Нугъаяр

Нугъаяр Ногъайлар
Вири санлай кьадар
130 00 кьван
Гегьенш хьанвай ареал
Урусат 103 660 кас        Дагъустан 40 407 кас        Ставрополь вилаят 22 006 кас        Къарачай-Черкесия 15 654 кас        Астрахань вилаят 7 589 кас        Ханты-Мансийск АО 5 323 кас        Чечня 3 444 кас        Ямал-Ненец АО 3 479 кас Румыния 10 700 кас Болгария 500 кас
ЧӀал
Нугъай чӀал
Дин
Ислам, суни мусурманар
Арадал атун
кипчакар
Расадин жуьре
европеоид раса ва кьиблепатан сибирьдин раса
Акатзава
туьрк халкьар
Мукьва халкьар
къазахар, къракалпагъар ва мсб.
Ареалдин карта

Нугъаяр (нугъ. Ногъайлар) — Кеферпатан Къавкъазда ва Поволжьедин кьибле пата уьмуьр ийизвай туьрк халкьарикай сад. Чеб виридалайни пара кьадарда авай субъект Дагъустан я. 2010 йисан малуматриз килигна, Урусатда нугъайрин кьадар — 103,7 агъзур кас тир.

Абурун хайи чӀал — нугъай чӀал я.

Субэтник группаяр

Вилик девирда нугъайрин гзаф къуватлу ва чӀехи уьлкве — Нугъай Орда ЧӀулав гьуьлуьн кьерерилай Къазахстандал кьван, РагъакӀидай-Сибирдин арандилай Арал гьуьлел кьван авай пара гегьенш чилерал экӀя хьанай. Чара-чара халкьарихъ галаз къуншивал авурвиляй, Орда чкӀайдалай кьулухъ ина-ана амукьай нугъай миллет пара кьадар субэтник группайриз пай хьанай.

Нугъай миллетдин субэтник группаяр (тайифаяр):

Дагъустанда ва Чечняда авай нугъайрин милли группаяр:

• Къараногъайлар (Къаранугъаяр)
• Таркушылар (Таркивияр)
• Яксайшылар (Яксайвияр)
• Костекшилер (Костеквияр)
• Сулакшылар (Сулаквияр)

Къарачай-Черкес Республикада ва Ставрополь крайдин Кочубей районда авай нугъаяр:

• Къобанышлар (Кубанвияр)

Астрахань вилаятда авай нугъайрин милли группаяр:

• Эдил-шидер (Волгадинбур)
• Аштарханшылар (Астраханвияр)
• Къарагашар
• Кундровар
• Юртвияр

Ставрополь крайдин Степной ва Нефтекумск райондин нугъаяр:

• Ашыкулакшылар (Ачикулаквияр)
• Ембойлуквияр
• Етишкуливияр
• Етисавияр

Ставрополь крайдин Минераловодовский райондин нугъаяр:

• Куьми ва я Бештавшылар (Пятигорскдинбур)

Кьадар ва чеб авай чилер

Алай чӀавуз нугъайри Кеферпатан Къавкъазда ва Поволжьедин кьибле пата уьмуьр ийизва. Дагъустанда, Чечняда ва Ставропольеда авай нугъай чилериз — Нугъай уьлкве (Ногъай эль) лугьуда.

Эхиримжи цӀуд йисарин къене нугъайрин чӀехи жемиятар Урусатдин чара-чара регионра арадал атанва, месела Москва, Санкт-Петербург шегьерра, Ямал-Ненец АО-да, Ханты-Мансийск АО-да.

Турция ва Румынияда XVIII—XIX виш йисарин къене аниз куьч хьанвай нугъай мугьажиррин несилар ава. Гьелбетта гила абур чкадин агьалидихъ галаз акахьна ва милли кьетӀенвал квадарна, амма абуруз чпин чӀехи бубаяр асулдай нугъаяр тирди чизва.

ГьакӀни пара кьадарда нугъаяр Крым полуостровдани ава. Къавкъаздин дяве чӀавуз Крымдиз хъфенай нугъаяр урус-душмандикай чуьнуьх хьун патал чкадин крым-татаррик ктканай, амма чпин милли кьетӀенвал ва чӀал хвенай. Милли жигьетдай нугъаяр чкадин татарриз пара мукьва тирвиляй сиягьра абур умуми татарар хьиз къейд ийизвай. Гьавиляй исятда абур Крымда гьикьван аватӀа дуьз малум туш.

2005 йисуз хьайи референдумда кьабулнай къарардалди Дагъустанда авай Нугъай район хьтин милли район Къарачай-Черкесиядани туькӀуьрнай. ЦӀийи район Адыге-Хабль районда авай нугъай хуьрерин чилерал арадал гъанай. Им вири райондин 30 % тир.

Нугъаяр Дагъустанда:

Дагъустандавай нугъайрихъ бинедин халкьдин статус гала ва нугъай чӀал гьукуматдин официал чӀаларикай сад я. Агъадихъ галай таблицада Дагъустанда нугъайрин кьадар йисарин къене гьикӀ дегиш жезвайтӀа къалурнава:

• 1939 йис — 4 677 (0,50 %)
• 1959 йис — 14 939 (1,41 %)
• 1970 йис — 21 750 (1,52 %)
• 1979 йис — 24 977 (1,53 %)
• 1989 йис — 28 294 (1,57 %)
• 2002 йис — 38 168 (1,48 %)
• 2010 йис — 40 407 (1,39 %)

Дагъустанда нугъаяр авай районар:

• Нугъай район (87 %)
• Бабаюрт район (16,5 %)
• Тарумовка район (8,5 %)
• Кизляр район (4,8 %)

Нугъаяр Къарачай-Черкесияда

Къарачай-Черкесияда нугъаяр Нугъай райондин агьалидин 77 % туькӀуьрзава.

Нугъаяр Чечняда

Чечняда нугъайри Шелковский райондин кефер пата авай хуьрера уьмуьр тухузва: Каршыга-Аул, Ораз-Аул ва Сары-Су хуьрер михьи нугъай хуьрер я, Бурунское, Воскресеновское ва Каргалинская хуьрера нугъаяр тӀимил кьадарда ава.

Астраханьдин нугъаяр — Къарагашар

Астраханьда авай нугъаяр кьве милли группайрикай ибарат я: къарагашар ва юртадин татарар (юртавияр). XVIII виш йисара куьчери тайифа тир юртавияр даим са чкадал ацукьна Карагали, Кизань (гила Татаро-Башмаковка), Майлегуль (гила Яксатово), Бусдангуль (гила Кулаковка), Казы (гила Мошаик), Джамели (гила Три Протоки) ва Тияк (гила Царёв) хуьрер кутунай. Са кьадар геж абуру Кучергановка, Солянка, Килинчи, Семиковка ва Осыпной Бугор, 1771 йисузни Янго-Аскер хуьрер арадал гъанай.

1735 йисуз Пятигорьедин мукьвал «МичӀ там» (Къара агъаж) тӀвар алай чкада калмыкри къарагашар есирдиз къачурла кьулухъ абур ГъвечӀи Нугъай Ордадивай къакъатнай. 1771 йисуз калмыкрин чӀехи пай Джунгариядиз хъфидалди къарагашар абурун ихтиярдик квай. Гуьгъуьнлай абур Астраханьдин губернатордин гъилик акатнай ва Астраханьдин губерниядин Красноярск уезддиз куьчарна ацукьарнай.

Къарагашриз ва юртавийриз гьам чӀалан, гьам медениятдин, гьам бинедин жигьетдай чеб са миллетдиз талукь тирди чизвай ва чеб къунши татарривай кьилди акъваззавай. Чпи чпиз абуру «къарагаш нугъай» ва я гьакӀ «нугъай» лугьузвай. Къарагаш нугъайри Къавкъазда авай нугъайрихъ галаз дуьз алакъаяр юртавийрилай яргъалди хвенай. Вичин нубатда, юртавияр татар миллетдин къати таъсирдик акатнай ва чӀаланни культурадин патахъай са кьадар ассимиляция хьанай.

Астрахань вилаятда уьмуьр ийизвай нугъайрин кьадар йисарин къене икӀ дегиш жезвай:

• 1970 йис — 64 кас
• 1979 йис — 86 кас
• 1989 йис — 3 958 кас
• 2002 йис — 4 570 кас
• 2010 йис — 7 589 кас

2002 йисуз Урусатда кьиле фейи агьалияр сиягьриз къачунин малуматриз килигна, Астрахань вилаятда уьмуьр ийизвай нугъайрин кьудай са пай Астрахань шегьердин къвалав галай Кири-кили, Янго-Аул, Свободный посёлокра ва муькуь гъвечӀи хуьрера амукьзавай. Нугъай хуьрер виридалайни пара Красноярск районда ава ва са кьадар муькуь районра.

Агъада Астрахань вилаятдин нугъяр авай хуьрер ва нугъайрин вири агьалидикай процент къалурнава:

• Лапас хуьр (Харабали район) — (47 %)
• Куянлы хуьр — (95 %)
• Посёлок Айсапай — (60 %)
• Посёлок Ланчуг — (67 %)
• Сеитовка хуьр — (37 %)
• Посёлок Бузан-Пристань — (5 %)
• Посёлок Староурусовка — (36 %)
• Посёлок Белячий — (7 %)
• Ясын-Сокан хуьр — (49 %)
• Джанай хуьр — (51 %)
• Посёлок Подчалык — (93 %)
• Малый Арал хуьр — (11 %)
• Красный Яр хуьр — (1 %)
• Тулугановка хуьр (Володар район) — (21 %)
• Растопуловка хуьр (Приволжский район) — (37 %)

2012 йисуз нугъай чӀалан тарсар анжах кьве хуьруьн мектебра гузвай: Харабали райондин Лапас хуьре ва Приволжский райондин Растолуповка хуьре.

Арадал атуникай

Нугъаяр — IV виш йисуз Евразиядин чилерал уьмуьр тухвай чара-чара миллетрин ва тайифайрин сад-садахъ галаз акахьунин рекьелди арадал атанвай туьрк халкьарикай сад я. И халкьдин этногенездиз виридалайни чӀехи кар туьрк, печенег ва кипчаг тайифайри кутунвайди я.

Са кьадар геж, XIII виш йисарин юкьвара, Къизил Орда туькӀуьр хьайидалай кьулухъ, чкадин кипчак тайифайрал вигьинар авур монголар вахтар къвердавай чӀал квадарна чебни кипчакриз элкъвенай.

«Нугъай» тӀвар XIII виш йисуз гьукум гьалай Къизил Ордадин Ногай бегдихъ галаз алакъалу я. Малум тирвал, XVI виш йисуз Урал вацӀун дугунрилай рагъакӀидай патариз куьч жедалди нугъаяр «мангытар» тӀварцӀелди малум тир. И тӀвар абуру кипчакри ассимиляция авур са тӀвар алай монгол тайифадикай къачунвайди тир.

Тарих

Къизил Орда чкӀайдалай кьулухъ арадал атанай Нугъай Орда нугъайрин сифте гьукумат тир. Нугъай Орда — куьчери туьрк халкьарин эхиримжи зурба уьлкве хьанай. Нугъай халкьдин бине эцигай кас алимри адет тирвал Къизил Ордадин Нугъай бегдин тӀварцӀихъ галаз алакъалу иийизва. Нугъай бег беклярбек (яни вири бегрин бег) статусдин сагьиб тир ва Къизил Ордадин вирибурулайни нуфус авай гьакимрикай сад тир. Ада гьукум гьалай чӀавуз Ордади Европадиз са шумуд дяведин вигьинар авунай ва Византияди, Сербияди ва Болгарияди Ордадивай чпин аслувал кьабулнай. Тарихдин материалрай аквазвайвал, Нугъай бег акьван чӀехи нуфуслу тир хьи, ада вичин къарардалди Къизил Ордадин ханар ва гьакимар тахтунилай алудиз хкизвай.

ГьакӀни, Нугъай Ордадин ва идахъ галаз санал нугъай миллетдин арадал атана кӀвачел акьалтӀуниз лап чӀехи крар Къизил Ордадин Эдиге бегдини кутунвайди малум я. Ам нугъай миллетдин бине эцигай чӀехи-буба гьисабзавайди я.

Нугъай Орда лап хкаж хьана цуькведа авай вахтунда Волга ва Иртыш вацӀарин арада авай чӀехи чилерал экӀя хьанай, кеферпатан сергьятар Казан Ханвилив, кьиблепатан сергьятни Каспи гьуьлел кьван агакьнай. Ордадин кьилин шегьер Урал вацӀун кьерел алай Сарайчик шегьер тир. Ина нугъай гьакимрин, вини къатарин аристократрин ва руьгьани кардаррин кӀвалер авай. Нугъай Ордадикай ва нугъай миллетдикай сифте малуматар 1479, 1481 ва 1486 йисариз талукь урус ва поляк архивра гьатнава. Нугъайри чпин векилар Москвадиз садлагьай сеферда 1489 йисуз ракъурнай. Урусри абур гзаф гьуьрметдалди кьабулнай ва Москва вацӀун кьерел Кремльдин мукьвал алай Симонов монастырьдин вилик абурун векилвал кьабул ийидай «Нугъай гьаят» тешкилнай. ГьакӀни, Казань шегьердани нугъай мугьманрихъ галаз эхтилатар тухудай «мангыт чка» тӀвар алай чка туькӀуьрнай. Нугъай Ордади татаррал, башкиррал ва сибирьдин муькуь халкьарал пулунин харжияр эцигнай. Къецепатан уьлквейрихъ галаз авай савдадин ва сиясатдин крар Нугъай Ордади килигзавай. XVI виш йисан 1-ай паюна Ордадиз 300 агъзур аскерар вилик кутадай такьатар авай. Вичин къуватлувилиз килигна Ордади вичин гегьенш сергьятар хуьзвай ва къвалав галай муькуь ханвилериз ва урус гьукуматдиз гъиляй къвезвай куьмекар гузвай. Вичин нубатда, Ордадиз Москвадай дяведин ва экономикадин дестек къвезвай. 1549 йисуз Нугъай Ордадиз туьрк султӀан 1-й Сулейманан векилар атанай.

РагъэкъэчӀдай Европа ва Кьулан Азия сад-садахъ гилигзавай Карвандин Рехъ Нугъай Ордадин кьилин шегьер СарайчикдайтӀуз физвай. XVI виш йисан 1-й паюна нугъайрихъ галаз араяр мадни хъсанарун патал урусри сифте камар вегьенай. Москвадинни Нугъай Ордадин арада савдавал вилик фенай. Нугъайри абуруз балкӀанар, лапагар, малдарвилин магьсулар маса гузвай, чкадал парчаяр, гьазур пекер, ракь, кьуркьушум, цур, къеле, морждин кӀарабар, кхьидай чар къачузвай. ГьакӀни, урусрихъ галаз кутӀуннавай икьрардив кьурвал нугъаяр Урусатдин кьиблепатан сергьятар хуьнин къуллугъдал алай. Ливон дяведа нугъайри урус кьушунрин пад кьунай ва Тахтар, Темир, Бухат, Бебезяк, Уразлы ва муькуь дяведин регьберрин балкӀандар кьушунри и дяведа къати иштиракнай.

XVI виш йисан юкьвара Нугъай Ордадин кьилел чӀехи мусибатар атанай. Уьлкведин къене авай улусрин кьилерин арада сиясатдин женгер гатӀумнай. Идан нетижада Орда зайиф хьана са шумуд паяриз чкӀанай — ЧӀехи Орда, ГъвечӀи Орда ва муькуь чилер. XVII виш йисан сифте кьилера Нугъай Ордадин эгьлияр Урусатдин кьиблепатан сергьятриз, Кьиблепатан Поволжьедай Къавкъаздал кьван ва Крымдилай бессарабиядин чуьллерал кьван авай чилерал барабар тушиз чкӀанай. XVIII виш йисан эхирда нугъайрин са пай гьамишалух Турциядиз хъфенай.

Крымдин девир, XVII—XVIII виш йисар

Нугъай Орда терг хьайидалай кьулухъ нугъаяр Поволжьедин чилерал куьчери уьмуьр гьалзавай, амма XVII виш йисан эхирра рагъэкъэчӀдай патай калмыкар атунин себебдалди нугъайрин чӀехи пай Кеферпатан Къавкъазда авай Крым Ханвилин чилериз куьч жез мажбур хьанай. Поволжьедай Къавкъаздиз хъфизвай нугъайрин гуьгъуьналлаз югъванвай, Орлюк ва Лаузан пачагьрин регьбервилик квай калмыкрин чӀехи кьушунар 1644 йисуз Кеферпатан Къавкъаздив агакьнай. Калмык кьушунрин чӀехи пай Къабардадин чилериз гьахьнай, амма сад хьанвай нугъай ва кеферпатан къавкъаздин халкьари эвер тавур душман кукӀварна кьулухъ ракъурнай.

1728 йисуз нугъайрин са пай ЧӀулав гьуьлуьн кефер патариз Буджак, Едисан, Джембойлук ва Едишкуль вилаятриз куьч хьанай ва Усманрин Империядивай чпин аслувал хиве кьунай.

1728 йисуз, гьукуматди чеб Уралдилай анихъ галай Тамбов ва Саратов вилаятриз куьчарунин планрикай хабар хьайи нугъай халкь кӀвачел къарагънай. 1 октябрьдиз Керменчик къеледин мукьвал, Лаба вацӀун кьерел хьайи ягъунра А. В. Суворован кьушунри нугъай аскерар кукӀварнай. Са йикъан къене 5-7 агъзур кас телеф хьанай. Нугъайрин патай умуми телефвилер 400 агъзурав агакьнай. И вакъиайриз нугъай миллетди геноцид лугьузва, амма урусри и версия гьукуматдин дережада кьабулнач. Суворова вичин аскерриз «гуьллеяр ва сурсатар харж тавуна, анжах къайи яракьрив кӀвалахдай» эмир ганай. Душмандин кӀаник акатай нугъайрин бегар чара авачиз Суворовдиз муьтӀуьгъ хьанай ва нугъай чилерни Крым Урусатдин Империядин гъилик финив рази хьанай. 1783 йисан 8 апрельдиз урус императрица II-й Екатеринади, Крым, Тамань ва Кубань вилаятар урусрин мулкуник акатзавайди тестикьарзавай манифест кьабулнай. 1783 йисан къене азадвилин рекье женг чӀугвазвай чара-чара нугъай кӀеретӀрин аксиниз Суворова дяведин экспедицияр кьиле тухузвай. Суворован галтугуникай хкъечӀун патал сагъдиз амукьнай нугъаяр Кеферпатан Къавкъаздин, Кума ва Терек вацӀарин арада авай сувун ценерив галай чкайриз катнай (гилан Чечня авай чилер я). Чпин бахтунай гьа чӀавуз урусар гьеле Чечнядив агакьначир ва и агьвалатди абур дуьз кьиникьикай хилас авунай.

Урус Империядин къене, XVIII виш йисар

Урусри нугъаяр барбатӀ авурдалай кьулухъ кьери хьанвай халкь гьарнихъ чкӀанай, са пай Кеферпатан Къавкъазда амукьнай, са пай Волга вацӀун кьибле патариз акъатнай, муькуь пай Кубаньда амукьнай ва икӀ маса. 700 агъзурав агакьна нугъаяр Усманрин Империядиз хъфенай.

1793 йисуз Къавкъаздин нугъаяр чеб тайин тир тайифадиз талукьвилин принципдалди арадал гъайнвай приставствойрик акатнай: Калаус-Сабли, Калаус-Джамбойлук, Ачикулак-Джамбойлук ва Къаранугъай приставствояр. И приставствояр гьакӀ кьуру форма патал тешкилнай идараяр тир, амма гьакъикъатда ивидик куьчеривал квай халкьдиз дяведин ведомстводи килизгавай. 1820-й йисарилай эгечӀна нугъай чилерин чӀехи пай Ставропольедин губерниядик кутунай. «Ставрополь губернияда куьчери уьмуьр гьалзавай миллетрикай ведомость»-див кьурвал, 1850 йисуз калаус-сабли, калаус-джембойлук ва бештав-куьми нугъайрин кьадар — 27 124 кас, ачикулак-джембойлук ва едисан нугъайрин кьадар — 7 600 кас, къаранугъайрин ва едишкульрин кьадар 38 819 кас тир. Губерниядин гьукуматди нугъайривай чилер къакъудиз ва гуьгъуьнлай а чилерал цӀийи урус хуьрер кутунин сиясат кардик кутунай. 1795 йисуз II-й Екатеринади ихьтин къарар акъуднай: «Кизлярдин чуьллера авай нугъайриз Таврида вилаятдин Молочные Воды чилериз куьч жедай ихтияр ганва». Гьукуматди нугъайриз Молочная вацӀунни Берда вацӀун арада авай гегьенш чилер чара авунай, яни Мелитополь уезддин вири рагъэкъэчӀдай пад. Академик П. С. Палласа хабар гайивал, Таврида вилаятда нугъайрин кьадар 5 агъзурав агакьнай. ЧӀулав гьуьлуьн кьерерал санал уьмуьр тухузвай нугъайринни урусрин араяр даим ислягьбур тушир. 1796 йисуз урус савдагар Михаил Калугина икӀ кхьенай «Молочные Водыдин чкадин эгьлийриз нугъайри секинвал гузвач. Гагь тарашда, гьатта цӀуд яц чуьнуьхда. Зарар галукьайбуру нугъайрин начальникдиз гьикьван шикаят авуртӀани хийир авач». Таврида вилаятда авай нугъайривай кьве 500 кьадардин балкӀандар кьушун туькӀуьрнай. Са кьадар геж, нугъайрин арада савдадин алакъаяр ва кеспиятдин крар вилик кутун патал абуруз Обиточное хуьр алай чкадал Ногайск шегьер арадал гъанай. 1823 йисуз Молочные Воды чилерал нугъайрин кьадар 29 717 кас тир.

1853—1856 йисара Крымдин дяве чӀавуз Метропольдин нугъайри Крымдал физвай урус кьушунриз куьмекар ганай. Крым дяведа Урусат кӀаник акатайдалай кьулухъ, урусри нугъайрал Турциядиз симпатия къалурунин тахсир кутунай ва 1856 йисуз абур Урус Империядай акъудунин сиясатдик цӀийи кьилелай эгечӀнай. Турциядиз депортация авур нугъаяр чкадин туьрк агьалидихъ галаз акахьна терг хьанай. Чкадал амай нугъаяр крымдин татаррик акахьнай. 1860 — 1862 йисарин къене Метрополь уездда авай 50 агъзур нугъай (саки вири) Турциядиз хъфенай.

Кубаньдин нугъаяр Турциядиз Къавкъаздин дяведин береда пара кьадарралди куьч хьанай. 1862 йисуз Кубань вилаятда вирини-вири 5000 нугъай амукьнай. Гуьгъуьнлай, Ставропольдин генерал-губернаторди ихьтин къарар акъудай «нугъайри кьунвай чилер абурукай там михьна аниз урус лежберар куьчарун». Нугъайрин эмиграциядилай кьулухъ губернияда са нугъай приставствони амукьначир.

1917 йисалди нугъайрин кьилин машгъулат куьчери малдарвал тир. Абуру балкӀанар, лапагар, девеяр, малар хуьзвай. XVIII виш йисуз Кубаньдин нугъайрин даим са чкадал уьмуьр гьалзавай ва лежбервилел алахънай. Мал-лапагдин лап чӀехи пайдин сагьибар мирзеяр ва султӀанар тир. Мирзеяр ва султӀанар вири агьалидин 4 % тешкилзавай, амма девейрин 99 %, балкӀанрин 70 %, лапагрин 55 % ва чӀехи маларин 40 % абуруз талукь тир. Амай 96 % нугъайри уьмуьр кесибвилин дережада тухузвай. Пара пай кесиб лежберар кеспи ийиз маса шегьерриз хъфизвай. Нугъаяр аскервилиз эверзавачир, идан чкадал гьукуматди абурувай кьетӀен харжи къахчузвай.

XIX виш йисуз Дагъустандин ва Чечнядин нугъаяр адетдин куьчери уьмуьрдивай ва малар девеяр хуьнин кеспийривай аста-аста къакъатна, лежбервилел, гъетерхъанвилел ва векь ягъунал алахъиз эгечӀнай. Гьа чӀавуз нугъайрин виридалайни чӀехи хуьр Тамаза-Тюбе хуьр тир.

Антропология

Умуми шикилда къачуртӀа чӀехи пай нугъайриз гьяркьуь чин ва шуькӀуь вилер хас я. И типдиз илимда монголоид раса лугьузвайди я. Ва кьетӀен къаматдин жигьетдай дагъустандин муькуь миллетрин арадай нугъаяр пара тафаватлу я ва фад чир жезва.

Нугъайрин миллетдин гьар са субэтник группайриз чара-чара расадин жуьреяр хас я. Месела, Къарачай-Черкесиядин ва Крымдин нугъаяр понтий подтипдиз ва экуь европеодрин расадиз талукь я. Дагъустандин ва Чечнядин къранугъаяр кьиблепатан-сибирьдин расадиз талукь я, Ставропольдин ва Астраханьдин нугъайрик кьиблепатан-сибирьдин ва европеоид расайрин акахьай лишанар ква.

ЧӀал

Нугъай чӀал — алтай чӀаларин хзандин туьрк чӀаларин группадик акатзава. Халкь чкӀанвай гегьенш ареалдиз килигна нугъай чӀал кьуд нугъатриз пай хьанва:

• къаранугъай нугъат (Дагъустан ва Чечня)
• къум (куьми) нугъат (Ставропольдин край)
• акнугъай ва я кубань нугъат (Къарачай-Черкесия)
• къарагаш нугъат (Астрахань вилаят)

Крым-татар чӀалан степной (ва я кеферпатан) нугъатни гъакъикъатда нугъай чӀалан нугъатрикай сад язва. Бязи лингвистри фикирзава хьи, юртадин ва алабугат татаррин чӀалар нугъай чӀалан нугъатар я, гьа чӀавузни муькуь алимрин фикирралди и кьве чӀалар нугъай чӀалан таъсирдик акатнай татар чӀалан нугъатар я.

Нугъай чӀал, къаракалпаг чӀал, къазах чӀал, гьакӀни крым-татар чӀалан степной нугъат ва узбек чӀалан кыпчак нугъат — ибур вири туьрк чӀаларин группадин кыпчак-нугъай подгруппадик акатзава. Вири кыпчак-нугъай чӀалар ва нугъатар сад садаз акьван мукьва я хьи, дуьньядин чара-чара пипӀера уьмуьр ийизвай и халкьари сада сад гъавурда акьазва. Ва алимрин фикирдалди, и чӀалар дегь девирда авай ва тарихдин къене пай хьанвай са умуми чӀалан нугъатар я.

Эдебиятдин нугъай чӀал къранугъай нугъатдин бинедал арадал гъанва.

Литература

• Ярлыкапов, Ахмет А. Ислам у степных ногайцев. — М.: Инст. этнологии и антропологии, 2008.
• Ногайцы // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8.
• Ногайцы // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. Г. Рафиков ; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3.
• Народы России: живописный альбом, Санкт-Петербург, типография Товарищества «Общественная Польза», 3 декабря 1877, ст. 374
• Гизер С. Н. Жилые дома причерноморских ногайцев в записках путешественников // Записки історичного факультету Одеського державного університету ім. І.І. Мечникова. — Одеса, 1999. — Вип. 10. — С. 102—107.

ЭлячӀунар

• IslamNGY — Блог группы «Ногайцы в Исламе». Исламский анализ истории ногайцев, призыв ногайских проповедников, статьи, стихи, книги, видео и аудио об Исламе и ногайцах. Архивация 30 ноябрь 2014 йисан.
• Ногайцы.ру — Информационный сайт посвящённый Ногайцам. История,Информация,Форум,Чат,Видео,Музыка,Радио,Электронные книги,Стихи, и многое другое касающиеся Ногайцев. Архивация 2 октябрь 2011 йисан.