Суьник марз

Суьник марз арм. Սյունիքի մարզ
Пайдах Герб
Кьилин шегьер:	Капан
ЧӀехи шегьерар:	Капан, Горис, Сисиан
Уьлкве:	Эрменистан
Административ паюн:	5 шегьердин ва 3 хуьруьн муниципалитетар
Марзпет	Унан Погосян
Майдан:	4 505 км²
Агьалияр:	141 771 ксар. (8-лагьай)
· Агьалидин чуькьуьнвал:	31,46 ксар./км²
ЧӀал:	эрмен
Телефондин код:
Сятдин чӀул:	UTC+4:00
ISO 3166 код:	AM.SU
Сайт:	Официал сайт

Суьник вилаят, Суьник марз (арм. Սյունիքի մարզ) — Эрменистандин кьибле пата авай вилаят (эрм. մարզ [марз]) я.

Чилин кьадар — 4 505 км² я. Агьалийрин кьадар — 141 771 кас я. Агьалийрин къалинвал — 31,46 кас/км².

Административ юкь — Капан шегьер я.

Гилан вилаятдин кьил Унан Погосян я, ам 2018-лагьай йисан 16-лагьай октябрдиз тайинарна.

География

Суьник марзди рагъакӀидай патахъай Азербайжандик акатзавай Нахичеван Республикадин ва рагъэкъечӀдай патахъай де-факто аслу тушир Суван-Къарабагъ Республикадин арада чка кьунва.

Кефердин пата адаз Вайоц Дзор марздихъ галаз умуми сергьят ава. Кьибледин пата Аракс вацӀу ам Ирандивай чара ийизва.

Вилаятдин чилин кьадар 4506 км², (вири гилан Эрменистадин майдандикай адал 15 % гьалтзава), и къалурзавай лишандиз килигна ам уьлкведа кьведлагьай чкадал ала, Гегъаркуникдилай гуьгъуьниз.

Тарихдалди, гилан вилаятди Сур Эрменистандин тарихдин Суьник региондин чилер чӀехи пай кьунва.

Суьник — суван араяр я, асул гьисабдалди ам къалин къацу тамарив девлетлу я. Вичин чилерин чӀехи пай Зангезур сувари кьунва. Марздин виридалайни кьакьан кукӀвар — Капутджух (3905 м) ва Газанасар (3828 м) сувар я. Зангезур сувари ам Нахичевандивай чара ийизва.

Пара Суьник марзда авай тамар гьакиматди хуьдайбуря, гьа гьисабдик Аревик милли парк, Шикахог гьукуматдин заповедник, Бокахар пак тир, Горис пак тир чка, Кьулусуван пак тир чка, Сев вирен пак тир ва Зангезур пак тир чка.

Воротан, Вохчи, Сисиан, Мегри ва Вачаган вацӀари вилаятдин асул цин бассейн туькӀуьрзава. Гатун температура 40 ° C-див агакьзава, акӀ ятӀани юкьван гьалдин температура 22° C кьван я, хъуьтӀуьн −12,5 ° C-дал аватизни жеда.

Тарих

Тарихдалди Суьник (адаз гьакӀни «Сисакан» лугьузвай тир) — ЧӀехи Эрменистандин 15 вилаятдикай сад я. Къейд ийин хьи, сур Суьник нахангдик (вилаятдик), гилан Суьник (гуьгъуьнлай Зангезур) квачиз, мад Севан вирен къвалав гвай ва Аракс вацӀалай пара кьиблепатахъ галай чилер, акатзавай тир. РагъкъечӀдай пата ам Арцахдихъ галаз, рагъакӀидай патахъ Айрарат нахангдихъ галаз са сергьятра авай тир. ЧӀехи Эрменистан пай авурдалай кьулухъ 387-лагьай йисуз ам Эрмени Марзпанвилин сергьятдин къене аваз Сасанидрин Ирандик акатна, VII-лагьай виш йисуз Сасанидрин гьукуматдихъ галаз ам арабри дяведалди къачуна.

VI-лагьай виш йисан эрмени географ Анания Ширакациди вилаятдикай агъадихъ галай къайдада лугьузвай тир:

Айраратдилай рагъэкъечӀдай патахъ галай, Ераксдинни (Араксдин) Арцахдин арада авай Суьникдиз 12 вилаят ава: 1. Ернджак, 2. Чагук, 3. Вайоц-дзор, 4. Гелакуни с морем, 5. Сотк, 6. Агахечк, 7. Цгак, 8. Габанд, 9. Багк или Балк, 10. Дзорк, 11. Аревик, 12. Кусакан. Вилаятда пара мирт, герери ва анардин тарар экъечӀзава. Ина пара суван чкаяр ава.

IX-лагьай гуьгъуьниз — Багратидрин эрмени гьукуматдин вилаят я. 904-лагьай йисалай гуьгъуьниз Суьникдик гьакӀни Нахичеван акатна, виликра Васпуракандин пай тирди. 987-лагьай йисуз ина Суьник пачагьвал арадал акъатна, абуру эрменийрин Багратидрин лап кьилин гьакиматвал хиве кьазвай тир. Суьникдиз регьбервал авур эрмени сихилрикай виридалайни чӀехи метлеб авайбур Орбелянринни Прошиянрин сихилар тир.

XV-лагьай виш йисан испаниядин тариххъанди Тохтамышанан гужалди гьахьуникай икӀа лугьузвай тир:

Гьа чӀавалди вичи барбатӀнавай чиляй тӀуз векилар фенава, им — Колмарин (Суьрмари) шегьер, эрменийрин чилера авай тирди, гьакӀни Сисакания (Сисакан) шегьр ва адан мулкар, ва пара маса чилер.

Геж Юкьван виш йисариз Суьник (Зангезур) суван вилаятриз эрменийрин меликри регьбервал ийизвай тир, абур мусурманрин гьакимрин гъилик квай тир. Гуьгъуьнлай регион Къарабагъ ханвилик акатзавай тир.

1828-лагьай йисалай гуьгъуьниз Суьник — Урусатдин Империядик квай тир.

Урусатдин 1917-лагьай йисан инкъилаб, Кьибледин Къавкъаз Урусатдин Империядикай хкечӀун ва адан чилерал пуд милли гьукумат туькӀуьрун хьайидлай кьулухъ, 1919-1920-лагьай йисарин къене Суьник Эрменистан Республикадик акатзавай тир.

Эрменистандинни Туьркиядин арада 1920-лагьай йисан 2-лагьай октябрдиз кутӀуннавай Александрополдин икърардалди, Эрменистанди акахьай агьалияр авай (эрмениярни мусурманар) Суьник (Зангезурни Нахичеван) вугун хиве кьуна. Амма Зангезурда эрменийри Гарегин Нжде кьиле аваз икърар ва гуьгъуьнлай атай Эрменистандин большевизация хиве кьуначир. Абуру Суван Эрменистан Республика малумарна. 1921-лагьай йисан гатфариз Яру армияди яракьар гвай дашнакрин дестеяр Ирандиз чуькьвена акъудна. ГьакӀ ятӀани, Москвади Зангезур Эрменистандин ибаратдик кваз туна.

Гилан Суьник вилаят 1995-лагьай йисан ноябрдин 7-лагьай йикъан административни территориал паюникай къанундалди арадал гъана. Ам Горис, Капан, Мегри, Сисиан районар сад авунин рекьелди туькӀуьрнава.

Экономика

Цур акъудунни расун — Суьник вилаятдин экономикадин бине я. Зурба индустриядин карханаяр — Зангезурдин цурунни молибдендин комбинат (Эрменистанди виридалайни чӀехи мяден-металлургиядин кархана), Агаракдин цурунни молибдендин комбинат ва Капандин ери хъасанардай комбинат я. ГьакӀни ина кьезил промышленностдин ва недай-хъвадай затӀарин карханаяр ава. Воротандин гидроэлектростанцийрин каскадди (Татевдин ГЭС, Спандаряндин ГЭС ва Шамбдин ГЭС) 2002-лагьай йисуз 1150 млн кВт/с акъудзавай тир. 2011-лагьай йисуз вири Эрменистандин ГЭС-ри акъудзавай энергиядикай зур кьван Воротандин каскаддал гьалтзавай тир.

2015-лагьай йисуз Эрменистанди вичин Воротандин каскад американ тир ContourGlobal компаниядиз маса гана. Армения продала Воротанский каскад.

ГьакӀни Эрменистандини Иранди Аракс вацӀал Мегридин ГЭС эцигуникай икърар кутӀунна, патари и проект 2006-лагьай йисалай гуьгъуьниз веревирдзава, амма финансрин себебдай гьамиша кьулухъ вигьезва. Пландив кьурвал, объектдин къуват 100 МВт хьана кӀанзва, йисан къене станцияди 750—800 млн кВт*сят акъудна кӀанзава. Патара Аракс вацӀал кьве станция эцигун фикирнава — кьведлагьайди Иранда авай Карачилирда арадал акъатда.

2006-лагьай йисалай гуьгъуьниз Суьник марздиз Ирандай тӀебии газ къвезва. Мегрида газ пайдай станция ава.

Хуьруьн майишат асул гьисабдалди якӀун ва некӀедин индустриядал бинеламиш жезва. Капанда ири къушарин фабрика ава. Мегрида консерваяр акъудзавай завод ава. Ина тварцин магьсулар цана агакьрун вилик фенва.

ЭлячӀунар

• Официал сайт (эрм.)