ЧӀехи Муругъ

ЧӀехи Муругъ (азер. Böyük Muruq) — Азербайжан республикадин КцӀар районда авай хуьр. «ЭчӀехуьруьнсоветдик» акатзава.

Хуьр ЧӀехи Муругъ Уьлкве АзербайжанАзербайжан Регион Къуба-Хъачмаздин экономикадин регионКъуба-Хъачмаздин экономикадин регион Муниципал район КцӀар Хуьруьнсовет «ЭчӀехуьруьнсовет» Миллетар лезгияр Динар суни - мусурманар Сятдин чӀул UTC+4, +5 Телефондин код +994 138 Почтунин индекс AZ 3800 Автомобилдин код 38 Космосдай акунар Google Map ЧӀехи Муругъ Баку

География

Хуьр КцӀар райондин кефер пата, КӀур вацӀун кьерел, райондин кьилин шегьер тир КцӀар шегьердилай 70 км яргъал ала.

Кьегьалвилин тарихар авай ЧӀехи Муругъдихъ тикрар авачир тӀебиатни ава. ЧӀехи Муругъ тӀебиатдин мужидатрикай я. Ам Шагь сувун ценерив гвай кьакьан пелерин, къацу тамаринни цуькведин яйлахрин къужахда экӀя хьанва. Инаг къайи булахрин макан я. Виш йисар я Сувал, Верхер, Апул, Суна, БутӀ-БутӀ, Сенгер, Уьзден, Ларан, Некъи, Пикин, Къая булах, Къайи булах, СикӀрен булахри хуьр вириниз сейли ийиз. Муругъ 400-500 яшарин пипин тараривни девлетлу я. Инин яйлахарни набататрин, иллаки цуькверин гзафвилелди чешнелу я.

ЧӀехи Муругъ хуьруьн мягьлейрин тӀварар (ойконимар): Агъа мягьле, Къучумрин мягьле, МискӀиндин хур, Латун хур.

Тарих

Лезгистандин райондин дегь хуьрерин арада «Муругъ» компонентдикай арадиз атанвай кьве хуьр ава: ЧӀехи Муругъ ва Зинданмуругъ. Тарихдин чешмейрай малум жезвайвал, абур кьведни юкьван виш йисара кутунвай хуьрер я. «Муругъ» ойконим сифте яз Х виш йисаз талукь «Абу Муслиман тарих» ктабда дуьшуьш жезва. Ана кхьенва:

Абу Муслиман хва Санжабахъ Сейфедин, Юсуф, Насираддин, Жамал, Абдуллагь, Гьемзе, Али Бархут тӀварар алай ирид хва авай. Абурукай Юсуф кьуд хцин буба тир. Адан рухвайрикай Агъажан тӀвар алайди Штул, амайбур Къуруш хуьре, абурун сихилрикай Шабан Хушнах, Халибан Хин, Рамазан Дигагь, Юсуф Учук, Халид ЭчӀехуьр, Жамал Муругъ, Умар ва Мегьамед Ахцегь, Абдуллагь Халтун, Режеб Тпиг, Халиф Штул, Рамадан Уьнуьгъ хуьрера бине кутуна амукьна.

1710—1712 йисарин хронографда къалурнавайвал, Ширваншагь II Ибрагьима (Шейх Шагьди) Кьурагьни Куьре кьаз кӀанз лезги чилерал вегьейла ЧӀехи Муругъ ва Зиндан Муругъ хуьрерин агьалийри куьревийриз куьмек ганай. Кьегьал сердер Михалан кьушунда и хуьрерин агьалийрикай тир 200-далай гзаф ксари женг чӀугвазвай. 1823 йисуз А. Максимовича чӀугур ва Москвада чапдай акъудай Къафкъаздин чилерин картада хуьруьн тӀвар «Мурух» хьиз гьатнава.

Вичихъ яргъал тарихрихъ ялзавай гзаф топонимар авай, кьуьзуь агьалийрин меце къедалди дегь гафар амай, халкьдин фольклор вилин нини хьиз хуьзвай и хуьре тарихар рахада вав. ЧӀехи Муругърин дегь сурари, ина дуьшуьш жезвай дегь хуьрерин харапӀайри, гьакӀни яргъалди уьмуьр гьалай ксарин ихтилатри са береда ЧӀехи Муругърин патав мад са хуьр — ГъвечӀи Муругъ хьайидакай шагьидвалзава. Ономастикадин илимдал бинеламиш хьайитӀа, "ЧӀехи" тӀвар алай хуьр аватӀа, "ГъвечӀи" тӀвар алай хуьрни хьунухь мумкин я.

Лезгийирин гзаф дегь хуьрерин тӀварар хьиз, «Муругъни» чи дегь гафарикай сад хьунухь мумкин я. Кьакьандал алай, вичихъ гзаф мекьи кьуьд авай и хуьруьн тӀвар "мур" гафунин бинедаллаз арадиз атун акьулди кьатӀудай кар я. Азербайжанви алим Гьуьсейн Миртекъевидин фикирдалди и гаф дегь хурритрин чӀала авай, "хва", "кас" хьтин манаяр гузвай "мар" ва я "мур" гафуникайни арадиз атун мумкин я. Ада и тӀвар гьакӀни дегь гьалдей чӀала авай "Аллагь-инсан" мана гузвай "ур" гафунихъ галазни алакъалу хьун мумкин я лугьузва. Маса фикирарни ава. Алимри и гафунин этимологиядикай хъсандиз веревирдер авуна атӀай гаф лугьун чара авачиз я.

Агьалияр

Хуьруьн агьалидин вири лезгияр, суни-мусурманар я.

ЧӀехи Муругъ хуьре агъадихъ галай сихилрин веледри уьмуьр ийизва: СикӀер, Думбар, ПешекӀар, Баргуьлар, Шемехар, Игъригьар, Айдунбегар .

ЭлячӀунар

«Самур газет»: ЧӀехи Муругъ (7(254) 2012) Архивация 3 сентябрь 2016 йисан.