Нугъай чӀал
Нугъай чӀал (нугъай тили) — асул гьисабдалди Ставропольдин крайда, Дагъустанда, Къарачай-Черкесия Республикада, Астраханьдин вилаятда, Крым Республикада ва Чечняда уьмуьр ийизвай нугъай халкьдин хайи чӀал я. Туьрк чӀаларин группадин кыпчак чӀаларин хзандин кыпчак-нугъай чӀаларин хилек акатзава. И хилек гьакӀни къаракъалпагъ ва казах чӀаларни акатзава. И чӀалар сад садаз пара мукьва я.
| Нугъай чӀал | |
| Вичин тӀвар: |
Ногъай тили, Ногъайша |
|---|---|
| Уьлквеяр: |
|
| Официал статус: | |
| Рахазвайбурун кьадар: |
87 119 кас (2010 йис) |
| Классификация | |
| Категория: | |
| |
| Кхьинар: |
кирилл графика |
| ЧӀаларин кодар | |
| ГОСТ 7.75–97: |
ног 505 |
| ISO 639-1: |
— |
| ISO 639-2: |
nog |
| ISO 639-3: |
nog |
2010 йисан малуматриз килигна, нугъай чӀалал Урусатда 87 агъзур кас рахазвай. Дагъустан ва Къарачай-Черкесия Республикайра нугъай чӀалак гьукуматдин чӀалан статус гала.
И чӀалал газетар акъатзава «Шоьл тавысы» (Чуьлерин ван) (Дагъустанда) ва «Ногай давысы» (Нугъайрин ван) (Къарачай-Черкесияда).
Татарстан Республикада авай «Турциядин ван» радиостанциядин редакцияда гьар гьафтеда нугъай чӀалал «Нугайча нэсихэтлэр» (Нугъай чӀалал несигьатар) тӀвар алай радио-гунуг гузва.
Нугъатар дуьзар хъувун
- къаранугъай нугъат (Дагъустан ва Чечня)
- къум (куьми) нугъат (Ставропольдин край)
- акнугъай ва я кубань нугъат (Къарачай-Черкесия)
- къарагаш нугъат (Астрахань вилаят)
Крым-татар чӀалан степной (ва я кеферпатан) нугъатни гъакъикъатда нугъай чӀалан нугъатрикай сад я. Бязи лингвистри фикирзава хьи, юртадин ва алабугат татаррин чӀалар нугъай чӀалан нугъатар я, гьа чӀавузни муькуь алимрин фикирралди и кьве чӀалар нугъай чӀалан таъсирдик акатнай татар чӀалан нугъатар я.
Нугъай чӀал, къаракалпагъ чӀал, казах чӀал, гьакӀни крым-татар чӀалан степной нугъат ва узбек чӀалан кыпчак нугъат — ибур вири туьрк чӀаларин группадин кыпчак-нугъай подгруппадик акатзава. Вири кыпчак-нугъай чӀалар ва нугъатар сад садаз акьван мукьва я хьи, дуьньядин чара-чара пипӀера уьмуьр ийизвай и халкьари сада сад гъавурда акьазва. Ва алимрин фикирдалди, и чӀалар дегь девирда авай ва тарихдин къене пай хьанвай са умуми чӀалан нугъатар я.
Эдебиятдин нугъай чӀал къранугъай нугъатдин бинедал арадал гъанва.
Нугъай эдебият дуьзар хъувун
Нугъай чӀалал са жерге шаирри ва прозаикри эсерар туькӀуьрнавайди я. Абурукай виридалайни машгьурбур:
- Абдулжалилов Фазил Апасович (1913—1974)
- Джанибеков Абдулгьамид Шершенбиевич (1879—1955)
- Капаев Суюн Имамалиевич (1927—2001)
- Капаев Иса Суюнович (1949)
- Кумратова Келдихан Исаевна (1944)
- Темирбулатова Кадрия Оразбаевна (лакӀаб Кадрия) (1949—1979)
Эдебият дуьзар хъувун
Литература дуьзар хъувун
- Баскаков Н. А. Ногайский язык и его диалекты: Грамматика, тексты и словарь / Н. А. Баскаков; Отв. ред. проф. Н. К. Дмитриев; Институт языка и письменности АН СССР. — М.; Л.: Издательство Академии наук СССР, 1940. — 272 с. — 1 000 экз.
- Калмыкова С. А. Алфавит ногайского языка // Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков СССР / Отв. ред. д-р филол. наук Н. А. Баскаков; Институт языкознания АН СССР. — М.: Наука, 1972. — С. 118-125. — 240 с. — 2400 экз.