Гъугъанар
Гъугъанар, Вини Гъугъанар (урус. Гоган) — Дагъустан республикадин Мегьарамдхуьруьн районда авай гадарнавай хуьр.
 Тунвай хуьр
|
.svg)
География
дуьзар хъувунХуьр Дагъустан Республикадин Мегьарамдхуьруьн райондин рагъакӀидай пата, Азербайжандин КцӀар райондихъ галаз сергьятдин лап мукьвал, Кьулан вацӀун чапла кьерел ала.
Гъугъанар зариятда
дуьзар хъувунСувун хурал алай хуьр
мал-хеб хуьдай хевлет я.
Инсандиз къулай уьмуьр
кьиле тухудай женнет я.
Ви чуьлерал, никӀерал
ашукь тушир вуж ава!
Жархарин булахдин яд
дадмиш тавур вуж ама?
Зи хайи хуьр Гъугъанар,
гьикьван хуш я зи рикӀиз.
Зи хайи хуьр Гъугъанар,
икрамзава ви чилиз.
Агьмедова Бесбажи
Тарих
дуьзар хъувун1864 йисуз Къавкъаздин Дяведин финифра Гъугъан хуьр вири Куьре ханвалдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Хъутур-Куьредин наибвалдиз талукь тир. Эхниг, КӀама Кучун ва Кучун хуьрерихъ галаз Гъугъанрин хуьруьнжемятдик акатзавай. Гъугъанар гьа хуьруьнжемятдин кьилин хуьр тир.
Гъугъанар Куьре округдин чӀехи хуьрерикай сад тир. Ам Кетин сувун ценерив, Самур вацӀун къерехдал, тахминан 1200 метр гьуьлелай кьакьанда, тик гуьнедин кьилел кьулу чкадал ала. Ам мус арадал атайди ятӀа, тарихдин са жуьрединни делилар авач. Са шумуд гектарда экӀя хьанвай сурари ва абурун кьилихъ галай къванери шагьидвалзавайвал, хуьруьн 800 йисалай гзаф хьун мумкин я. Адан чӀурар Филерин, Эхнигрин, КӀирийрин, КьепӀиррин ва КӀама Кучунрин мулкарихъ галаз са сергьятра алай.
1884 йисуз хуьре кьуд синез гъанвай къванерикай 300 кас гьакьдай мискӀин эцигнай. Адахъ гьамамни галай. И кардин патахъай Москвада акъатай «Возрождение» ва Магьачкъалада чап авур «Дагъустандин халкьар» журналра кхьенвай.
1886 йисан 10 июньдиз тухвай агьалияр сиягьриз къачунин делилралди, Куьре округдин Хъутур-Куьредин наибвалдин Гъугъанрин хуьре 121 кӀвал авай, 634 агьалиди уьмуьр ийизвай. Жемятди 337 карч алай чӀехи мал, 18 балкӀан, 558 лапаг хуьзвай. Хуьрьухъ чӀехи там, гегьенш мулк-чӀур, ядай векьин чкаяр галай. ЧӀурар гьар жуьредин емишар экъечӀзавай: инияр, кицикар, чуьхверар ва икӀ мад.
Хуьрьун тӀвар гьикӀ ва квелай арадал атанатӀа, квехъ галаз алакъалу ятӀа лугьун четин я. Ам кьулу чкадал экӀя хьанва. Са мус ятӀа инал, жегьилар кӀватӀ жез, къугъунар тешкилдай лугьуда. Анал хуьр кутурла, мумкин я, тӀварни гьа гафунилай Къугъунар - Гъугъанар эцигна жеди.
Гъугъанвияр куьре нугъатдал рахазва. Мукьвавилер вилик девирра Филерихъ, КьепӀиррихъ, Макьарихъ (Докъузпара район) галаз гзаф тир. Анра къавум-стхаяр, халу-хтулар гзаф авай. Гъугъандал кьисметди машгьур заи Етим Эминан вах акъуднай. Идан патахъай вичин Гъалиб Садыкьиди «Вил атӀудач дуьньядихъай» ктабда кхьенва. Хуьруьнвийрихъ хейлин сивин эсерар ава. КьепӀир Айисатни Гъугъандал гъуьлуьк квай. Гьайиф хьи, адан вири шиирар кӀватӀиз хьанач. Гзаф хуьрерин жемятар хьиз, гъугъанвиярни фадлай гьарнихъ чкӀанва. ИкӀ, КцӀар райондин Мучугърин хуьре хуьре гъугъанвийрикай 24 кӀвал ава, Чепелрик, Къуйсундал ва масанрани гъугъанвийри уьмуьр ийизва. Санлай къачуртӀа, абурун кьадар 3000-далай алатнава. Революциядилай виликан йисара хуьряй са шумуд касди Бакуда нафтӀадин мяденра кӀвлахзавай. Абурун арада тӀвар -ван авай буругърин устӀар Дашди, хуьре садлагьай большевик Жарсов Селимхан ва масабур авай. Граждан дяведа хуьряй пуд касди иштиракна: Ягъибегов Кичигеба, Мегьамедов Агъарзади ва Жалилов Жалила. Абуру Советрин гьукум паталай зегьметар чӀугуна.
1984 йисуз Гъугъандал сифтегьан классрин мектеб ахъайна. Садлагьай муаллим ина Гьамидов Азиз хьана. Ам гзаф савад авай, азаддаказ араб чӀалалди рахазвай хуьре авай са кас тир. Хуьруьнбурукай сифте яз кьилин чирвилер гьада къачуна. Мектебда кӀелзавай аялрин кьадар къвердавай пара жезвай. Гуьгъуьнин йисара чирвилер къачурдалай кьулухъ цӀийи муаллмарни хтана: Эмирханов Ширин, ПӀирмегьамедов Мегьамедрасул, Гъафуров АбдулмутӀалиб, Мегьамедов Мегьамедшериф, Къарибов Шагьбуба, Шагьгьуьсейнов Зикера ва мсб. 1930-й йисара ина тамам тушир юкьван 7 йисан мектеб кардик акатна. Интернатни галайвиляй ана КӀама Кучунрин ва Кучунрин жегьлил-аялриз кӀелдай мумкинвал хьана. 1937 йисуз хуьре колхоз тешкилнай. Адан садлагьай председательвиле Эмирханов Панагь хкянай.
Ватандин ЧӀехи дяведиз хуьряй 95 кас фена, абурукай 45-даз элкъвена хтун кьисмет хьанач. Абур гьамишанда рикӀел хуьн яз, хуьруьн юкьни-юкьвал гуьмбет хкажнава. Дяведин йисара хуьруьнвийрикай 23 касдикай офицерар хьана, абуру женгера кьегьалвтлелди иштиракна. Гзафбуруз гьукуматдин орденар, медалар ва маса пишкешар гана. Талибов Талиб, Мамедов Неби, Медетов Эмираслан, Мегьамедов Мегьамедшерив «Яру Гъед» ордендиз лайих хьана.
Дяведилай гуьгъуьнин йисарни гзаф четинбур тир. Майишат гуьн-гуьниз хкана кӀанзавай. И карда чӀехиз къуьн кутуна гъугъанви Даштемиров Расул Даштиевича. Ада сифте яз 1932 йисуз хуьруьн майишатдин институт куьтягьна. Дяведин ва адалай гуьгъуьнин йисара ам Докъузпара райондин кьилин агроном тир. Ам кьиле аваз районда сифте яз Гъугъандал кеспиятдин жуьреда гзаф иер багъ кутунай. И багъдин емишрин тариф виринриз акъатнай. Машгьур алим, ципицӀбан тир ада гуьгъуьнлай яргъал йисара Дербентдин ципицӀбанвилин тежрибадин станциядиз регьбервал гана. Гьукуматдин гзаф орденринни медалрин сагьиб 1983 йисуз рагьметдиз фена. Дербентда ада уьмуьр авур кӀвалин цлал (Буйнакский 36) мемориал плита алкӀурнава.
Гъугъанар арандиз чпин уьруьшрал куьч хьана, кьве вацӀун арада (Самур ва СтӀал) ери-бине кутунва. И кардин тарих ихьтинди я. Вини Гъугъандал мал-къара хуьдай чӀурарикай са кьадар дарвал авай. Гзаф хуьруьнвияр кьуьд акъудун патал арандиз къвезвай. Ина бес кьадар чил ава. Абур аранда пуд чкадал пай пай хьана: 12-13 хзан Кучун Къазмайрин патав гвай. Ина абурун сурарни ама. 30-далай виниз хзанар Уружбайрин хуьруьвай са километр агъадихъ, 14-15 хзан ракьун-рекьин кӀаник пата, къазмаяр атӀана, уьмуьр гьализ хьана. Гатун береда вири сувуз Гъугъандал хъфидай.
ЦӀийи чкадал хуьр кутадайла, гьелбетда, четинвилерни хьана. Гъугъанар куьч хьанвай чкадин патахъай чӀехи гьуьжетар авай. Жемятди къейдзавайвал, гъугъанви Багъир лугьудай кас виликрай Темир-Хан-Шурадиз арза гваз фенай. Ана арзадиз яб гана, месэла рази жедайвал гьялна, ганвай чилин сергьятарни тестикьарна. Жемятдиз аранда чил хъуьтӀуьн чӀур яз вугана, кӀвалер эцигдай ихтияр авачиз. Гъугъанрин хуьруьн сергьятар аранда ихьтинбур хьана: Уружба хуьруьн кӀанелай агъадихъ Ярукьваларив агакьадалди кьве вацӀун арада 1150 гектар чил. ЦӀийиз абуру хуьр Самур вацӀун къерехдал кутуна. Районар арадал атайла, гъугъанвийрин 14-15 хзан Кьасумхуьруьн райондик, амай 150 хзан Докъузпара райондик, абурухъни аранда 450 га чил туна. 1961 йисуз хуьр куьчарунин къарар кьабулна ва цӀийи хуьр жемятди арада авай чпин чилел кутуна. Исятда хуьр авадан хьанва. Ина юкьван мектеб, клуб, медпункт ава. Агьалийри Гъугъанрин тежибадинни чирна-жагъурунрин майишатда (ОПХ "Гоганское") зегьмет чӀугвазва. ЦӀуру хуьруьн чилерни жемятдин ихтиярда ава. Сувал авай чилер вахчун, чи жемятдин ихтиярда хъхьун Жарасов Агьмедханан, Агьмедов Сулейманан ва райондин кӀватӀалдин депутат яз хьайи Мамед Мегьамедован зегьметрин нетижа я.
Алай аямда Вини Гъугъандал пуд кӀвалер арадал хканва. ЦӀуру хуьр арадал хкун патал зегьметар Яралиев Букара чӀугвазва. Ада вичин гадайриз ана кьве гьавадин цӀийи кьве кӀвалер эцигна. Гъугъанвийри сувал алай хуьруькай кӀвач атӀанвач, фин-хтун авазва. Умуд ийизва, хуьр арадал хкведа. И жигьетдай алахъунар хуьруьн администрациядин кьил Яралиев Элмарани гзаф ийизва. Вири четинвилер алуддай бес кьадар къуватар хуьре ава.
Агьалияр
дуьзар хъувунКуьч жедалди хуьруьн агьалийрин вири лезгияр, суни - мусурманар тир. 1886 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматрив кьурвал, хуьруьн агьалийрин кьадар 634 тир [1].
Алай чӀавуз хуьр харапӀайриз элкъвена.
ТӀвар-ан авай ксар
дуьзар хъувун- Даштемиров Багьадин Расулович — Гъугъанвийри дамахарзава чпин баркаллу хва Даштемиров Багьадин Расуловичал. Адан агалкьунар хуьруьн майишатдин хиле чӀехибур я. Алимди ципицӀрин багъар кутунин цӀийи къайдаяр в ципицӀрин цӀийи сортар арадал гъун патал вичин бубадин рехъ лайихлудаказ давамарна.
- Жарасов Далгат — Гъугъанрин С. Орджоникидзедин тӀварунихъ галай кохоздин председательвиле, хейлин йисара Азадогълийрин мектебдин директорвиле зегьмет чӀугуна.
- Жалалдин Сулейманович Агьмедов — юкьван мектеб куьтягьай ам кӀвалахиз кьве йисуз колхозда акъвазна, ахпа вичин вири уьмуьр хуьруьн майишат вилик тухуниз бахшна. Ада Ленинградда агалкьунралди хуьруьн майишатдин институт куьтягьна, Герейханован совхозда кьилин агрономвиле, ахпа Дербентдин ципицӀбанвилин тежрибадин станцияда кӀвалахна. Алимди яргъал йисара «Аламишинский» совхоз кьиле тухвана. Гуьгъуьнлай ада тежрибадинни чирна-жагъурунрин «Гоганское» майишатда директорвална.
- Гьамидов Фрид Азизович — яргъал йисара жавабдар къуллугъ авур, медицинадин илимрин кандидат.