ЧӀехи Француз инкъилаб
ЧӀехи Француз инкъилаб (франц. Révolution française) — XVIII-й виш йисуз Франциядин сиясатдинни социал системайра хьайи зурба масакӀавилер, нетижада ЦӀуру къайда терг хьана ва монархиядикай Франция «де — юре» гьукумат хьана. Девиз — Адавал, барабарвални стхавал. 1789 йисан 14 чиледиз Бастилия къачурла эгечӀнавайди я.
Себебар
дуьзар хъувунXVIII-й вишйиса Франция ацӀай монархия тир, кьушунривайни гьукуматдин къуллугъчийривай даях кьазвай. Гьукуматда авай система туькӀуьрнавайди тир XIV—XVI вишйисара хьайи къенепатан дявейрилай кьулухъ жемятдинни экономикад суалар хьана кӀандай саягъ вичин цӀарцӀе тун тувуна. Халкьдин гьалтунар гьукуматдивай эхиз хьайила, халкьдиз пара регьетвилер ганвай. Политикавилин ихтийрар жемятдин чӀехи кӀеретӀривай гакъуд авурвили паччагьди абурухъ авай артух ихтийрар хуьзвай. Маса регьетвал лежберризни ганвай. Пара яргъи, лежберрин дявеяр хьайи девирдиз (XIV—XVI вишйисар) абуру чпиз ихтийрар гьукуматдивай къазанмиш авуна. ГьакӀ хьана, авай налогрикай чӀехи пай абуруз гьукуматди тагудай ихтияр гана. Пудлагьай регьетвилер гьукуматди буржуадиз ганвай. Са шумуд агъзур куьлуь идараяр авай, гьабурун иесийри буржуа дережа ибаратзавай[1].
ГьакӀ хьанатӀани, и четин процессри туькӀуьр авур системадивай Франциядиз дуьзгуьн уьмуьр гуз жезвачир. XVIII-й вишйиса Франция вичин къуьншийрихъай хкат ийиз эгечӀна, сифтеди, Англиядихъай.
Къвез-къведайдивай XVIII виш йиса француз жемятдин кӀукӀва авай фикирар, цӀуру (куьгьне) низам дегиш авуна кӀандайди. Гьукуматда пара еке коррупция авай, налогар кӀватӀдай жуьре цӀуруди (куьгьнеди) тир. Пачагьдивай Франция вилик тухуз жезвачир, гьукумат алай чкадал пара чӀавуз амукьзавай. Католик диндин итимар, бегарни буржуяр пачагьдин чӀалахъ мад жезвачир. Монтескйе, Руссони гьахьтин халкьдин алимар, чирвилер авай ксар патал жемятдин фикирар дегиш жез эгечӀна. Виридан гъавурда акьаз хьана, пачагь гьукуматдиз хийир квайди туширди. Эхирки, Людовике (Луи) XV девирда, мадни Людовик XVI девирда гьукуматдин политикадани экономикада масакӀавилер жез хьана, цӀуру (куьгьне) низам чӀурдай.
Бастилиядани Версальда хьайи хабарар
дуьзар хъувун
Пачагьдиз мукьвуг тир ксариз гьукуматдин Халкьдин Ассамблея квадар ийиз кӀанзвайди чир хьайила, парижжувариз пара хъел атана, вучиз лагьайтӀа абуру а Ассамблеядихъ пара чпин мурадар ктӀунвай. 12 чиледиз 1789 йисан инсанар пачагьаз аксиниз къарагъна. Гьукуматдин кьушунарни халкь сад садал Парижда гьалдар хьана. Камиль Демулена вичин кӀерпӀедик къацу лентӀ ктӀуна халкьдиз ван гуз хьана, гъиле тфенгар кьаз. 13 чиледиз Парижда эвердай ван гузвай[2].
Уькуьнихъ, 14 чиледиз Ничягьбурун кӀвале халкьди кьуна 12 артиллерий тфенг, 32 агъзур гьакӀан тфенгни гьабурук порох. Халкьдин хцаб тежедай кӀеретӀар, садбуруг тфенгар, кӀуькӀвер галай тӀвалар гвай, масадбуруг — кутӀваяр, нажахар, кӀашар гвай, ацӀурна куьчеярни паруяр, Бастилиядик кканвай. Бастилия — Франциядин виридалайни чӀехи дусах тир, ана гьакӀан ксар ацукьнавайбур тушир, аниз твазвайбур гьукуматдиз, пачагьдиз аксиниз тир ксар. Парижда авай кьушунрин чӀехибурал бине эцигзавачир. Версальдихъ галаз алакюа хкатнавай. Сятини садаз йикъан Бастилияда авай артиллерияди халкь галай патахъ цӀай гана. ГьакӀ ятӀани, халкьди къеле элкъвена кьунвай, хъфиз кӀанзвачир. Уькуьнихъ кьунвай артиллерия абуру Бастилиядиз аксиниз ишлемишиз кӀанзвай. Гарнизондин гъавурда акьуна, халкьдиз аксиниз женг гун манасуз тирди, гьавиляй, сятини вадаз къеле халкьдиз хгана. Пачагь мажбур хьана Халкьдин Ассамблея кьабулиз. Къведай гьафтейра вири Францияда халкь къарагъна. 18 чиледиз Труа шегьердин халкь къарагъна, 19 чиледиз — Страсбургда, 21 чиледиз — Шербурда, 24 чиледиз — Руанда. Са пай шешьерра ксар къарагънавай ван гваз: «Фу це! Йикь, къачуз-маса гудайбур!».
Къарагънавайбуру фу къачузвай, шегьеррин ратушаяр, ана авай документар кузвай. Ахпа шегьерра маса гьукуматдин идараяр ахъайна, хкягъай тешкилтар — муниципалитетар, Париж жегьердин мэр къуллугъ туькӀуьрна, кьушунрин цӀийи кӀеретӀ авуна — Халкьдин гвардия.
Къарагънавай лежберри бегерин къалаяр кузвай, абурун чилер къачуз. И крариз, 1789-й йиса хьайи, гана тӀвар «ЧӀехи КичӀ» (Grande Peur)[3].
4-11 августдин декретралди Халкьдин Ассамблеяди лежберрин хивяй акъудна феодалрал кӀвалах авун, бегерин дуванар цӀарцӀай акъудна, вакуф чилер гакъудна, са пай велаятрихъ авай артух ихтийрар гакъудна. Ассамблеяди лагьана, канунин вилик виридахъ сахьтин ихтияр авайди. Лежберар мад мажбур тушир бегериз налогар гудай. ГьакӀ ятӀани, гьукуматдиз налогар гун абурун хиве амукьна.
26 августдиз 1789 йисан Халкьдин Ассамблеяди кьабулна «Декларация инсандинни гьукуматдин ксарин ихтийра» — демократиявилин сифте документрикай сад я ам. «Куьгьне Низамдиз», коррупциядини кӀани саягъ авуни кьунвай, аксиниз эцигнавай виридан садхьтин ихтияр канунрин вилик, инсандин чӀехи ихтийрар чӀуриз тахьун, халкьдин суверенитет, фикиррин адавал, принцип «вири ихтияр ава, канунри ихтияр тагузвайбурулай гъейри», мадни маса демократик туькӀуьрунарни масакӀавилер инкъилабвилин.
5 октябрдиз халкь Версальдал фена, пачагьдин къаладик, Людовик XVI декретар кьабулиз мажбур авун патал. Халкьдин Ассамблеяди Мари-Жозеф Лафайетаз лагьана, Халкьдин Гвардиядин чӀехидаз, кьушунар Версальдал тухун. Гьи кӀвалахар хьайивиляй пачагь мажбур хьана Версаль туна Парижда авай къала Тюильридиз фин.
Халкьдин Конвентни пачагьдин кьиникь
дуьзар хъувун
Людовик пачагьан паб австрий принцесса Мария-Антуанэтта тир. 1792-й йисан 21 сентябрдиз Парижда Халкьдин Конвент ахъай хьана. Гьа юкъуз ада монархия чӀурна, Францияда республика малумарна. Конвент пуд чкадал пай хьана: члахъбур — монтаньярар, абурун чӀехиди Дантон тир. Робеспьерни Марат, ильтибур — жирондистар, Бриссоди тухузвай. Монархистар Конвентда мад амачир. Конвентди дуван эгечӀна алуднавай пачагь Людовикал. 1793-й йисан 21 январдиз Людовик гильотинадал кьена «Ватандиз дегиш авурвилини къуват вмчиз къачур патал». 1793-й йисан февралдин эхирда — мартдин кьиле Конвентди Англиядизни Нидерландриз дяве малумарна, ахпа Испаниядизни.
Якобинрин диктатура
дуьзар хъувун1793-й йисан мартдиз инкъилаб-аксиниз Вандей къарагъун эгечӀна. Гьа йисан 6 апрелдиз туькӀуьрзава Жемятдин Хъхуьнин Комитет, адан сифте кьил Дантон тир. Апрелдиз Робеспьерни Демулен жирондистриз аксиниз рахазва. Париждин коммуна рахайла кьулухъ, 1793-й йисан 31 майдиз са пай жирондистар дусахда тунвай. ГьакӀ хьанатӀани жирондистрин са пай катна провинцийра Конвентдиз аксиниз тир къарагъунар дуьзарна, сакӀус чӀавунилай кӀукӀварнавай. 10 июндиз Халкьдин гвардияди Якобин диктатура эцигна. 13 чиледиз республикадин пад кьазвай жегьил руш Шарлотта Кордеди куьруь гапурдик Марат кьена; и кьиникьдиз жавабвилиз якобинри инкъилабдин террор эгечӀна[4].
Августдиз Сен-Дени базиликада регьметрик квай француз пачагьрин «кьацӀай руьгьдикай» михьна. 15 октябрдиз Мария Антуанеттадал дуван эгечӀна. Адаз кьиникь гана. Жирондистар кьейила сифте суал Робеспьеранни Дантонан гьажетнар хьана, якобинрин сабурлу пайдик квай — са патахъай, Эберахъ галаз, халис масакӀавилер герек я лугьудай — маса патахъай. 1794-й йиса сифте Эбера, ахпа адан юлдашар, ахпа Дантонни Демулен дусахпа туна, дуван авуна кьенвай. И кьиникьрилай кьулухъ Робеспьерахъ мад амачир аксиниз тир ксар. Манасуз террор дакӀан хьана Конвентдин са пай, Колло д’Эрбуани Баррас кьиле аваз 1794-й 27 чиледиз термидорий кьих туькӀуьрна, Халкьдин гвардияди пад кьур. Робеспьерни адан са виш юлдаш, Кутоннт Сен-Жюст кваз дусахда туна гильотинадал кьена.
Термидорий Конвент
дуьзар хъувунДиректория
дуьзар хъувунКуьру вахтунин къене Карноди са шумуд армия туькӀуьрна, абурук экечӀнайбур жемятдик квайни-квачир виридалайни кьегьелвал квайни, къуватлубурни иштегьар авайбур тир. Виридалайни кьакьандаказ алай кӀвалахар армияда нивай хьайитӀани къачуз жедай, алакьунар авайтӀа. Пара тӀвар-ван алай генералар акъатайди тир а чӀавуз гьакӀан солдатрин кьулай. Къвез-къведайдиаая инкъилабдин армия Директорияди маса чилер къачун патал ишлемишиз хьана. И рекье Директориядиз аквазвай мумкинвилер, гьукуматда авай четинвилерилай халкьдин фикирар алудун патал.
Мадни, гатанвай гьукуматривайни халкьаривай пул къачудай рехъ. Италий армиядин кьиле Директорияди жегьил генерал Наполеон Бонапарт эцигна, 1796—97 йисара Сардиния Савоядилай гъил алудиз мажбур авуна, Ломбардия кьуна, Парма, Модена, Пападин велаят, Венецияни Генуядилай пул къачуна, гьадалайни гъейри пападин чилерин са пай Ломбардиядик гахгана. Вичин Ломбардиядин тӀвар Цезальпийрин республикадал дегишарна. Австрияди дяве акъвазариз минетзавай. Австриядихъ галаз куьтягьарна, Бонапарта директориядиз лагьана, Англиядиз Мисрида женг гана кӀандайди. Гьавиляй аниз француз кьушунрин кӀеретӀар ракъурна. ИкӀ хьана, инкъилабдин дявейрин девирдин эхирда Франциядихъ Бельгия, Рейн вацӀун рагъакӀидай патан къерех, Савойяни сакӀус Италиядин чилер. Франциядихъ элкъвена авай адаз талукь тир «республикаяр-аялар». Гьа чӀавузни Франциядиз аксиниз тир цӀийи коалиция туькӀуьр хьана. Адак экечӀнавайбур: Австрия, Урусат, Сардинияни, Туьркия тир. Павел I императорди Италиядиз Суворов ракъурна. Суворова ана французвийрилай гъалиб къачуна 1799 йисан зулухъ вири Италия французвийрива михьна. Европада жезвай крар чир хьайила Бонапарт Франциядиз кьулухъ фад хъфена. 18 брюмердиз (9 ноябрдиз) кьих къарагъарна вахтунин регьбервал туькӀуьрна. Алак квай пуд консул — Бонапарт, Роже Дюкони Сийес. И кар ЧӀехи францу инкъилабдин чӀав атӀана.
Баянар
дуьзар хъувун- ↑ Goubert P. L’Ancien Regime. Paris, T. 2, 1973, p. 247
- ↑ Всемирная история: В 24 томах. А. Бадак, И. Войнич, Н. Волчек и др., Минск, 1998, т. 16, с. 7-9
- ↑ Всемирная история: В 24 томах. А. Бадак, И. Войнич, Н. Волчек и др., Минск, 1998, т. 16, с. 14
- ↑ А. В. Чудинов Шарлота Корде и «Друг народа» улубда А. В. Чудинов Французская революция: история и мифы. М.: Наука, 2006.
ЭлячӀунар
дуьзар хъувун
Викигьамбарда темайриз килигна туькӀуьрнавай медиа-файлар ава ЧӀехи Француз инкъилаб
