Шейх Гьажи Рамазан

Шейх Гьажи Рамазан — XIX виш йисан сифте кьилера Кьурагь магьалда уьмуьр авур чӀехи шейх, эвлия.

Шейх Гьажи Рамазан
Дидедиз хьайи чӀав	1807 йисан(1807)
Дидедиз хьайи чка	Штул
Кьиникьин чӀав	1877 йисан(1877)
Гьукумат	Урусатдин империя
Пеше	шейх ва Авлия
Мукьвади	Гьажи Мегьамед Эфенди Штулви

Эвлияр, шейхер, пӀирер — Аллагьди инсанрин арадай хкяйнавай, Аллагьди Вичиз мукьва ва кӀани ксар я. Муъминвилиз килигна, абуруз мужизат ва керемат къалурдай къуват, Аллагьди Вичин патай пай яз ганвайди я. Эгер Аллагьди ганвай пай инсанар патал хийирдихъ ишлемишзавачтӀа, нефс ва пул патал ишлемишзаватӀа, Аллагьди са чӀавуз вахчуда ва я адаз са гьихьтин ятӀани жаза гуда. Гъилин, сивин ва гьакӀни ниятдин михьивал авур ксар эвлийриз элкъвезва. Гьатта абурун сурарни кваз пӀирериз элкъвезва. Абурун, пӀирериз элкъвенвай сурарикай Сад тир Аллагьдин куьмекдалди, минетзавайбуруз куьмек авунин къуват ва себеб гузва. Гьа ихьтин зияратар мусурман уьлквейра пара кьадар ава. Абур чи Дагъустанда, Лезгистанда, Куьреда цӀудралди ава. Гьа ихьтин себебар жезвай пӀирерикай сад Штула авай шейх Гьажи Рамазан бубадин сур я. Вуж я ва вуч кас тир Рамазан буба? Адакай, мукьвал тир хтулрикай сад тир, и мукьвара вични рагьметдиз фенвай Гьажи Мегьамед-Расулан гъилин хатӀарин дафтарда и жуьре кхьенва: «Гьажи Рамазан – арабустандай атай Гьаби-Бакъадин – хтул жезва, Хийирбеган хва. Абур Штулрин хуьре бинелу хьанва.»

2007 йисан «Куьредин хабарар» тӀвар алай газетдин 42-нумрадиз акъатнавай «Шейх Гьажи Рамазан бубадикай» макъалада икӀ кхьенва: «Шейх Гьажи Рамазан буба виликан Куьре округдин, гилан Кьурагь райондин Штулрин хуьре 1807 йисуз дидедиз хьана. Адан сур Дагъустандилайни яргъара машгьур зияратдин маканрикай садаз, михьи пӀирез элкъвенва. Алай йисуз (яни 2007-йисуз) адан 200 йис къейд авун лазим я. Ам вуж ятӀа ва гьи несилрикай тиртӀа чирун патал чна адан багърийривай хабарар кьуна. Малут хьайивал, ам Дагъустанда исламдин дин чукӀурун патал виликай Шам вилаятдай (Сириядай) Абу Убайда ал-Жарахидин рагьбервилик кваз атай Гьаби-Бакъадин гада Хийирбеган хва я. Сифте атай арабрин ирид бубадал фидалди тӀварар хуьдай адет тир, белки абур залайни артух чидай инсанри чпин макъалайра къейд ийида. Вичин девирда Хийирбег шариатдин ва тӀарикъатдин рекьерай уях инсан яз, тек са Кьурагь магьалда ваъ, гьакӀни Куьреда, Самур ва Къуба патарани тӀвар-ван авай динэгьли тир. Адан хва, вичихъ дерин кьатӀунар авай Рамазан, шейх ва муьршид, сад лагьай Муршид Мегьаммед Ярагъидин гъилик чирвилер къачурди чаз малум я. И кардикай гьа девирда шейхдин медресада кӀелай, вичикай эхирдай машгьур шаир хьайи виниярагъви Ашукь Уьзденани рикӀел хкизва. Ам Мегьаммед Ярагъи Къази-Кумухви Аслан хандин пацукай Табасарандиз ва гьанай Аваристандиз куьч хьайи четин йисара шейхдихъай галат тавуна, адахъ галаз фейибурукай сад я. Мегьаммед Ярагъи рагьметдиз фейидалай гуьгъуьнизни Рамазана кӀелун явашарнач, ада Муршиддин рикӀ алай къазикъумухви Шейх Жамалуддинавайни чирвилер къачуна.

Урус пачагьвалдин чиновникри, Дагъустандинни Чечнядин имаматдин кьил хьана, къанни вад йисуз женгер тухвай Имам Шамилан ва адалай гуьгъуьнизни Къубада, Куьреда, Самурда кьиле фейи гьерекатар бамиш авун патал, чкадин халкьдиз «туземцияр» лугьуз, са жуьрединни кьил экъисдай мумкинвилер гузвачир. Абуру, чкадин бегрихъ, ханарихъни кваз ихтибар амачиз, къвердавай пис жезвай, уьзденар яз уьмуьр ийизвай мусурман халкьдикай аскерар кьуна. Туьркиядихъ галаз кьиле физвай дяведа, диндин стхайрал гьалдарунин таблигъат тухузвай. И жуьредин политикадиз акси яз 1877 йисуз къарагъай бунтара иштирак авурбур, абурукай яз КьепӀир Гьажи-Мурад, Вини СтӀал Шейх Буба, Агъа СтӀал, «илимрин гьуьл» тӀвар ганвай алим Абдул-Гьамид эфенди, Дербентдин шегьердин майдандал, вири жемятрин вилик тарагъажриз акъудна куьрсдайла, кьунвайбурун жергейра Гьажи Рамазанни аваз, ада вич кьуна тухудай макъамда икӀ лагьаналдай: «Азиз тир мусурман стхаяр, куьне са кӀусни хажалат ийимир! Зун Ватандихъ гьина аватӀани элкъведа. Зи сур зи бубадин ватанда жедайдакай заз фадамаз аян я. Иншаллагь!».

Гьажи Рамазана, Сибирдиз дустагъ яз рекье турла, жазадин йисар фад алатун патал, аниз вичин хзанни тухванай. Адахъ кьегьалар хьтин пуд хва авай: Штулви Гьажи Мегьамед-эфенди (ам шейх Гьажи-эфенди Штульскийни яз тарихда малум я), Гьажи Агьмед ва Жамалдин. СтӀал Сулейманан райондин диндин рекьяй чӀехи имамвал кьиле тухвай, шейхдин хтулрикай сад тир Мегьамед-Расул Гьажиди лугьузва: «Кьадар-кьисметдай хьиз, адан хтуларни чӀехи бубадал фейибур хьана, алай девирдани Сибирдиз фена, гуьгьуьллувилелди кӀвалахар ийиз хьана. Шейх Гьажи Рамазан бубадикай рахайла, ихьтин са вакъиадикай талгьана акъвазиз жедач. Гьар гьикӀ ятӀани, шейх Гьажи Рамазан буба авай дустагъда абурун кьилеллай чӀехи начальникрикай сад, сер яна, дили хьана. Адан патав тагъай жуьредин духтурар хьанач. Садавайни чара ийиз тахьайла, вичихъ галаз ацукьнавай дустагърикай сада, шейхдизни хабар авачиз, чпин арада еке тир чирвилер авай алим ва шейх авайди ва адавай, кӀан хьайитӀа, азарлу чиновникдиз чара жедайдакай малумвал гана. Нетижа рикӀ шадардайди хьана. Азарлу душмандилай кьисас вахчуз жедай жедай затӀ туш, шейхди са шумуд йикъан вахтунда, яваш-яваш, азарлу чкадиз хкана, хъсанарна.»

Белки и дуьшуьш себеб яз, белки Аллагьдин кьадардалди, шейх Гьажи Рамазаназ вичин хзанни галаз Ватандихъ элкъвена хкведай мумкинвал хьана. Гьа вичи лагьайвал, адан сур бубадин ватанда хьана. Сур кьисмет хьайи чкани а кьадардин иер векьин чкадал, вили цавук тӀуб кягъиз жедай, атирлу цуькверин юкьва, архайрин жергеда, кьакьан кӀунтӀал ала.

Шейхдиз эхиратдин дарамат эцигунин карда, патарив гвай хуьрерин жемятар атун анихъ амукьрай, къунши районрайни инсанар атанвай. А зияратдин кӀукӀваз хкажун патал раснавай къван аваз, заланвиляй ва хкажзавай гурарин гуьтӀуь ва къулайсузвиляй четинвал гьалтнавай. Инал кӀватӀ хьанвайбурун арада, вичихъ пагьливанвилин къуват ва къаш-къамат авай, Кьасумхуьрел уьмуьрзавай Гьажи Юсуф алаз хьана. Адавай и агьвалат акурла акъвазиз хьаначалда. «Къала, гадаяр, куьне са кьуд касди а къван зи далудал хкажна эциг, ам кьилди, вичиз лазим чкадал акъудун за жуван хивез къачузва». – И гафарин ван хьайибурун жергеда, жери кӀвалах туш лугьуз, гьужетар ийидайбурни хьана, гьатта хъуьредайбурни. Чара хьанач, маса къайдада жени ийизвачир. Кьуд касди кьурла, винелди, къванцин гурарин кӀарара, ам тхун патал бесдин чкани авачир. Гьажи Юсуфа лагьайвал авуна. Низ чида а къванцин заланвал гьикьван тиртӀа? Амма са инсан патал пара кьадар агъур тир. Садани куьмек галачиз, Гьажи Юсуфа гьа къван лазим чкадал кьван гваз экъечӀна. Агъуз эвичӀайла, са шумуд жегьилдиз и пагьливан цавуз хкажна, шадвал ийиз кӀанзавай. ЦӀурурнавай кьуркьушум хьтин залан беден са шумуд касдивай кхажиз кьванни хьаначалдай.

Эдебият

• Сажидин Саидгьасанов «Куьредин чирагъар» ктабдай.