Кьулан СтӀал
Кьулан СтӀал (урус. Орта-Стал) — Дагъустан республикадин СтӀал Сулейман районда авай хуьр. «Кьулан СтӀалрин» хуьруьнсоветдин административ юкь.
 Хуьр
|
.svg)
География
дуьзар хъувунХуьр СтӀал Сулейман райондин юкьван пата, райондин юкь тир Кьасумхуьрелай 2,5 км яргъал чка кьунвайди я. Мукьвал алай хуьрер: Агъа СтӀал, Вини СтӀал, Агъа СтӀалрин Къазмаяр, Кьасумхуьр.
Хуьр гуьгъуьнин ругуд мягьлейриз пай жезва: Агъа мягьле, Вини мягьле, Кацерин мягьле, СикӀерин мягьле, ПӀирен мягьле, Кьулан мягьле.
Тарих
дуьзар хъувунКьулан СтӀал хуьруьз дегь тарих ава. Хуьруьн гуьнеда культурадин КӀвал эцигунин кӀвалахар кьиле тухудайла, чил михьна дараматдин хандакӀ эгъуьдайла 3 метр дегьнеда, цӀуру заманадин затӀар, къапарин кӀусар акъатнай суруз гьалтнай. Хуьруьн къваларив Алпандин ва араб девиррин сурар пара ава. Кхьинар алачир сурарни авайди я, цӀуру эгьлийрин гафариз килагайла, и сурар виридалай дегьбур я. ЦӀуру мискӀиндин цал чкӀайла, 1646 йисан хуьруьн тарихдикай чӀалар ахъайзавай атӀай кхьинар алай къванер жагъанвай.
ХуьряйтӀуз гзаф сеферра монголрин, арабрин, фарсарин ва туьркерин кьушунрин кӀеретӀар фенай. Са вахтунда Кьулан СтӀал хуьруьн мукьув Квард лугьудай хуьр авай, ам тарашхъанрин кьушунар паталай терг хьанвай.
Шейх Ибрагиман сурун къванцел гьижридай 1332 йис атӀай кхьин ала. Вилик хуьре пуд мискӀин ва кьве чатар авай. И чатара устӀарри хуьруьн майишатдин кӀвалахра кардик кутадай алатар ва яракьар (чукӀулар, гапурар) расзавай. Ирид рекьвер авай: Шихмамедан, Нуралидин, Бегдин, Усенан, Шихабедан, Кьасумбеган, Яхулжуван, УстӀардин.
Хуьруьн юкьван пата архитектурадин имарат — пӀир - мавзолей ава. Хуьруьн кефердинни - рагъэкъечӀдай пата, Абдул Рамазанован кӀвалин гъенел пӀир ава. ПӀирер гьакӀни хуьруьн кьбилединни - рагъакӀидай пата гьалтзава, «Вини сурар» ва Абдулманаф Гьажимурадован кӀвалин гъенел алай пӀир.
Кьулан СтӀалрин «Кпул ятар» тӀвар алай дарманд цин булахар гзаф машгьур я. Фад заманайрилай инихъ кпул азар сагъарун патал и цикай менфят къачузвайди тир. Алай чӀавуз Купул ятарин чилера цин дарманхана кардик ква.
Хуьр къулай ва иер чкада авайвиляй иниз куьч хьана уьмуьр гьализ кӀанзавайбурун кьадар садрани кимиз тушир. 1700 - 1800 йисара иниз Омарбеганни Кьасумбеган мукьвабур куьч хьанвай. Абурун мукьвабурукай сад Эмиргьемзебега урусрин начальникрин куьмекдалди хуьре, целди кӀвалахзавай азербайжанурар галай регъв эцигнай. Хуьруьн муькуь рекьверилай тафават гваз и цӀийи регъв мадни пара къуват авай ва бегьер гудай регъв тир. Гьавиляй хуьруьнвийри адаз «ЦӀай-регъв» тӀвар ганвай. Эмиргьемзебега вичин такьатралди хуьре гражданвилин мектеб эцигнай.
1926 йисуз Кьасумбегани Рамазанов Нурмегьамеда хуьре гамарин артель ахъайнай. Са тӀимил вахтунилай и артель, 800 кас кӀвалахзавай, гамар, рухар, гуьлуьтар ва сун гуьлуьтар расзавай фабрикадиз элкъвенай. Гьасил авур продукциядин саки вири маса гуз ракъурзавай.
Асул гьисабдалди кьулан стӀалвияр лежбервилив, бахчахъанвилив, пешекарвилив ва малдарвилив алахънавай.
XIX виш йисуз Кьулан СтӀалар вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Гуьней наибвалдиз талукь тир.
Агьалияр
дуьзар хъувунАлай чӀавуз хуьре 1148 майишатар гваз 2765 кас яшамиш жезва. Агьалидин вири лезгияр, суьнни — мусурманар я. 1886 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматрив кьурвал, хуьре 124 майишатар авай, агьалийрин кьадар 701 кас тир: 340 итим, 361 паб.[1]
Хуьруьн тӀвар — ван авай сихилар: УстӀарар, ПӀирер, СикӀер, Кацер, ДункӀаяр, Кьарнаяр, МегьяцӀар, Къамбаяр.
ТӀвар-ван авай ксар
дуьзар хъувун- Агьмедпашаева Мислимат Тагьиран руш, лакӀаб СтӀал Мислимат — лезги шаир.
- Агьмедпашаева Саират — лезги шаир.