Манкъулидхуьр

Манкъулидхуьр (азер. İmamqulukənd) — Азербайжан республикадин КцӀар районда авай хуьр. «Манкъулидхуьруьнсоветдик» акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я.

Хуьр Манкъулидхуьр Уьлкве АзербайжанАзербайжан Регион Къуба-Хъачмаздин экономикадин регионКъуба-Хъачмаздин экономикадин регион Муниципал район КцӀар Хуьруьнсовет «Манкъулидхуьруьнсовет» Миллетар лезгияр Динар суни - мусурманар Сятдин чӀул UTC+4, +5 Телефондин код +994 138 Почтунин индекс AZ 3800 Автомобилдин код 38 Хуьруьн шикилар Azerbaijanphoto Космосдай акунар Google Map Манкъулидхуьр Баку

География

Хуьр КцӀар райондин рагъэкъечӀдай пата, райондин кьилин шегьер тир КцӀар шегьердилай 17 км яргъал ала.

Манкъулидхуьруьн мягьлейрин тӀварар (ойконимар): Байрамрин мягьле, СепӀийрин мягьле, Гъетегърин мягьле, Агъвалрин мягьле, Заркъалрин мягьле, ЧӀакӀаррин мягьле.

Тарих

Археологиядин амукьайри гилан Манкъулидхуьруьн чилерал дегь хуьрер хьайиди субутзава. Азербайжандин алимрикай Ж. А. Халилова, Къ.О. Къошкъарлыди ва Р.Б. Аразовади Гавдишан пелера тухвай жагъурунрай аквазвайвал, Манкъулидхуьруьвай 3-4 километр яргьал тир 1-й ва 2-й Гавдишан пелера лезгийри гьеле чи эрадал къведалди хуьрер кутунай. 3-й Гавдишан гилан Къалажух хуьруьз мукьва я ва гьанагни дегь чӀавара яшайишдин макан тир. Чиливай 13-19 метр хкаж хьанвай 1-й Гавдишан пелен археологиядин амукьайрилай малум жезвайвал, и хуьруьн агьалияр фад-фад тарашхъанрин аксина женг чӀугваз мажбур хьанай. И пелелай Дагъустандин, гьакӀни Къуба ва Хъачмаз районрин чилер хъсандиз аквазва. Гьавиляй Гавдишан пел лагьайла чкадин агьалийри гьа и пел фикирда кьун дуьшуьшдин кар туш. Хуьруьвай 3 километр яргъал тир 2-й Гавдишан пел кьулувилел экӀя хьанва. Ина чи эрадал къведалди сад лагьай агъзур йисан юкьвара хуьр кутунай. ТӀебиатдин ва тарашхъанрин басрухар себеб яз хуьруьн агьалийри чпин чка са шумудра дегишарнай.

Дегь чӀавара абурун чӀехи бубайри ЭчӀехуьруьнни ЧӀехи Муругърин арада, кьакьан пелел хуьр кутунай. И хуьуьн дегь амукьаяр исятдани ама. Хуьруькай «Кьиблепатан Дагъустандикай очеркар» (Магьачкъала, 1964), «Азербайжандин тарих» (Баку, 1961, 1 жилд), У. А. Мейлановадин «Лезги чӀалан диалектология» (Магьачкъала, 1964) ктабра ва маса чешмейра са кьадар делилар дуьшуьш жезва. Хуьруьн топонимрини адан тарихдикай чирвилер гузва. «КьенчӀеб тахта» лугьудай чкада дегь чӀаварин Лангу шегьердин гелер ама. Ина са чӀиб чил эгъуьнин кумазни накьвадикай хъенчӀин куьшуьйрин, кутаррин, бекьейрин, ципӀерин кӀусар хкатда. «КьенчӀеб тахтада», «Шабуран хвал» лугьудай чкада археологиядин дегь чӀаван амукьаяр гьалтзава. «Урусрин рекьи» I-й Пётр Дагъустандиз атайла ина кьиле фейи вакъиаяр рикӀел хкизва. Император Дербентдиз къведалди хуьруьхъ маса тӀвар авай. Урусрин пачагь Кьиблепатан Дагъустандиз 1722 йисан 23-августдиз атанай. Адан 79 агъзур касдикай ибарат балкӀандар кьушунди ам Дербентдиз къведалди халкьдин кьилел чӀехи мусибатар гъанай. Алкьвадар Гьасана вичин «Асари Дагъустан» ктабда кхьизвайвал, балкӀандар кьушунри Дербентдилай Къубадин Велвеле вацӀалди чпин хурук акатай вири хуьрериз гьад кьунай. Гьеле 1 Петр Дербентдиз къведалди Гьажи Давуда Иран шагьдин гарнизон инай чукурна, Манкъулидхуьряй тир Манкъули бег шегьердин наибвиле тайинарнай. 1 Петр Дербентдиз атайла и касди тӀимил къуватралди императордин чӀехи кьушундин хура акъвазун мумкин туширди кьатӀанай ва гьавиляй урус пачагьдин вилик хъсандиз экъечӀнай, шегьердин гимишдикай раснавай куьлегар адав вуганай. Вич икӀ кьабулинай императорди Манкъули бегдиз генерал-майорвилин чин ганай ва ам Дербентдин ханвиле тайинарнай. Урус пачагьди и касдиз вичин патай кьилди мажибни ганай. Дагьустанда 1 Петравай яргъалди таб гуз хьанач. Къубадин, Муьшкуьрдин ва Ширвандин лезгияр урусрин аксина къарагъна. Муькуь патахъай, Гьажи Давуд бег Муьшкуьрвидини урусрал вегьин патал 30 агъзурдав агакьна кьушун туькӀуьрнавай. Гьа ихьтин крар себеб яз 1 Петр 1722 йисан 29 сентябрдиз вичин кьушунарни галаз Астрахандиз хъфена. Дербентда ада 3 агъзур аскердикай ибарат гарнизон туна. Урусар хъфейдилай гуьгъуьниз Манкъули бег тарашхъанри чукӀурай хуьрер арадал хкиз алахъна. КӀвенкӀве ада вичин хуьр гуьнгуьна хтуна, вичин такьатралди кесиб хзанриз кӀвалер эцигизни туна. И къайгъударвиляй агьалийри хуьруьн виликан тӀвар дегишарна, адаз Манкъули бегдин тӀвар гана. Манкъулидкуьр шумудни са тарихдин вакъиайрихъ галаз алакъалу я. 1721 йисуз хуьруьн агьалияр Иран шагьдин кьушунрин хура акъвазнай. 1741 йисан зулуз Надир шагьди 1-й Гавдишан пеле постар туькӀуьрнай ва вишералди касдиз зулумар авунай. Ада Гьилерин тамара кӀватӀал хьанвай лезги кӀеретӀрин аксина женг чӀугваз кӀан тахьайбурун вилер акъуднай, гьилер атӀанай, тарагъаждай акъуднай.

1774 йисуз Гавдишандин патав Эмир Гьемзедин, Казанищедин Эмир Мегьамедан, къазикъумухви Метьамедхандин кӀеретӀринни Фетели хандин кьушундин арада чӀехи ягъ-ягъунар кьиле фенай. И дяведа Фетели хан кӀаник акатна, Сальяндиз катнай. Эмир Гьемзедин кьушунди Гавдишандиз мукьва хуьрер, гьакӀни Манкъулидхуьр чукӀурна, Къуба шегьер кьунай. 1820 йисуз 1-й Гавдишан пеле лезгийрин кӀеретӀри генерал Ермолован кьушундин аксина женг чӀугунай. Ина лезгийри урус аскерар кьулухъ чӀугуниз мажбурнай. 1823 йисуз генерал Ермолова Къуба аялатдин лезгийриз кьвед лагьай гъилера басрух гайила, Абдурагьман кьиле авазх манкъулидхуьруьнвияр абурун кура кьегьалвилелди акъвазнай. Кьакьан кьваларилай урусрин жидайрал хкадарна гьелек хьайи кьегьалрикай гуьгъуьнлай халкьди риваятар, кьисаяр, манияр туькӀуьрнай. 1918 йисуз Къубадин Дигагь хуьре эрмени дашнакрин кура Манкъулидхуьруьн юзбаш Гьасан бегди 100 касдикай туькӀуьрнавай кӀеретӀни акъвазнай. А ягъунра абурукай са шумуд кас кьенай.

Ватандин ЧӀехи дяведин йисара Грецияда ЭЛАС тешкилатдин партизанрихъ галаз санал фашистрин кура кьегьалвилелди акъвазай Мидгьед Ширинбегова дяведин йисара къалурай кьегьалвилерикай кьилди ктабар кхьенва.

Манкъулидхуьр вичихъ фу авай, девлетлу хуьрерикай я. Гьеле XIX виш йисан сифте кьилера и хуьруьн ичин салар, дуьгуьдин плантацияр къецепатан уьлквейризни сейли тир. Иллаки инин сарыбугъдадин тариф вириниз чкӀанай. Гзаф хуьрери чпин хъуьтӀуьн раж инай къачудай. 1830 йисуз Къуба аялатдин зегьметхъанри гьасил авур 196 агъзур пуд дуьгуьдикай 10 агъзур пуд магьсул манкъулидхуьруьнвийринди тир. Им аялатда вичиз тай авачир яру дуьгуь тир. Абурухъ чӀехи никӀер, агъзурралди мал-къара, чӀехи геллегьар ва рамагар авай. Инин ниси гьасилдай заводди вичин магьсулар къецепатан уьлквейризни рекье твадай. Хуьруьхъ уьмуьр тухун патал къулай шартӀар авайвиляй иниз маса лезги хуьрерай гзаф инсанар куьч хьанай. Миграгъай, Гъетегъай, ЧӀакӀардилай, Четкуьнай, Киригай, Тигьиржалдилай, Хуьлуьхъай, Цилингдилай, гьатта Табасарандай ва Гуржистандай куьч хьана атайбурун сихилар хуьре исятдани ама. «Амаханан тахта» лугьудай чка советрин девирдилай аманат я. Инагар «Яру лежбер» колхоздин ципицӀрин салар тир. НикӀяй хкведайбуру арабайрин чархарив салидолдин чкадал запун гуьцӀай чкадиз халкьди «Сабунар ядай кӀам» лугьуда. БАМ-дин эцигунар гатӀунай йисуз и хуьрени цӀийи мягьле кутунай ва хуьруьнбуру адаз "БАМ" тӀвар ганай. Гила ина 50-дав агакьна кӀвалер ава. Хуьруьн нуфуз аваз сихилрикай сад Эфендияр я. Абурухъ хуьре Сулейманан хва Абдуррагьманан тӀварцӀихъ гадай пӀирни ава. Истанбулда диндин рекьяй чирвилер къачур и эфенди Хуьлуьхъай тир. Манкъулидхуьруьнвийрин тӀалабуналди иниз куьч хьайи и алим ва муъмин касди вичин хайи хуьре хьиз Манкъулидхуьре ва адан мукьув гвай хуьрерани чӀехи гьуьрмет къазанмишнай. Адан ктабрикай Азербайжандин ва Дагъустандин мискӀинра менфят къачузвай. Абдуррагьманан хва Зикруллагь хуьруьн сад лагьай муаллимрикай тир. Эфендидин хва тирди багьна яз 1937 йисуз ам суьргуьндиз ракъурнай ва а чӀавуз касдин кӀваляй са фургъун ацӀай ктабарни тухванай. Адан етим амукьай 7 веледдини институтар акьалтӀарнай. Абдулгьамидани Абдулрагьима хуьре, Абдулрауфа КцӀара математикадин муаллимвиле кӀвалахнай. Азербайжандин НафтӀадинни Химиядин Институт куьтягьай Абдулазиз илимрин доктор я. Эфендияр чпихъ чӀехи алакьунар авай ва зегьметдал рикӀ алай ксар я. 50 йисалай виниз КцӀара муаллимвиле кӀвалахай методист муаллим Абдулрауф Эфендиеван 7 веледдин 4-дакай математикар хьанва. Абел лагьайтӀа, Рязан шегьердин кьилин архитектор я. Манкъулидхуьр шумудни са тӀвар-ван авай ксаралди машгьур я. Лезгийрин чӀехи зари Миграгъ Мардалиди гзаф йисара ина уьмуьр авунай. Чи тӀвар-ван авай зарийрикай Кесиб Абдуллагьан ва Забит Ризванован ватан я инаг. Машгьур сеняткар, тардал зурбадиз ягъидай Физеммед Куругълиева тесниф авур макьамарни манияр халкьдин меце къедалди ама. Ада алатай виш йисан 30-й йисара сифте яз КцӀар районда стахановчивилин тӀвар къачур Тайгъун Къайибалидин рушаз теснифай "Тайгъун" мани халкьдин мани хьиз ктабра гьатнава. Гзаф йисара хуьруьн колхоздиз регьбервал гайи, ина шумудни са эцигунар кьилиз акъудай Наруллагь Къадимован тӀвар халкьди гьамиша гьуьрметдивди кьада. Ада Лечетрин хуьряй Манкъулидхуьруьз ракьун гунгаррив яд гъанай, Дербентдин уьлчуьдалди къванцин рехъ кутунай, мектеб патал кьве дарамат, гьакӀни медениятдин тавхана эцигнай. Гьаживерди Гьаживердиеваз республикада сифте яз «Азербайжандин лайихлу ветеринар» тӀвар ганай. Хуьряй зурба алимар акъатнава. Нью-Йоркдин Илимрин Академиядин член, физикадинни математикадин илимрин доктор, профессор Икрам Новрузбегов, техникадин илимрин доктор Абдулазиз Эфендиев хьтин инсанралди вири халкьди дамахзава. ЧӀугвар Сейфеддин Сейфеддинов хьтин ксари чпин хуьр вириниз сейли ийизва. Шумудни са манкъулидхуьруьнви полковникри чи республикада ва къецепатан уьлквейра кӀвалахзава. Абурукай Талим Ярметова Генжеда, Адилхан Абдулкеримова Волгоградда, Низамуддин Салегьова Къазахстандин Актау вилаятда, Изамуддин Магьсимова Мангистау вилаятда къуллугъзава. Полковник-лейтенант Садуллать Асланханов гимидин командир яз 20 йис я. Азербайжандин дяведин флотда 30 йисуз къуллугъзавай 11 рангдин капитан Расим Ширинбегов, Магьачкъалада уьмуьр ийизвай милициядин подполковник Вагьид Агьжабегов ва масабурулай жегьилри чешне къачузва. Абур вири вичихъ чӀехи тарихар авай Манкъулидхуьруьн мектебди кӀвачел ахкьалдарна агакьарнавайбур я. 1866 йисуз Къуба уездда гьукуматди агьалийрин тӀалабуналди пуд хуьре цӀийи мектебар кардик кутунай - КцӀара, Яргундал ва ва Манкъулидхуьре. 1894 йисуз Манкъулидхуьре урус секторни ахъа хьанай. Гьейдар Алиеван Фондуни такьатралди хуьре 20 классдин дарамат эцигнай.

Агьалияр

Хуьруьн агьалидин вири лезгияр, суни-мусурманар я.

Манкъулидхуьре агъадихъ галай сихилрин веледри уьмуьр ийизва: Миграгъар (Миграгъ хуьряй атанвайбур), КьинтӀарар, ТӀапӀацар, Квасаяр, Киригар, Цегвер, Хуьлуьхъар, ТӀигьиржалар, Чепер, Цилингар (Цилинг хуьряй атанвайбур), Гуржияр, Чавмараяр, Эфендияр .

ТӀвар-ван авай ксар

• Кесиб Абдуллагь (Саруханов Абдуллагь) — лезги шаир.
• Ризванрин Забит Ризванан хва — чӀехи лезги шаир.
• Арзуманов Медет Судябеган хва — лезги шаир.
• Асланханова Гуьлбес — лезги шаир, филологиядин илимрин кандидат. 2009 йисуз «ЧиРагъ» журналдин бине эцигай кас.
• Римма Гаджимурадова — лезги шаир.

ЭлячӀунар

• «Самур» газет: И чил хайи диге я! Архивация 3 сентябрь 2016 йисан.