Цацархуьр
Цацархуьр[1] (урус. Заза) — Дагъустан республикадин Хив районда авай, «КьванцӀил» хуьруьнсоветдик акатзавай хуьр.
 Хуьр
|
.svg)
География
дуьзар хъувунХуьр Хив райондин рагъэкъечӀдай пата, райондин юкь тир Хив хуьрелай 16 км яргъал ала.
Тарих
дуьзар хъувунЦацархуьр Хив райондин чилерал алай виридалайни дегь хуьрерикай сад я. Гъилив кхьенвай чешмейри гузвай малуматрив кьурвал, XX виш йисуз хуьре 120 куьчеяр авай.
XIX виш йисуз Цацархуьр хуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнавай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Кьибле - Табасарандин наибвалдиз талукь тир. Межгуьл хуьруьхъ галаз Межгуьл хуьруьнжемятдик акатзавай.
Эгьлийрин гзафбуруз чпин кьилдин чилин белгенар, майишатар, багъар ва малар авай. Абурун асул кӀвалахар малдарвал, лежбервал ва кеспи ийиз маса чкайриз фин тир. Агьалидин тахминан 20 % кеспи ийиз Баку, Дербент шегьерриз физвай. Вири санлай кьуртӀа, хуьр девлет авай ксарив тафаватлу чушир. Амма са шумуд агьвал авай ксар авай, ибур — Мегьамедрин Мидек, Ашурбекрин Темирбек, Керимрин Агъарза, Гуьлмегьамедрин Гуьлмегьамед тир.
Савад авачирвили хуьр михьиз кьунвай. Авай са цӀуру мискӀинда фекьийри сухтайриз араб чӀал чирзавай. Урус чӀалал кӀелиз — кхьиз, ва цӀап чӀалал рахаз чизвай тек сад тир цацархуьрви, 1914 йисуз Бакудин гъетерин техникум куьтягьнавай Гуьлялиев Мегьамед тир. Адаз хуьре чӀехи гьуьрмет авай, ва хуьруьн эгьлийри адан фикирар кьетӀендаказ гьисабдиз къачузвай.
1931 йисуз Цацархуьрра 120 чкаяр гьакьарзавай сифте кьилин мектеб эцигнай. Садлагьай директорар А. С. Рамазанрин, П.Мирзебалайрин, Г.Гуьлмегьамедрин ва мсб. тир.
1939 йисуз хуьре колхоз арадал гъанвай, адан садлагьай председатель Велибеков Сефербег хьанвай.
Ватандин ЧӀехи дяве чӀавуз хуьряй фронтдиз 67 кас рекье гьатнай. Абурукай анжах 12 кас элкъвена ватандиз хтанвай. Цацархуьрвияр дяведин вири фронтра жуьрэтлувилелди женг чӀугузвай: Лениграддин фронтдал кьве кӀвач квадрай Бабайрин Гьажибуба. Мазанрин Хазран Крым шегьерда кьегьалвилелди кьенвай. Дяве цӀийиз гатӀумайла адан садлагьай йикъарилай эгечӀна фронта Рамазанрин Абумуслима, Муртазрин Гьасана, Фаталийрин Гьамдулагьа, Хуршитрин Мидета ва мсб. женгер чӀугвазвай. Хуьре амукьай цацархуьрвийри зегьметдин фрондтал зегьметар чӀугузвай. Абуру фрондиз чими пекер, недай затӀар ракъурзавай, хуьнуьхин дараматрин эцигунра иштиракзавай. Дяведин йисара хуьруьн агьалидин 35 % гишила ва мекьила кьенвай.
Вилик хуьре гамар хрунин цех, туьквен, культурадин КӀвал, фельдшерни-акушервилин пункт, улубхана кардик квай.
1966 йисуз Кьиблепатан Дагъустандин суван районра хьай къати чилин зурзунрин нетижада Цацархуьр хуьруьз чӀехи чукӀурунар галукьнай. И себебдилай агьалийрин вири санлай куьч хьун гатӀум хьанвай. АкӀ, 1966 йисуз хуьруьн 60 куьче Дербент райондин Билиж посёлокдиз, 1984 йисузни 40 куьче Мегьарамдхуьруьн райондин ЦӀийи ЗахитӀ хуьруьн «Сенгер» тӀвар алай белгендиз куьч хьанвай.
Агьалияр
дуьзар хъувун2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 35 касди уьмуьр гьалзавай[2]. Агьалидин вири лезгияр, суни — мусурманар я. 1886 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматрив кьурвал, Цацархуьр хуьруьн агьалийрин кьадар вири табасаранар яз 494 кас тир[3].
Асулдай Цацархуьр хуьряй тир сихилар: Кискисар, Коркарар, Чекирар, Асварар, Купар, Ахамар.
ТӀвар-ван авай ксар
дуьзар хъувун- Алиев Али — тарих илим хъсан чидай, вини дережадин чирвилер авай кас тир. 1919 йисуз Юзбеков Тарикулдин гъилик квай Дербент шегьердин яру партизанрин кӀеретӀрда таржумачи къуллугъдал алай, Нажмуддин Самурвидихъ галаз дуствилин алакъайра авай, Куьре округда кьакьан везифайрал алай. 1937 йисуз адаз жаза ганвай ва ам хабар авачиз квахьна.
- Мамедов Мустафа — хуьруьн виридалайни машгьур ва чӀехи нуфус авай кас тир. Ам партиядин ва майишатдин кьакьан везифайрал кӀвалахзавай. 2-й дережадин «Зегьметдин Яру лишан» ордендин, «1941-1945 йисарин Ватандин ЧӀехи дяведа Германия кӀаник кутунин паталай» ва «Къавкъаз хуьнин паталай» ва маса медалрин иеси тир.
- Алийрин Ямудин — ДР-дин лайихвилер авай агроном.
- Апайрин Межид — хирург, ДР-дин медакадемия кафедрада кӀвалахзава.
- Агьмедрин Алдер — ДГУ-да аспирант.
- Агъабалайрин Агъамирзе — Архангельск шегьердин МЧС-дин подполковник МЧС.
- Велибекрин Юзбег — МВД-дин полковник.
- Мегьамедрин Алифенди — илимрин кандидат, ДГУ-дин муаллим.
- Мегьамедханрин Буди — лайихвилер авай муаллим, механикадие техникумди муаллим.
- Мамедрин Мисрихан — ДР-дин лайихвилер авай муаллим, Билиж посёлокдин ДДТ-дин директор.
- Рамазанрин Рамазан — ДР-дин чирвилерин тафаватвилер авай кас, Билиж посёлокдин № 2 юкьван мектебдин муаллим.
- Къазиагьмедрин Нариман — духтур, Хив райондин РЮА-да кӀвалахзава.
- Фаталийрин Сарайханум — духтур, Магьачкъала шегьерда папарин онкология азаррин кафедрадин регьбер.
- Фаталийрин Камиль — зоотехник.
- Фаталийрин Надир — математикадин илимрин кандидат, ДГУ-дин муаллим.
- Юзбекрин — жегьилрин арда Европадин чемпион.
Баянар
дуьзар хъувун- ↑ Меликмамедов, М. Чи чкайрин тӀварар (лез.) 3. Самур (газет) (28 январь 2006). Ахтармишун 13 сентябрь 2017.
- ↑ Хив райондин агьалияр, 2000 йис. ФЛНК
- ↑ 1886 йисуз Кьибле — Табасарандин наибвалдин агьалияр
ЭлячӀунар
дуьзар хъувун- «Odnoselchane.ru» сайтуна Цацархуьр хуьруькай малуматар Архивация 5 август 2017 йисан.
И макъала гьеле гьазур туш. Тавакъу ийида, и макъала хъсанарна проектдиз куьмек це.