Африка
Африка — чӀехивилел гьалтайла дуьньядин кьведлагьай континент я. Адан къерехар кефер патай Аравили гьуьлуь, кеферни рагъэкъечӀдай патай — Яру гьуьлуь, рагъакӀидай патай — Атлантик океанди, рагъэкъечӀдай патай — Индиядин океанди кьунвайди я. Кефер паталай кьибле патал кьван яргъивал — 8 агъ. км., рагъакӀидай паталай рагъэкъечӀдай патал кьван — 7,5 агъ. км. я.[1]
.svg)
ГьакӀни «Африка» тӀвар Африкадин континентдикайни адан патав гвай островрикай ибарат тир дуьньядин паюниз лугьузавайди я.
Африкадин чилин кьадар — 29,2 млн км², островаррихъ галаз — 30,3 млн км² кьван я, яни Чилин вири винел патакай 6 % ва вири дуьньядин къураматдикай 20,4 % кьунвайди я. Африкадин континентда 55 гьукумат ава.[2]
Африкадин агьалийрин кьадар 1 миллиард кас кьван я. Африка инсаниятдин (биологиядин жинс кьурла) сихилдин кьил хьиз гьисабзавайди я.[3] Континентдин гилан чӀаван агьалияр, асул гьисабдалди, кьве расадин векилрикай ибарат я — негроиддинни европадин.[4]
Африка 32 чӀалан хзандин (абурукай афразиядин, индоевропадинни австронезиядин чӀалар маса континентрай «атанвайбур» я), 7 кьилдинни 9 классификациядик квачир чӀаларин диге я. Виридалайни чкӀанвайбур араб, инглис, французни чкадин банту (суахили, конго), фула чӀалар я.
Африкадай тӀуз экваторни са шумуд климатдин чӀул физвайди я. Им кьилди сад тир кеферпатан субтропикайрин чӀулунилай кьиблепатан субтропикайрин чӀулуналди кьван яргъал чӀугвазвай континент я.
ДатӀана къвазвай къвалар, муркӀаганарни яд квай горизонтар авачир ятӀа абурун тӀимил кьадардин гъиляй, кьерелайни къерехдилай гъейри, климат тӀебии къайдада тун саки санани аваз авач.
Кьиспес (Тарих)
дуьзар хъувунЛап фез бере
дуьзар хъувунМезозойдин береда Африка саца авай континент Пангеядин пай ей. Микитисра лугьузва, Африка вири ксаран сифте Ватан йа. Ана гахкьунва лап сифте ксаран кӀарабар. 13 000 чи эразлай вилик Африкада авай ксарувай къуьл чуьли жезвай. Малар хуьз Африкада эгечӀна 7 500 йиса чи эразлай вилик.
Антик бере
дуьзар хъувунАфрикада авай гӀакуьметрукай виридалай сифте хьейди йа Египет, 4 000 йиса чи эразлай вилик.
Колонийран бере
дуьзар хъувун1500-лай йисара Португалияни Испанияди Африка къацаз эгечӀна, ахпанлай маса Европадин гӀакуьметра къацаз эгечӀна. 1885-лай йиса Берлинан конгрессда ЧӀехибритания, Германия, Франция, Италия, Бельгияди Африкадин чилер чпин арада пай уна ва эгечӀна.
Азадвалан бере
дуьзар хъувун1960-лай йиса 16 Африкадин гӀакуьметраг азадвал гакьуна. Гьавиляй а йис Африкадин йис йа. Ахпа эгечӀна амай гӀакуьметарни вири чпин азадвал къахчуз. ЦӀийи азад гӀакуьметраз СССРди куьмек авуна.
АкьалтӀай тӀинкӀер
дуьзар хъувун
- Кеферпатан — кӀвенкӀвечил «Эль Абъяд» (алай чка: 37̊ 21' к. гь, 9̊ 45' р-э. я.);
- Кьиблепатан — кӀвенкӀвечил «Рапунин» (алай чка: 34̊ 49' кь. гь, 20̊ р-э. я.);
- РагъакӀидайпатан — кӀвенкӀвечил «Альмади» (алай чка: 14̊ 44' к. гь. 17̊ 31' р-а. я.);
- РагъэкъечӀдайпатан — кӀвенкӀвечил «Рас-Хафун», (алай чка: 10°. 25' к. гь., 51̊ 21' р-э. я).[5]
Континентдин тӀвар
дуьзар хъувунЧи эрадилай вилик V-лагьай вишйисуз Геродотди Африкадиз «Ливия» тахьайтӀа «Лувия» лугьузвай тир. Ада абур дегь чӀаварин, Аравилин гьуьлуьн кьиблепатан къерехдал уьмуьр гьалзавай «лбу» («рбу») тайифайрин тӀварцӀикай арадал гъизва. Грекар, чи эрадилай вилик VII-лагьай вишйисуз Киренаикада (Баркада) колония диб эцигайла, лбуйрин хура акъвазундал гьалтнай. Пара кьадар чӀавалай римвийри чкадин халкьариз «ливар» тахьайтӀа «либар» лугьуз гатӀумнай.
Амма кьилди са Аравилин гьуьлуьн ккӀанвай, Нил вацӀун дельтадилай рагъакӀидай патахъ алай Кеферпатан Африкадин чилериз «Ливия» лугьузвай тир. Египетдилайни Ливиядилай кьиблепатахъ алай вири чилериз Эфиопия лугьузвай тир.
ЧӀехи чӀаван къене «Ливия» ва «Эфиопия» тӀварар зурба кьадар авай Африкадин чилерин (Сахара къумгандилай кьиблепатахъ алайбурунни) лагьайчӀал тир. Мисал патал, Гвинеядин заливдиз XVIII-лагьай вишйисал кьван Эфиопиядин гьуьл тахьайтӀа Эфиопиядин океан лугьузвай тир.
Географиядин тӀвар яз «Африка» чи эрадилай вилик II-лагьай вишйисуз арадиз акъатна. И карда чӀехи метлеб авай роль Пунрин дявеяр къугъвана. Чи эрадилай вилик 146-лагьай йисуз винел пад къачурла ва Карфаген шегьер чукӀурайла, римвийри кьунвай чилерал (гилан Тунис шегьердин патав) чпин цӀийи колония диб эцигна. Адаз абри «Африка» тӀвар гана.
ТӀвар арадал гъун
дуьзар хъувун
«Африка» тӀвар арадал гъунин са шумуд версия ава:
- «Африка» тӀвар адетдалди яз «афри» тӀвар алай халкьдиз талукьарзава. Африяр — дяведал рикӀ алай, пара чкӀанвай чилерал уьмуьр гьалзавай халкь тир. Абруз карфагенвийри «афар» лугьузвай. И тӀвар финикиядин чӀалан «afar» («руг» мана квай) гафуниз талукьарзава. Гаф атай чкадал лугьун, гилалди Эфиопиядани Джибутида афар халкьди уьмуьр гьалзава.
- Маса версиядив кьурвал, афри халкьдин тӀвар бербер чӀалан «ifri» («кьветӀ» мана квай), кьветӀин инсанар фикирда кьуна, гафуниз талукьарзава. Ахпа, са арадлай, и чкадал Ифрикия тӀвар алай араб провинция арадал акъатна.
- Африкави Леодин версиядив килигна, «Африка» тӀвар грек чӀалан «Αφρική» («мекьивал авачир чил, уьлкве» мана квай) гафуникай арадал атана. Ада авур фикирдив кьурвал, «Африка» тӀвар «мекьивал» мана квай «φρίκη» гафуникай ва «уьлкве, чил» мана квай «α-» префиксдикай ибарат я.
- Севильяви Исидорди вичин «Этимологияр» («Дибар», «ГатӀумунар») кӀвалахда «ракъинин» мана квай «aprica» латин гафунин тӀвар кьуна.
- Чувудрин тариххъан Флавий Иозефан версиядиз килигна, «Африка» Аврааман Ефер хтулдин тӀварцӀикай арадал атана.
- Тариххъанни археологияхъан И. Ефремован фикирдалди, «Африка» тӀвар дегь чӀаварин Та-Кем чӀалакай атана. «Афрос» — «каф алай уьлкве» лагьайчӀал я (Африкадин къерехрив мукьва хьайила са шумуд гьуьлуьн авахьун сад-садав акьуна каф ийизвайди тир).
- Египтолог Джеральд Мессидин фикирдалди, египетдин «af-rui-ka» (гафба-гаф: «Ка тӀеквендин патахъ элкъуьруьн»). Дегь чӀаварин египетвийрин динда Ка — инсандин руьгь я, «Ка тӀеквен» — инсандин руьгь хьайи чка лагьайчӀал я. Адан версиядиз килигна, египетвийри Африка хайи диге хьиз гьисабзавайди тир.
Чилинмикит
дуьзар хъувунРельеф
дуьзар хъувунАфрикадин вана-ильти пата ава Атлас суваяр. Йукьа ава Сахара пустыня. Йукьалай сакьас агъанах ава Африкадин виридалай йике чка — вулкан Килиманджаро 5895 м. Африкадин йукьанни ильти пата ава саваннаяр.
Ресурсар
дуьзар хъувунАфрикада ава лап пара къизильни алмазар. Нафт, бокситар, фосфоритар, марганец, ракь, кьакьумушни свинец.
Къене авай йатар
дуьзар хъувунАфрикада ава дуьньядин виридалай йиргъи вацӀ Нил, ам агъана ваназ физвайди я. Амай йике вацӀар — Нигер, континентдин ильти пата. Конго йукьан пата ва вацӀар Замбези, Лимпопон агъа пата. Виридалай йике уьр йа Виктория. Амай йике уьрер Танганьикани Ньяса. Виридалай йике учӀу уьрерукай сад йа Чад.
Гьаваяр
дуьзар хъувунГатуз Африкада пара кӀивиз чурчазва, кьутӀуьз чими я.
Африкадин вацӀар
дуьзар хъувунКонтинентдин виридалайни чӀехи вацӀарин сиягь
|
|
Африкадин вирер
дуьзар хъувунКонтинентдин виридалайни чӀехи вирерин сиягь:
|
|
Ксар
дуьзар хъувунХалкь
дуьзар хъувунАфрикада 1 миллиард кас ава. Гьар йиса абур кьве процентдал йике жезва. Йукьан йис яшамишрун я 54. ЧӀехи пай хуьрера, сегьрийра (шегьерра) 30 % халкьдин яшамишзава.
Миллетар
дуьзар хъувунАфрикадин вана пата яшамишзава арабар, берберар, коптар. Йукьанни агъа патара ава Африкадин хайи чӀулав ранган миллетар. Агъа Африкада ава лацубур, европадин колонистран чхелар.
Диин
дуьзар хъувунАрабар мусурманар я. ЧӀулавбур авазва ширкачар, мусурманар, ва христианар (Эфиопия, КпАР).
Гьукуматар
дуьзар хъувун |
 |
 |
| Гьукумат | Чилин кьадар (км²) |
Агьалийрин кьадар (2012 й.) |
Агьалийрин къалинвал к/км² |
Кьилин шегьер |
|---|---|---|---|---|
 Алжир |
2 381 740 | 35 200 000 | 14.8 | Алжир |
 Ангола |
1 246 700 | 18 498 000 | 14,8 | Луанда |
 Бенин |
112 620 | 8 935 000 | 79 | Порто-Ново, Котону |
 Ботсвана |
600 370 | 1 639 833 | 3 | Габороне |
 Буркина-Фасо |
274 200 | 15 746 232 | 57,5 | Уагадугу |
 Бурунди |
27 830 | 8 988 091 | 323 | Бужумбура |
 Габон |
267 667 | 1 497 525 | 5,4 | Либревиль |
 Гамбия |
10 380 | 1 700 000 | 156 | Банжул |
 Гана |
238 540 | 24 233 431 | 88 | Аккра |
 Гвинея |
245 857 | 9 690 222 | 39,4 | Конакри |
 Гвинея-Бисау |
36 120 | 1 442 029 | 41 | Бисау |
 Джибути |
22 000 | 818 159 | 54 | Джибути |
 Демократиядин республика Конго |
2 345 410 | 67 758 000 | 28 | Киншасса |
 Египет |
1 001 450 | 80 898 000 | 74 | Каир |
 Замбия |
752 614 | 12 935 000 | 17,2 | Лусака |
 Зимбабве |
390 580 | 13 349 000 | 33 | Хараре |
 Кабо-Верде |
4 033 | 542 000 | 102 | Прая |
 Камерун |
475 440 | 17 795 000 | 34 | Яунде |
 Кения |
582 650 | 37 953 838 | 65,1 | Найроби |
 Коморар |
2 170 | 752 000 | 404 | Морони |
 Кот-д'Ивуар |
322 460 | 21 075 000 | 65 | Ямусукро |
 Кьиблепатан Африкадин Республика |
1 219 912 | 43 786 828 | 39 | Претория, Кейптаун, Блумфонтейн |
 Кьиблепатан Судан |
619 745 | 11 090 104 | 13,3 | Джуба |
 Конгодин Республика |
342 000 | 3 999 000 | 12 | Браззавиль |
 Лесото |
30 355 | 2 125 262 | 62 | Масеру |
 Либерия |
111 370 | 3 489 072 | 29 | Монровия |
 Ливия |
1 759 540 | 6 365 563 | 3,2 | Триполи |
.svg){kind=small} Мавритания |
1 030 700 | 3 086 000 | 2,6 | Нуакшот |
 Маврикий |
2 040 | 1 240 827 | Порт-Луи | Порт-Луи |
 Мадагаскар |
587 041 | 20 042 552 | 33 | Антананариву |
 Малави |
118 480 | 15 400 000 | 118 | Лилонгве |
 Мали |
1 240 000 | 13 218 000 | 11 | Бамако |
 Марокко |
446 550 | 32 382 000 | 70 | Рабат |
 Мозамбик |
801 590 | 21 397 000 | 25 | Мапуту |
 Намибия |
825 418 | ~1 820 916 | 2,5 | Виндхук |
 Нигер |
1 267 000 | 13 957 000 | 11 | Ниамей |
 Нигерия |
923 768 | 152 217 341 | 167 | Абуджа |
 Руанда |
26 338 | ~10,186,063 | 343 | Кигали |
 Сан-Томени Принсипи |
1 001 | 163 000 | 169,1 | Сан-Томе |
 Сенегал |
196 722 | 14 100 000 | 51 | Дакар |
 Сейшел островар |
451 | ~80,699 | 178 | Виктория |
 Сомали |
637 657 | 9 558 666 | 13 | Могадишо |
 Судан |
1 886 100 | 30 894 000 | 16,4 | Хартум |
 Сьерра-Леоне |
71 740 | 5 363 669 | 76 | Фритаун |
 Танзания |
945 090 | 37 849 133 | 41 | Додома |
.svg){kind=small} Того |
56 785 | 6 300 000 | 108 | Ломе |
 Тунис |
163 610 | 10 383 000 | 61,6 | Тунис |
 Уганда |
236 040 | 30 900 000 | 119 | Кампала |
 Чад |
1 284 000 | 11 100 000 | 11,5 | Кампала |
 Экватордин Гвинея |
28 051 | 650 000 | 16,9 | Малабо |
 Эритрея |
117 600 | 4 401 009 | 37 | Асмэра |
 Эсватини |
17 363 | 1 141 000 | 59 | Мбабане |
 Эфиопия |
1 104 300 | 75 067 000 | 70 | Аддис-Абеба |
 Юкьван Африкадин Республика |
622 984 | 3 799 897 | 6,1 | Банги |
Масадалай аслу тир чилер
дуьзар хъувун| Чилин тӀвар | Гьукумат | Чилин кьадар | Агьалийрин кьадар | Агьалийрин къалинвал | Кьилин шегьер |
|---|---|---|---|---|---|
| РагъакӀидайпатан Сахара | Марокко | 252 120 | 267 405 | 1,06 | Эль-Аюн |
| Реюньон | Франция | 2 517 | 800 000 | 308 | Сен-Дени |
| Майотта (Маоре) | Франция | 374 | 208 783 | 558 | Мамудзу |
| Жуан-ди-Нова (остров) | Франция | 4,1 | - | - | - |
| Европа (остров) | Франция | 28 | - | - | - |
| Глориоз (островар) | - | - | - | - | - |
| Тромлен (остров) | Франция | 1 | - | - | - |
| Басас-да-Индия (остров) | 0,2 | - | - | - | - |
| Пак Еленадин, Чан хтунинни Тристан-да-Кунья островар | ЧӀехибритания | 413 | 7543 | 18 | Джеймстаун |
| Индиядин океанда авай Британиядин чил | ЧӀехибританя | 60 | 3500 | 58,3 | Диего-Гарсия |
Европадин гьукуматрин паяр
дуьзар хъувун
| Чилин тӀвар | Гьукумат | Чилин кьадар | Агьайлирин кьадар | Агьалийрин къалинвал | Кьилин шегьер |
|---|---|---|---|---|---|
| Канари островар | Испания | 7 492, 360 | 2 103 992 | 282,5 | Лас-Пальмас-де-Гран-Канария, Санта-Крус-де-Тенерифе |
| Сеута | Испания | 18,5 | 78320 | 4016 | - |
| Мелилья | Испания | 12 | 6500 | 5311 | - |
| Мадейра | Португалия | 828 | 247 161 | 308.5 | Фуншал |
Баянар
дуьзар хъувун- ↑ География.ру — Африка
- ↑ Энциклопедия «Вокруг Света» — Африка
- ↑ Деловая газета «Взгляд» — Родина человечества
- ↑ iEssay.ru — Расы и народы Африки
- ↑ Почему? — Крайние точки материков, координаты и названия
- ↑ luboznatel.com — Происхождение названия континента Африка Архивация 20 сентябрь 2014 йисан.
- ↑ Africa African Africanus Africus — Word Roots Medical Etymology
- ↑ Вокруг Света — Тайны знакомых названий
- ↑ Всемирная География — Крупнейшие реки Африки
- ↑ Всемирная География — Крупнейшие озера Африки
ЭлячӀунар
дуьзар хъувун
Викигьамбарда темайриз килигна туькӀуьрнавай медиа-файлар ава Африка- Africa - Wikivoyage
- africana.ru
- Norwegian Council for Africa Архивация 2 октябрь 2008 йисан.
