чӀалал кроссвордар ва табасаран чӀалал сифте яз акъатнавай сканворд басмадиз акъуднай .

Табасаран нугъат лезги чӀалавай гьикӀ къакъатнатӀа

Лезги чӀалалай алатайла, кьвед лагьай чка табасаран чӀала кьазва. Алай чӀавуз чпин кьадар 100 агъзурдалай виниз тир табасаранвийрин чӀал машгьур алимрикай М. Гьажиева, М. Ихилова, А. Гуьлмегьамедова кхьизвайвал, агъул ва рутул чӀаларни галаз лезги чӀалаз лап мукьва чӀаларикай я. Гьа инал суалдиз куьрелди жаваб гуз жеда: табасаранвияр лезгийриз лап мукьва тирвиляй, кьадардал гьалтайла генани чӀехи лезги халкьарикай я лугьуз чавай къакъудиз кӀанзава. Амма и ниятди кьил кьун мумкин туш, вучиз лагьайтӀа як кӀарабдивай къакъудиз кӀанзавай ксариз Табасарандин, табасаранвийрин ва абурун чӀалан патахъай дегьне чирвилер авач.

Табасарандин тӀвар тарихдин чешмейра кьилди V виш йисалай гьатнаватӀани, табасаранвийри лезги чӀал геждалди хвенай. Табасаран нугъат лезги чӀалавай къакъатунин ва кьилди чӀал арадиз атунин процесс агъул, рутул ва цӀахур чӀалара хьиз, лап явашдиз кьиле фенай. Месела, агъулрин тӀвар этник группа хьиз тарихдин чешмейра XVIII виш йисан сифте кьилера гьатнава. Гуьгъуьнай арадиз атай агъул жемиятдин тарихни XVIII-XIX виш йисарихъ галаз алакъалу я. Им акӀ лагьай чӀал я хьи, гьеле XVIII виш йисал къведалди агъулрин нугъат лезги чӀалавай къакъатнавачир ва абурухъ кьилдин чӀал авачир.

1253 йисуз Франциядин корол IX Людовика монголрин Мангъу хандин кьилив ракъурай Вилгьелм Рубрука лезгияр, агъулар, рутулар ва цӀахурар са халкь тирди къалурнай ва кхьенай :

ЦӀахур лезгийрин уьлкведин кьилин шегьер я.”

Къазвиниди хьиз, Бакувидини Шиназдин агьалийринни (рутулрин) ЦӀахурдин агьалийрин (цӀахуррин) арада этник тафават ава лугьузвач ва абур вири лезгияр тирди малумарзава. Абурун чӀаларни кьилди чӀалар хьиз и малуматрилай кьве виш йисалайни виниз вахтар алатайла арадиз атана. М. Ихилова кхьизвайвал:

XV виш йисал къведалди цӀахурарни рутулар гьеле лезги этник гьаларикай чара хьанвачир ва лезгийрихъ галаз санал, са халкь хьиз амай.

Чи фикирдалди, табасаран нугъат лезги чӀалавай генани геж къакъатна, вучиз лагьайтӀа икьван гагьди са XV виш йисуз ваъ, гьатта XVI-XVIII виш йисарани табасаран чӀалалди кхьенвай затӀни жагъанвач. Муькуь патахъай, Семен Броневскийди кӀватӀнавай документрин бинедаллаз чапнавай "Кавказцы. 17501820" улубда (ИПК ПО. "Адыгея", 1991) кхьенвайвал, XVIII виш йисуз Табасарандин агьалияр кьиляй-кьилиз лезги чӀалалди рахазвай. Гьавиляй гзаф йисара Кьиблепатан Табасарандин наибвиле кӀвалахай, XIX виш йисан тӀвар-ван авай лезги алим Алкьвадар Гьасана вичин «Асари Дагъустан» улубда кхьенай хьи, табасаран чӀалалай гъейри амай вири лезги чӀаларалди везинлу шиирарни иер манияр теснифнава.

КӀвенкӀве "Табасаран" топонимдихъ авсиятда са бязи фикирар ава. Дагъустандин алимрикай В. Гьажиева и этноним гьикӀ арадиз атанватӀа тайинариз хьанвач лугьузва. М. Р. Гьасанова гъиле са делилни авачиз, гьакӀ гимандалди Къавказдин Албаниядин 26 халкьдикай сад табасаранвияр я лугьузва . Дегь чешмейра, гьабурукай яз, Гекатей Милетскидин, Геродотан, Дионисиян, Стефан Византийскийдин, Помпоний Мелан ва масадбурун малуматра Албанияда уьмуьр гьалнай къадалай гзаф тайифайрин тӀварар гьатнава. Амма абурун арада табасаранвийрин тӀвар авач. Дегь лезги улубра - Алупан улубдани 31 лезги тайифадин арада кьилди "табасаран" тӀвар алай тайифа авайди къалурнавач. Сифте яз анжах V виш йисуз кхьенвай Ф. Бузацдан "Арминидин тарих" улубда табасаранвийрин тӀвар "таваспор" хьиз гьатнава. Гуьгъуьнлай Табасараццин тӀвар араб тарихдаррин улубра дуьшуьш жезва. Ал-Истагьриди Лезгандинни Дербентдин арада Табасаран вилаят авайди къалурзава .

Араб тарихдаррал къведалди Фавстос Бузандан, Егишедин, Моисей КьакьанкъатвацӀвидин улубра вилаятдин тӀвар "Таваспор" хьиз кхьенва. XII виш йисан кирам Йакъут ал-Гьамавиди араб авторрин X виш йисаз талукь малуматар делил яз къачуна Лезгандинни Дербентдин арада Табасараншагь тӀвар алай уьлкве авайди къалурнава. Ада Табасараншагьдин агьалиярни Лезганшагьдин агьалияр хьиз къуватлу ва кьадардал гьалтайла пара тирди къейд авунва. Амма Лезгандин агьалияр Табасарандин агьалийрилай генани пара тирди ва абурухъ генани чӀехи чилер авайди къалурнава .

Тарихдин чешмейрай аквазвайвал, лезги пачагьвалриз Лезганшагь, Лараншагь, Филаншагь, Табасараншагь хьтин тӀварар гайиди Ирандин шагь Хосров I Ануширван (531-579 йй.) я. Бязи чешмейра VI виш йисан эхирра Рубас вацӀун кьере, Лезгандинни Дербентдин арада Таваспоран тӀвар алай пачагьвал арадиз атайди къалурнава. XIV виш йисан эхирра Табасаран феодал гьакимди - майсумди идара ийизвай уьлкве тир.

Тарихда кьегьал ксар хьиз гел тунвай табасаранвийри чпин нугъат лезги чӀалавай къакъатайдалай гуьгъуьниз чӀалан къайгъу чӀугунач. ИкӀ тирди Гьасан Алкьвадарвидин "Асари Дагъустан", гьакӀ урус чӀалални чап хьанвай П. К. Усларан "Табасаран чӀал" (Тбилиси, 1979), Л. И. Жиркован "Табасаран чӀал: Грамматика ва текстар" (М. -Л. 1948), Б.Г.-К Ханмагомедован "Табасаран чӀалан синтаксисдиз талукь очеркар" (Магьачкъала, 1970) тӀварар алай улубар ва табасаран чӀалаз талукьарнавай маса чешмеяр кӀелдайла генани хъсандиз кьатӀуниз жеда.

Гьасан Алкьвадарвиди лезги чӀаларикай икӀ кхьенва :

"Лезгийри чпин чӀалар вилик тухузва, а чӀаларал манияр теснифзава, а чӀалар мецей хьайитӀани чириз алахъзава ва икӀ герек тирвал чпин чӀаларин къайгъу чӀугвазва. Анжах абурукай тек са табасаранвийри чпин чӀалаз (кабкан чӀалаз) къайгъу къалурзавач ва гьисаба кьазвач. Абуру чпин чӀалалди махар ва манияр туькӀуьрзавач, халкьдин чӀехи пай хайи чӀал кваз такьуна, куьре ва туьрк чӀаларалди рахазва. Гьатта абурун дишегьлийрини мехъерик ва тазиятдик чпин чӀалалди шад ва гъам квай манияр лугьудач, чпин гьиссер акатайвал рахазвай туьрк чӀалалди ва куьре чӀалалди ахъайда. Амма ихьтин гьалариз килиг тавуна лугьуз жеда хьи, кабкан чӀални маса лезги чӀалар хьиз, махар ва манияр туькӀуьрун патал кутугай чӀал я. Гьавиляй ихьтин гьалар акур, винидихъ вичин тӀвар кьур генералди (барон П.К.Услара - М.М.) табасаранвияр айибнай."

Кьвед лагьай жаваб Семен Броневскийди, Гьасан Алкьадарвиди, табасаранви авторри чпи, месела, Б.Ханмагомедова, М.Къурбанова ва масадбуру кхьизвайвал, табасаранвияр дегь диде чӀалалди - лезги чӀалалди рахун я. Къени абур табасаран чӀалалди, гьакӀни лезги чӀалалди рахазва. Гьавиляй табасаранви алим Мегьамед Къурбанова кхьенва :

"Виш йисарин мукьвавилин алакъайрин нетижа я хьи, кьибле ва вини Табасарандин вири яшар авай агьалийриз лезги чӀал чизва."

Пуд лагьай жаваб чи чӀаларин лугьуз тежедай кьван мукьвавал я. Амма тарих тирвал маса лезги чӀалар хьиз, табасаран чӀалан кьилелни чӀехи мусибатар атана. 1959 йисуз Табасаранда хьайи машгьур этнограф Л. Лаврова вичин "Этнография Кавказа" (Ленинград, 1982) улубда кхьенай хьи, маса чӀалари къвердавай табасаран чӀал арадай акъудзава. М. М. Ихилова и месэладин гьакъиндай ихьтин малумат ганва :

"Дербентдин къвалав гвай Табасарандин агьалийрин са паюни (Ерси, Зиль, Гимейди, Мугарты, Дарваг хуьрер ва мсб.) чпин хайи чӀал фадлай дегишарнава. Тарихдинни этнографиядин делилри субутзавайвал, и хуьрерин агьалияр табасаранвияр тир. Гзаф топонимрин тӀварар (хуьрер, тӀулар, сурар ва мсб.) табасаран чӀалан гафарикай арадиз атанвайбур я. Алай вахтунда Табасарандин и чилерал уьмуьр гьалзавай агьалияр азербайжанвийрихъ галаз ассимиляция хьанва ва азербайжан чӀалан кьетӀен жуьредин нугъатдалди рахазва."

Алимди къейд ийизвайвал, чпин диде чӀал - лезги чӀал хвеначиртӀа, абур мадни пара ассимиляция хьунухь мумкин тир. Лезги чӀал табасаранвияр паталди къалхан хьана. Исятдани табасаран чӀалан лексикадин чӀехи пай лезги гафари туькӀуьрзава . Гзаф лезги гафарикай авайвал менфят къачузва. Месела: "чӀал", "кӀвал", "къуд", "кьайи", "кьакьан", "хьел", "тавхана", "буьркьуь", "гел", "вах", "рикӀ", "ван", "гаф", "кьун", "гатфар", "цӀйи", "лалакӀ", "цӀару", "хизан", "ичӀи", "цӀар", "гапур", "кас", "зун", "вун", "усал", "кӀан", "хвар", "хар", "тӀвар", "югь", "хьар", "афар", "масан", "накь", "кьул", "кавха", "гардан", "кьван", "бицӀи", "цӀай", "чӀур" ва икӀ мад. Бязи гафар лезги гафарихъ галаз дувул сад яз, дибда са кьве фонемдин дегишвал аваз лугьузва. Месела: "цав-цав", "цан-цен", "цӀегь-цӀегь", "рагь-ригь", "варз-ваз", "вири-вари", "вил-ул", "муг-мукь", "кӀараб-кӀураб", "сад-саб", "тар-гьар", "валчагь-валжагь", "чил-жил", "чам-жам", "квар-гварм", "апай-абай", "лиф-луф", "гум-кум", "ич-вич", "яру-уьру", "мирг-мирш", "гьуьл-гьюл", "югь-йигь", "ишел-ишил", "йикь-йикӀ", "циф-диф", "чуьнгуьр-чюнгюр", "кал-кӀал", "яц-оц", "кӀани-ккуни", "руш-риш", "кьулай-гьулай", "мичӀи-мучӀу", "гъуд-гъурд", "кьуьд-кьуӀрд", "гад-хьад", "чӀем-ччим", "регъ-раӀгъ", "китӀиз-утӀуз", "карч-кӀарч", "цӀуцӀул-цӀурцӀул" ва икӀ мад. Гьа инал лагьана кӀанда хьи, табасаранвийри ихьтин гафарин чӀехи пай чи бязи лезги нугъатра авайвал лугьузва. Месела: "вари", "ул", "кӀураб", "луф", "гвар", "йигъ", "абай", "цӀигь", "мяъли", "ифи", "йикӀ", "цен", "кӀал", "кум" ва мсб.

Исятда табасаранвийри менфят къачузвай гзаф умуми формулаярни лезги чӀала авай хьиз лугьузва. Месела: "кӀани яр" - "ккуни яр", "ирид етим" - "ургур етим", "ирид гьуьлер" - "ургур гьюлер", "ирид чилер" - "ургур жилер", "магьидин кӀараб" - "магьдин кӀураб", "вили цавар" - "укӀу завар", "лацу лифер" - "лизи луфар", "бегьерлу йис" - "бегьерлу йис", "ризкьи бул хьурай" - "ризкь бул ибшричвуз", "къветре вилер" - "къюдра улар", "чан дидедин" - "жан дадайин", "я руш" - "яв риш", "жейрандиз ухшар" - "жейрандиз ухшар", "вири дуьнья" - "вари дюнья", "са геренда" - "саб геренди", "цӀийи мани" - "цӀийи мяъли", "масан вах" - "масан вах", "са чан" - "саб жан", "залум дуьнья" - "залум дюнья" ва икӀ мад.

ТӀапӀас тайифадикай рахадайла лагьана кӀанца хьи, адан тӀвар алай сихилар Къуба патан лезги хуьрера исятдани дуьшуьш жезва. Месела, Манкъулидхуьре "тӀапӀасар", Хъимила "тӀапӀас", Куьснета "тӀпӀасан" тӀварар алай сихилар ава. Гьа и делилрини "Табасаран" топоним тайифадин тӀвар тир "тӀапӀас"дикай арадиз атанвай "ТӀапӀасан" гафунихъ галаз алакъалу тирди субутзава. Лезги чӀалан цӀийи гаф арадиз гъизвай "-ан" формантдин куьмекдалди туькӀуьр хьанвай и гафуни тӀапӀас тайифадиз махсус чка, чил къалурзава. Гьа икӀ, лезгийри гзафвилин кьадарда кардик кутунвай "тӀапӀасарин" гаф тарихдин чешмейра "Табасаран" хьиз гьатна. Аквазвайвал, "тӀапӀасар", "таваспорар", "табасаранар" гафара са акьван фонетикадин дегишвилерни кьиле фенвач ва абурун диб сад я. Амма актив тушиз и тайифадин тӀвар V виш йисал къведалди тарихдин чешмейра гьатнач. Кьиблепатан Дагъустандин ва Азербайжандин маса лезги хуьрерай чи амай тайифайрин тӀварарни жагъуриз жеда. Са гафуналди, бязи ксар гьикьван чи тарихдиз кьец гуз алахъайтӀани, чун алпанар тирди субутзавай Къавкъаздин Албаниядин дегь тайифайрин тӀварар къедалди чи чӀала амазма.

Ихьтин делилар садни кьвед туш. Гьи патахъай вил вегьейтӀани, делилри табасаранвияр лезгияр, абурун чӀал вилик лезги чӀал тирди субутзава.

Нугъатар

Гилан табасаран чӀала пуд асул нугъатар ава: нитрих, сувак, гали (этег), абурун виридак хуьрерин рахунрин группаяр акатзава. Табасаран чӀалан литературадин чӀал нитрих нугъатдин фонетикадинни - грамматикадин системадал бинеламиш хьанва.

Табасаран чӀалан нугъатар:

• Нитрих нугъат:
  • дырчи рахун (субдиалект)
  • калук рахун (субдиалект)
  • нитрик рахун (субдиалект)
  • аркит (субдиалект)
• Сувак нугъат:
  • гумгум (хурикский) рахун (субдиалект)
  • хирга рахун (субдиалект)
  • чуркула рахун (субдиалект)
  • сувак рахун (субдиалект)
  • кухрик рахун (субдиалект)
• Гали нугъат:
  • этег рахун (субдиалект)
  • дюбек (тивканский) рахун (субдиалект)
  • аркит рахун (субдиалект)

Алфавит

Табасаран чӀалан алфавит сифте яз 1928 йисуз, латин графикадин бинедал алаз туькӀуьрнай. И алфавитдикай садлагьай улуб 1931 йисуз акъатнавай. Алфавитдин садлагьай версияда кьилин гьарфар авачир, абур 1933 йисуз кутунвай. 1938 йисуз, СССР-дин халкьарин вири алфавитар хьиз табасаран алафавитни кирилл гьарфариз элячӀнавай. Гуьгъуьнлай алфавит са шумудра дегишвилер ттуна цӀийикӀа туькӀуьрнавай.

А а	Аь аь	Б б	В в	Г г	Гъ гъ	Гь гь	ГӀ гӀ	Д д
Джв джв	Е е	Ё ё	Ж ж	Жв жв	Жъ жъ	З з	И и
Й й	К к	Къ къ	Кь кь	КӀ кӀ	Л л	М м	Н н
О о	П п	ПӀ пӀ	Р р	С с	Т т	ТӀ тӀ	У у
Уь уь	Ф ф	Х х	Хъ хъ	Хь хь	ХӀ хӀ	Ц ц	ЦӀ цӀ
Ч ч	Чв чв	Чъ чъ	ЧӀ чӀ	ЧӀв чӀв	Ш ш	Шв шв	Щ щ
Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я	Ӏ	'

Лингвистикадин характеристика

Лексика

Табасаран чӀалан лексика, сифте нубатда, дегь лезги чӀалай (алпан чӀалай, дегь дагъустандин чӀаларай) виниз акъатзавай диб-чӀалан гафарикай ва вич табасаран чӀалан тарихдин къене арадал атанай цӀийи гафарикай ибарат я. ЧӀалан лексика туькӀуьруниз чӀехи куьмек къеце патан чӀаларай атай гафари гузва. Чара чӀаларай къачур гафарин виридалайни цӀуру къатар — фарси ва араб чӀаларай къачур гафар я.

Фарс чӀалай табасаран чӀалаз дяведин, кӀвалин, хуьруьн майишатдин, савдавилин лексикаяр, араб чӀалайни — диндин, илимдин ва философиядин саки вири терминология акатна . Табасаран чӀала авай и гафарин саки вири лезги чӀалани ава.

Табасаран чӀалак зурба кьадарда азербайжан гафар ква. Им, эхиримжи виш йисан къене чӀала арадал атанвай цӀийи ва виридалайни чӀехи къат я. Малум тирвал 1930 йисуз Кьибле Дагъустанда урус чӀал виниз жедалди, лезги халкьарик акатзавай халкьар (агъулар, лезгияр, табасаранар, цӀахурар ва мсб.) сад-садахъ галаз азербайжан чӀалалди рахазвай. А чӀавуз азербайжан чӀал, гила урус чӀал хьиз, де-факто гьукуматдин чӀал хьиз физвай. Мектебра тарсар туьрк чӀалал тухузвай. Табасаран чӀалак пара кьадарда туьркни азербайжан гафар акатуниз чӀехи роль и кьве халкьарин сад-садахъ галаз кӀеви алакъайра хьуни къугъванвай. Табасаран райондин рагъэкъечӀдай пата ва Дербент районда уьмуьр гьалзавай табасаранрин чӀала авай азербайжан гафарин кьадар критик дережадив агакьзава. И тегьерда цӀудралди табасаран хуьрер терг хьана азербайжан хуьрериз элкъвенва. Месела: Ерси, Зиль, Гимейди, Мугарты, Дарваг хуьрер ва мсб. Гьатта гила ахьтин хуьрерин жегьил эгьлийри чеб са мус ятӀа табасаранар тирди кьатӀузвач.

ЦӀап чӀала табасаран чӀалаз гузвай чӀуру таъсирдикай гьеле Совет береда чӀалан алим А. А. Магометова вичин кӀвалахра кхьенай :

«Табасаран чӀални къати таъсирдик акатна. Сифте нубатда им, азербайжан чӀалай табасаран чӀалаз атанвай пара кьадарда гафар хуьзвай чӀалан лексикада ашкара жезва. ЦӀап чӀалай къачур гафари табасаран чӀалан бинедин гафар гагь-гагь чуькьвена арадай акъудзава.»

Табасаранри азербайжан чӀалай къачунвай -лу ва -суз суффиксрин куьмекдалди туькӀуьр хьанвай гафарикай лап гегьеншдиз менфят къачузва. И суффиксар тек са вич азербайжан гафарихъ ваъ, гьатта бинедин табасаран гафарихъни гилиг жезва, месела: “адлу” (тӀвар-ван авай) “адсуз” (тӀвар-ван авачирди), “жилсуз” (чил авачирди).

ГьакӀни азербайжан чӀалай са шумуд паярикай ибарат тир глаголар къачунвайди я, месела: “ишлетмиш апӀуб” (кардик кутун, менфят къачун), “бахиш апӀуб” (пишкешун, бигъиш авун), “тебрик апӀуб” (мубарак авун), “къаршулимиш апӀуб” (вилик экъечӀун) ва мсб.

Литература

• Алексеев М. Е., Шихалиева С. Х. Табасаранский язык. — М.: Academia, 2003. ISBN 5-87444-196-4
• Магометов А. А. Табасаранский язык: Исследование и тексты. — Тбилиси, 1965.
• Народы Кавказа. Т. 1. — М., 1960.
• Услар П. К. Этнография Кавказа. Языкознание. VII. Табасаранский язык. Тбилиси, 1979. — 1072 с.

Гафарганар

• Гаджиев А. Русско-табасаранский школьный словарь. Махачкала: Дагучепдгиз, 1957.
• Генко А. Н. Табасаранско-русский словарь / Под общей редакцией д-ра филол. наук, проф. М. Е. Алексеева; Институт языкознания РАН. — М.: Academia, 2005. — 332 с. — (Справочники. Энциклопедии. Словари). — 800 экз. — ISBN 5-87444-167-0. (в пер.) (подготовлен в 1930-х гг.)
• Ханмагомедов Б. Г.-К., Шалбузов К. Т. Табасаранско-русский словарь. — М.: Наука, 2001. 477 с. ISBN 5-02-022620-3. Включает грамматический очерк табасаранского языка, сост. К. К. Курбановым (с. 395—476).

ЭлячӀунар

• Entry in the Red Book of the Peoples of the Russian Empire
• Языковые рекорды из Книги рекордов Гиннесса Архивация 6 август 2013 йисан.
• Sample text
• The consonant system of Tabasaran
• Description at Languages of the World Архивация 18 декабрь 2019 йисан.
• Entry at the Rosetta Project Архивация 27 сентябрь 2007 йисан.
• Тема: Нитрикский диалект табасаранского языка