Википедия

Лас океан

Лас океан (урус. Тихий океан, ингл. Pacific Ocean, исп. Océano Pacífico, франц. Océan Pacifique, кит. 太平洋) — дегьневилел ва майдандин чӀехивилел гьалтайла дуьньяда виридалай чӀехи океан. РагъакӀидай пата Евразия ва Австралия материкрин арада, рагъэкъечӀдай пата Кефер ва Кьиблепатан Америкадин арада ва кьибле пата Антарктидадин арада чка кьунва.

Лас океан
Майдан:178,68 млн км²
Къенен кьадар:710,36 млн км³
Виридалай пара дегьневал:10 994 м
Юкьван дегьневал:3976 м

Лас океан, кефер патай кьибле патаз тахминан 15,8 агъзур км ва рагъэкъечӀдай патай рагъакӀидай патаз 19,5 агъзур км-диз яргъи хьанва.

Адак акатзавай гьуьлер галаз умуман майдан — 179,7 млн км², юкьван дегьневал — 3984 м, цин къенен кьадар — 723,7 млн км²; гьуьлер галачиз: майдан — 165,2 млн км², дегьневал — 4282 м, цин къенен кьадар — 707,6 млн км². Лас океандин (ва вири Дуьнья океандин) виридалай дегьне чка — 10 994 м Мариан чӀутхвар я[1]. Лас океандайтӀуз тахминан 180-лагьай меридианадай сятдин чӀул масакӀа жезвай зул физва.

Этимология

дуьзар хъувун

Европавийрикай садлагьайди и океан акурди испанви конкистадор Бальбоа тир. 1512 йисуз ам вичин сарекьин дустарихъ галаз Панамадин хев элячӀна ва тийижир океандин къерехдихъ экъечӀна. Абур океандиз заливдин кьибле патай гьахьнавайвиляй Бальбоади адаз Кьибле гьуьл (исп. Mar del Sur) тӀвар эцигна. 1520 йисан 28-ноябрдиз ахъа океандиз Фернан Магеллан экъечӀна. Ада 3 варзни 20 йикъан къене океан ЦӀаюн Чилелай Филиппин островрал кьван кьве кӀарна фена. Ам океанда хьайи вири чӀавуз гьава хъсан ва лас (секин) тирвиляй Магелланди адаз Лас океан тӀвар эцигна. 1753 йисуз французви географ Жак-Николь Бюашди адаз, дуьньяда виридалай чӀехи океан тирвиляй «ЧӀехи океан» тӀвар эцигиз теклифна. Амма и тӀвар вирида кьабулнач, ва дуьньядин географияда «Лас океан» тӀвар гилани кьуватдик ква[2]. Инглис чӀалан уьлквейра океандиз (ингл. Pacific Ocean) лугьузвайди я.

1917 йисалди урус картайра «РагъэкъечӀдай океан» тӀвар кардик квай[2].

Физикадинни — географиядин малуматар

дуьзар хъувун

Умуми малуматар

дуьзар хъувун
Океанрин асул кьетӀенвилер[3]
Океанар Винел патан цин
майдан,
млн км² 		Къенен кьадар,
млн км³ 		Юкьван
дегьневал,
м 		Океандин
виридалай чӀехи дегьневал,
м
Атлантик 91,66 329,66 3597 чӀутхвар Пуэрто-Рико (8742)
Индий 76,17 282,65 3711 Зонд чӀутхвар (7729)
Кефер МуркӀад 14,75 18,07 1225 Гренланд гьуьл (5527)
Лас 178,68 710,36 3976 Мариан легъв (11 022)
Дуьньядин 361,26 1340,74 3711 11 022

Дуьнья океандин чинин 49,5 % кьунвай ва адан цин къенен кьадардин 53 % гьакьарнай Лас океан, планетадин виридалай чӀехи океан я. кефер патай кьибле патаз тахминан 15,8 агъзур км ва рагъэкъечӀдай патай рагъакӀидай патаз 19,5 агъзур км-диз яргъи хьанва. Адан ятарин чӀехи пай кьибле гьяркьуьвалра чка кьунва, гъвечӀи пай — кефер гьяркьуьвалра[4]. Вичин рагъэкъечӀдай къерехдив ада Кьибле ва Кефер Америкадин рагъакӀидай патар кьунва, вичин рагъакӀидай къерехдив ада Австралиядин ва Евразиядин рагъэкъечӀдай патар, ва кьибле пата Антарктида кьунва. Лас океандинни Кефер МуркӀад океандин сергьятдин зул, Беринг проливда авай, Дежнёв мысдилай Велс Принц мысдал кьван физвай зул я. Атлантик океандихъ галаз сергьят, Горн мысдилай 68°04’ р.акӀ.я. меридиандай тухузва[5].

Гьуьлер

дуьзар хъувун

Лас океандин гьуьлерин, проливрин ва заливрин умуми майдан 31,64 млн км² туькӀуьрзава (им вири океандин 18 % я), цин къенен кьадар 73,15 млн км² (им вири океандин 10 % я). Гьулерин чӀехи пай океандин рагъакӀидай пата, Евразия материкдин яргъивилихъди чка кьунва: Берингово, Охотское, Япон, Къенепатан Япон, Хъпи, РагъэкъечӀдай-Китай, Филиппин; Кьиблединни — РагъэкъечӀдай Азиядин островрин арада авай гьуьлер: Кьибле-Китай, Ява, Сулу, Сулавеси, Бали, Флорес, Саву, Банда, Серам, Хальмахера, Молукк; Австралиядин цин къерехда авай гьуьлер: ЦӀийигвиней, Соломон, Коралл, Фиджи, Тасман; Антарктидадин патав авай гьуьлер: Дюрвильдин, Сомовадин, Россадин, Амундсендин, Беллинсгаузендин. Кьибле ва Кеферпатан Америкадин яргъивилихъди гьуьлер авайди туш, амма зурба проливар ава: Аляска, Калифорниядин, Панамадин[3].

Островар

дуьзар хъувун

Лас океанда шумуд са агъзур островар гьарнал чкӀанва, абур вулканрин гадрунрин нетижада арадал атанвайбур я. И островрин бязибур, вичелай кьулухъ кораллрин уьнуьгар — атоллар туна, кораллрив акьалтна цин кӀаник акатзавай.[4].

Островрин кьадардай (10 агъзур кьван) ва островрин вири санал кьазвай майдандай Лас океан, вири океанрин арада садлагьай чка кьунва.

И океанда, дуьньяда чӀехивилел гьалтайла кьведлагьай ва пудлагьай чкада авай островри чка кьунва: ЦӀийи Гвинея (829,3 агъзур км²) ва Калиматан (735,7 агъзур км²); островрин виридалай чӀехи кӀватӀал: ЧӀехи Зонд островар (1485 агъзур км², абурун къене чӀехи островар: Калимантан, Суматра, Сулавеси, Ява, Банка).

Маса чӀехи островарни архипелагар: ЦӀийи Гвинеядин островар (ЦӀийи Гвинея, Колепом), Япон островар (Хонсю, Хоккайдо, Кюсю, Сикоку), Филиппин островар (Лусон, Минданао, Самар, Негрос, Палаван, Панай, Миндоро), ЦӀийи Зеландия (Кефер ва Кьибле островар), ГъвечӀи Зонд островар (Тимор, Сумбава, Флорес, Сумба), Сахалин, Молукк островар (Серам, Хальмахера), Бисмаркдин архипелаг (ЦӀийи Британия, ЦӀийи Ирландия), Соломон островар (Бугенвиль), Алеут островар, Тайвань, Хайнань, Ванкувер, Фиджи островар (Вити-Леву), Гьавай островар (Гьавайяр), ЦӀийи Каледония, Кадьяк архипелаг, Курил островар, ЦӀийи Гебрид островар, Шарлотта Королевадин островар, Галапагос островар, Веллингтон, Пак Лаврентийдин остров, Рюкю островар, Риеско, Нунивак, Санта-Инес, Д’Антркастодин островар, Самоа островар, Ревилья-Хихедо, архипелаг Палмер, Шантар островар, Магдалена, архипелаг Луизиада, архипелаг Линга, Луайоте островар, Карагин, Кларенс, Нельсон, Принсесс-Ройал, Хановер, Командор островар[3].

 
 
 
 
Кьибле-Курильскда рагъ акӀун ЧӀехи барьердин чарх. Космосдай акунар Калифорниядин мукьув океанда шторм Росса гьуьле контейнерар тухузвай гими муркӀад къене

Океандин арадал атунин тарих

дуьзар хъувун

Мезозой эрада Пангея улуконтинент кьве маса Гондвана ва Лавразия континентриз ччара хьайила, гьавиляй ам элкъвена кьунвай Панталасса океандин майдан гъвечӀи жез эгечӀнай. Мезозой эрадин эхирдал кьван цӀийи Гондвана ва Лавразия континентар тамамвилелди ччара хьанвай, ва абурун сад — садахъай гьарнихъ яргъа финин нетижада гилан чӀаван Лас океан арадал къвез эгечӀнай. Юра девирда, ласокеандин легъедин сергьятрин къене кьуд океандин тектоник плитаяр туькӀуьр хьанвай: Ласокеандин, Кула, Фараллон ва Феникс. Кефердинни-рагъакӀидай плита Кула Азия материкдин рагъэкъечӀдай ва кьиблединни-рагъэкъечӀдай къерехрин кӀаник акатзавай. Кефердинни-рагъэкъечӀдай океандин плита Фараллон, Аляскадин, Чукоткадин ва Кефер Америкадин рагъакӀидай къерехдин кӀаник акатзавай. Океандин кьиблединни-рагъэкъечӀдай плита Феникс Кьибле Америкадин рагъакӀидай къерехдин кӀаник акатзавай. Киж девирда кьиблединни-рагъэкъечӀдай Ласокеандин океандин тектоник плита, гьа чӀавуз сад тир Австрални-Антарктикадин материкдин рагъэкъечӀдай къерехдин кӀаник акатунин нетижада материкдикай са шумуд чӀуквар хана галатна, гьа чӀуквари гилан ЦӀийизеландиядин плато ва цин кӀане авай Лорд-Хау ва Норфолк кӀунтӀар арадал гъанва. Киж девирдин эхирда Австрални-Антарктикадин материк кьве патахъ къакъатна.

Австралиядин плита экватордин патаз кьилдиз рекье гьатна. Идалайни гъейри, олигоцен девирда Ласокеандин плитади вичин юзун кефердинни-рагъакӀидай патаз масакӀа хъувуна. Миоцен девирдин эхир чӀавара Фараллон плита кьве патахъ ччара хьанва: Кокос ва Наска плитаяр[6].

Тектоник плитайрин юзунар къени давамарзава. И юзунрин гиг Кьиблединни-Ласокеандин ва РагъэкъечӀдай-Ласокеандин кьакьанвилер авай юкьван — океандин рифтерин зонаяр я. И гигдилай рагъакӀидай пата океандин виридалай зурба Ласокеандин плитади чка кьунва, ада кефердинни — рагъакӀидай патаз йиса 6 — 10 см йигинвилелди юзурзава ва Евразиядинни Австралиядин плитайрин кӀаник акатзава. РагъакӀидай пата Ласокеандин плитади Филиппин плита йиса 6-8 см йигинвилелди Евразиядин плитадин кӀаник эцягъзава. Юкьванни — океандин рифтдилай рагъэкъечӀдай пата гуьгъуьнин плитаяр ава: кеферни-рагъэкъечӀдай пата, йиса 2-3 см йигинвилелди Кефер-Америкадин плитадин кӀаник акатзавай Хуан де Фука плита ава; юкьван пата, йиса 6-7 см йигинвилелди кеферни-рагъэкъечӀдай патаз Кариб литосферадин плитадин кӀаник юзурзавай Кокос плита ава; кьибле пата, рагъэкъечӀдай патаз юзунзавай Кьибле-Америкадин плитадин кӀаник йиса 4—5 см йигинвилелди акатзавай Наска плита ава[7].

КӀанин рельеф ва геологиядин туькӀуьрун

дуьзар хъувун
 
Лас океандин дегьнейрин карта

Материкрин цин кӀаник галай къерехар

дуьзар хъувун

Материкрин цин кӀаник галай къерехар Лас океандин 10 % кьазва. Шельфдин рельефда трансгрессив кьетӀенвилер хъсан тафават аваз аквада.

Ахьтин кьетӀенвилер гьакӀни Явадин ва Беринг гьуьлуьн шельфра авай цин кӀанин вацӀарин дугунриз хас я. Корей шельфда ва РагъэкъечӀдай Китай гьуьлуьн шельфда рельефдин цӀиргъерин формаяр гегьенш я. Экватординни — тропик ятарин шельфда коралл дараматар гегьенш я. Антарктикадин шельфдин чӀехи пай 200 м дилай пара дегьнейра яргъи хьанва, ва ччин пад, тектоник тегьердалди арадал атанвай, нубатдалди сад — садан гуьгъуьна физвай цин кӀанин суварив ва фурарив пара кьван агаж хьанва. Кеферпатан Америкадин материкдин гуьне цин кӀане галай каньонрив агаж хьана. Ихьтин цин кӀанин зурба каньонар гьакӀни Беринг гьуьлуьн материкдин гуьнедани чир я. Антарктидадин материкдин гуьне чӀехи гьяркьуьвилив, жуьреба — журевилив ва рельефдин агаж хьунив тафават аваз я[4].

ЦӀийи Зеландиядин цин кӀанин къерехриз кьетӀен материкдин туькӀуьрун хас я. Адан майдан островдин вичин майдандилай 10 — ра чӀехи я. Им ЦӀийи Зеландиядин цин кӀанин плато я, ам вини кьил кьулу тир Кэмпбел ва Чатам кӀунтӀарикай ва абурун арада чка кьунвай Баунки фурдикай ибарат я.

Гьар патай ам материкдин гуьнеди элкъвена кьунва. ГьакӀни иниз мезозой девирдин гуьгъуьнлай арадал атанвай цин кӀанин Лорд-Хау цӀиргъ талукь я[4].

Океандин элячӀунин зонаяр

дуьзар хъувун

И зонаяр океандин са гьалдай маса гьалдиз элячӀун къалурдай зулар я. Лас океандин рагъакӀидай къерехда гуьгъуьнин элячӀунин зонаяр ава: Алеутдин, Курилни - Камчаткадин, Япониядин, РагъакӀидай - Китайдин, Индонезиядинни - Филиппинрин, Бониндинн - Марианадин, Меланезиядин, Витязевкадин, Тонгадинни - Кермадексдин, Маккуоридин чӀутхварар. Абурукай виридалай дегьне чӀутхвар, 11 022 м дегьневал авай Мариан чӀутхвар я. Океандин рагъэкъечӀдай пата Юкьван - Америкадин ва Перудинни - Чилидин чӀутхварар чка кьунва[4].

Вири элячӀунин зонайриз вулканизм ва вини дережадин сейсмиквал хас я, вири санал и зонайри Ласокеандин зурзунрин ва вулканрин чӀул туькӀуьрзава[4].

Юкьван — океандин цӀиргъер ва океандин къен

дуьзар хъувун

Лас океандин майдандин 11 % юкьван-океандин цӀиргъери кьунва, им Кьиблединни-Ласокеандин ва РагъэкъечӀдайни-Ласокеандин кьакьанвилер я, ибур гьяркьу, са тӀимил агаж хьанвай хкаж хьанвай чкаяр я[4].

Кьилин цӀиргъедин системадилай къвалан хелер къекъечӀзава, мисал паталай Чилидин кьакьанвал ва Галапагосс рифтедин зона. Юкьван — океандин цӀиргъериз Горда, Хуан-де-Фука ва кефердинни-рагъэкъечӀзавай пата чка кьунвай Эксплорер цӀиргъерни талукь я. Юкьван — океандин цӀиргъер фад — фад зурзунар ва вулканрин гадрунар жезвай сейсмик чкаяр я.

Ласокеандин кьакьанвалрин системади Лас океандин къен кьве барабар тушир паяриз пайзава. РагъэкъечӀдай пад мадни тӀимил яд авай ва рельеф тӀимил агаж хьанвай чка я. Ина Чилий кьакьанвал (рифтерин зона) ва Наска, Сала-и-Гомес, Карнеги ва Кокос цӀиргъер хкягъзава. И цӀиргъери, океандин рагъэкъечӀдай патан къен Гватемал, Панам, Перуан ва Чилий хандакӀриз пайзава. ХандакӀрин виридаз суварив ва кӀунтӀарив агаж хьанвай рельеф хас я. Галапагосс островрин районда рифтерин зона хкягъзава[4].

Океандин къенен маса пай, ласокеандин кьакьанвалрикай рагъакӀидай пата ава, Лас океандин къенен умуми майдандин 3/4 пай кьунва, адаз рельефдин четин туькӀуьрун хас я. ЦӀудралди кьакьанвалри ва цин кӀанин цӀиргъери океандин къен пара кьадардин хандакӀриз пайзава. Сад — садан гуьгъуьна физва виридалай кьакьан цӀиргъери, океандин винел, рагъакӀидай патай кьил къачуна кьиблединни — рагъэкъечӀдай пата куьтягь жезвай чӀемерукдиз ухшар кьакьанвалрин системадин зул туькӀуьрзава. Ахьтин садлагьай система Гьавай цӀиргъ я, адаз къушаба Картограф сувари, Маркус-Неккерди, Лайн островрин цин кӀанин цӀиргъери санал туькӀуьрзавай чӀемерукдиз ухшар зул физва.

И зул Туомоту островрал кьван яргъи хьанва. Гуьгъуьнин чӀемерук хьтин зул Маршалл, Кирибати, Тувалу ва Самоа островри туькӀуьрзава. Кьудлагьай чӀемерук хьтин зул Каролин островрикай ва Капингамаранги кьакьанвалдикай ибарат я. Вадлагьай чӀемерук хьтин зул Каролин островрин кьибле группади ва Эаурипик кьантӀарди туькӀуьрзава. ЦӀиргъерин ва кьакьанвалрин бязибур масабурукай вичин яргъивилихъди тафават аваз я. Ахьтинбурукай садбур Императордин цӀиргъ, Шатскийдин, Магелландин, Хессдин ва Манихикдин кьакьанвилер я, гьакӀни и цӀиргъерин кукӀвар кьулу ва кӀеви карбонатрин къатари кьунвайди я. Курилл ва Япон островри виридалай чӀехи чӀемерук хьтин зул туькӀуьрзава[4].

Гьавай островра ва Самоа архипелагда кардик квай вулканар ава. Лас океандин къене 10 агъзур кьван вулканик сувар гьарнихъ чкӀанва. Абурун чӀехи пай гайотар я. Бязи гайотрин кукӀвар 2 — 2,5 агъзур км дегьневалда ава, ва абурун винел алай юкьван дегьневал 1,3 кьван км я. Лас океандин юкьван ва рагъакӀидай пата авай вулканрин лап чӀехи пай асулдай кораллрин рекьелди арадал атанва. Коралл дараматри саки вири вулканик островар элкъвена кьунва.

КӀанин жинсинин къат

дуьзар хъувун

Азиядин Амур, Хуанхэ, Янцзы, Меконг хьтин чӀехи вацари Лас океандин ятариз зурба кьадарда (1767 миллион тонн кьван) накьв акъудзава. И накьвадин къат тамамвилелди къерехра авай гьуьлерин ва заливрин кӀанера ацукьзава. Америкадин виридалай чӀехи вацӀари — Юкон, Колорадо, Колумбия, Фрейзер, Гуаяс ва масабуру 380 миллион тонн кьван накьв гузва, ва накьвадин — рагъулдинни кьардин акахьунин 70 — 80 % шельфда амукь тавуна ахъа океандиз физва, гьавиляй шельфдин гьяркьуьвал акьванни пара туш[8].

Лас океанда, асул яз кефер зур — пайда чепедин яру жуьреяр гегьенш я. Ин хандакӀрин чӀехи дегьневалдикай аслу я. Океан, кремнийдинни — диатомдин лилрин кьве чӀулдиз пай жезва: кефер ва кьибле), гьакӀни радиоляр лилдин экваториал зона ахъаз акваза. Океандин кьиблединни — рагъакӀидай патан цин кӀанин зурба майданра кораллринни — цин векьерин биоген къатар ацукьнава. Экватордилай кьибле пата глобигерин лилар гегьенш я. Коралл гьуьле птеропод лилдин къатарин са шумуд ник ава. Океандин мадни дегьне кефер пата, ва гьакӀни Перуан хандакӀра ракьни - марганецдин къатарин гегьенш зурба никер чир я[4].

 
 
 
 
Камчатка.
Авачин бухта 		1905 йисуз Савайи (Самоа) островда
вулкандин гадрун 		Ласокеандин тайфунрин рекьерин схема
1980—2005 йисар 		Тропик циклонар Саомай (эрчӀи пата) ва Бопха,
2006 йисан 8 август

Гидрологиядин режим

дуьзар хъувун
 
Лас океандин авахьунар

Винел патан ятарин къекъуьн

дуьзар хъувун

Лас океандин авахьунрин умуми схема атмосферадин къекъуьнрин къанунри тайинарзава. Чилин кефер патан зур — пайдин кеферни — рагъэкъечӀдай пассатди, океанда, Юкьван - америкадин къерехдайтӀуз фена Филиппин островрал кьван агакьзавай, Кефер-Пассат авахьун арадал гъизва. Ахпа и авахьун кьве хилез пай жезва: сад кьибле патахъ алгъана Экваториал аксиавахьундихъ акахьзава ва индонезиядин гьуьлерин гьавизриз авахьна физва. Кефер хел РагъэкъечӀдай-Китай гьуьлуьз физва, ва анай экъечӀна Кюсю островрин кьибле пата эгечӀзавай гзаф къуват авай Куросио авахьундиз бине эцигзава. И авахьун кефер патаз, Япониядин цин къерехдиз гел къачузва, ва япониядин цин къерехдин климатдиз кьатӀуз жедай таъсир гузва. 40° к.гь (кефер гьяркьуьвал)-да Куросия, рагъэкъечӀдай патаз Орегонадиз физвай Кефер-Ласокеандин авахьундиз элячӀзава. Кефер Америкадихъ галукьайла, ам кьве хилез ччара жезва: кефер патан, Аляскадин чими авахьун (материкдин яргъивилихъди фена Аляска зуростровдал агакьзавай) ва кьибле патан — Калифорниядин къайи авахьун (Калифорний зуростровдин яргъивилихъди фена цӀийи кьиляй Кеферни — Пассат авахьундиз авахьзавай).

Чилин кьибле зур — паюна авай Кьиблединни — рагъэкъечӀдай пассатди, Лас океанда Колумбиядай Молукк островрал кьван кьве кӀарна физвай, Кьибле - Пассат авахьун арадал гъизва. Лайн ва Туамоту островрин арада ада, Коралл гьуьлуьз гел къачуна ва Австралиядин цин къерехдин яргъивилихъди кьибле патаз фивай, хел вегьена РагъэкъечӀдай-Австралиядин авахьун туькӀуьрзава. Молуккс островрин рагъэкъечӀдай пата, Кефер — Пассатдин ва Кьибле — Пассатдин ятар сад — садахъ акахьай чкада Экваториал аксиавахьун арадал къвезва. РагъэкъечӀдай-Австралиядин авахьун ЦӀийи Зеландиядин кьибле пата, Индия океандай къвезвай Лас океан рагъакӀидай патай рагъэкъечӀдай патад кьве кӀарна физвай, РагъакӀидай гарарин авахьундиз авахьзава.

Кьибле Америкадин кьибле кукӀва и авахьундин са хел кефер патаз фена Перуан авахьун арадал гъизва, маса хел Кьибле Америка элкъвена Атлантик океандиз физва. Гатуз океандин экваториал зонадин рагъэкъечӀдай пата Эль-Ниньо арадал къвезва, им чими, тӀимил уьцӀуьвал квай ятари Перуан авахьундин къайи ятар Кьибле Америкадин къерехдикай чуькьвена къакъудунин гьал я. А чӀавуз океандин агъа къатариз кислороддин рехъ ахгал хъжезва, гьавиляй цик квай планктон, гъедер ва абур незвай нуькӀвер телеф жезва, ва цин къерехрин мукьвавай кьурагь районриз, чӀехи мусибатвилин цин ацӀурунар гъизвай зурба марфар аватзава[9].

Лас океандин цин баланс[3].
Атун Цин кьадар
йиса
агъз. км³		 Хъфин Цин кьадар
йиса
агъз. км³
Индий океандай РагъакӀидай гарарин авахьун галаз (Антарктик циркумполяр авахьун) 5370 Антарктик океандиз Дрейка проливдай РагъакӀидай гарарин авахьун галаз (Антарктик циркумполяр авахьун) 3470
Атлантик океандай Дрейка проливдай Антарктикадин цин къерехдин авахьун ва дегьнейринни цин кӀанин ятар галаз 210 Индий океандиз Антарктикадин цин къерехдин авахьун ва дегьнейринни цин кӀанин ятар галаз 2019
Къвалар 260 Индий океандиз индонезия гьуьлерин проливрай 67
ВацӀарин ятар 14 Кефер МуркӀад океандиз Беринг проливдай 30
Чилин кӀанин ятар 1 Цин бугъдиз элкъуьн 270
Антарктикадин муркӀарин цӀурунин нетижада къвезвай ятар 1
Вири санал 5856 Вири санал 5856

УьцӀуьвал ва муркӀарин арадал атун

дуьзар хъувун

Виридалай вини дережадин уьцӀуьвал экваториал ва тропик зонайриз хас я (35,5 — 35,6 ‰), гьина къваларин кьадар бугъдиз элкъвезвай цин кьадардал гекьигайла пара тӀимил я. РагъакӀидай пата, къайи авахьунрин таъсирдай цин уьцӀцуьвал агъуз я. Къваларин чӀехи кьадарди гьакӀни уьцӀуьвал агъузарзава, кьетӀендаказ экваторда ва юкьван дережадинни субполяр гьавадин гьяркьуьвалрин рагъакӀидай цин къекъуьнра.

Лас океанда мурк кьибле пата антарктикадин мукьва авай регионра ва кефер пата — Беринг, Охотск ва са тӀимил кьадарда Япон гьуьлера арадал къвезва. Аляскадин кьибле къерехрай айсбергрин гьалда муркӀар къакъатзава, мартда — апрельда абур 48—42°кь. гь. агакьзава. Океандин кефер регионриз къвезвай цин винел къекъезвай муркӀарин саки вири Беринг гьуьляй авахьунри гъизва.

Ятарин массаяр

дуьзар хъувун

Лас океанда вини патан, вини патан кӀаник галай, арада авай, дегьнейрин ва цин кӀанин ятарин массаяр хкягъзава. Вини патан къатдин яцӀувал 35—100 м я ва цин уьцӀуьвилив ва температурадин гьар пата барабарвалдив маса къатарилай тафават аваз я. И къат океандин вини пата чимивалдин гун — къачун, къваларин ва бугъдиз элкъвенвай ятарин барабарвал ва акахьун таъминарзава. Гьа и кьетӀенвилер, амма тӀимил кьадарда вини патан кӀаник галай цин къатдизни талукь я. Климатик зонайрикай аслу яз вини патан кӀаник галай цин къатдин яцӀувал 220—600 м арада юзурзава. Вини патан кӀаник галай къат цин вини дережадин уьцӀуьвалдив ва къалинвалдив маса къатарилай тафават аваз я. Вини патан кӀаник галай ятарин масса, чими климатда вини патан мадни уьцӀцуь ятарин агъуз хьунин рекьелди арадал къвезва[10].

Арада авай ятарин къатариз 3-5 °C температура ва 33,8—34,7 ‰ уьцӀуьвал хас я. Арада авай ятарин агъа сергьят 900—1700 м дегьнейра ава. Дегьнейрин цин къатар, антарктикадин ва Беринг гьуьлуьн къайи ятарин цин кӀаник финин ва ахпа хандакӀриз авахьунин рекьелди арадал къвезва. Цин кӀанин ятарин массаяр 2500—3000 м дегьнейра чка кьунва. Абуруз, маса къатарилай тафават гузвай кьетӀен агъа температура (1—2 °C) ва цин уьцӀуьвилин гар пата барабарвал (34,6—34,7 ‰) хас я. И ятар антарктикадин шельфда кӀеви къайивилин гьалра арадал къвезва. Маса океанрин цин кӀанин ятарин массайрилай тафават аваз яз, Лас океандин цин кӀанин ятарин массайриз кислороддин агъа дережадин кьадар хас я. Цин кӀанин ятар дегьнейрин ятарихъ галаз Лас океандин 75 % туькӀуьрзава[10].

Климат

дуьзар хъувун

Лас океандин климат, ракьнин радиация ва атмосферадин къекъуьн зонайралди паюнин нетижада ва гьакӀни Азия материкдин эсердай арадал къвезва. Океанда, дуьньяда авай саки вири климатрин зонаяр хкягъиз жеда. Кефер патан юкьван гьалдин зонада хъуьтӀуьз чуькьуьнвалдин юкь чуькуьнвалдин Алеут минимум я, гатуз зайиф жезва. Кьибле пата Кефердинни — Ласокеандин антициклонди чка кьунва. Экватордин яргъивилихъди Экватордин депрессия (агъа дережадин чуькьуьнвалдин чка) аваз я, адалай Кьибле патахъди Кьиблединни — Ласокеандин антициклон. Океандин кьибле пата чуькьуьнвал агъуз жезва, ахпа Антарктидадин вине авай кьакьан дережадин чуькьуьнвалдиз масакӀа хъжезва. И чуькьуьнвалрин юкьварин чкайрикай аслу яз гарар арадал кьвезва. Чилин кефер зур-пайдин гьяркьуьвалра хъуьтӀуьз къати рагъакӀидай гарар виниз я, гатуз — зайиф кьибле гарар. Океандин кефердинни — рагъакӀидай пата хъуьтӀуьн чӀавуз кефер муссон гарар къвезва, гатуз и гарар кьибле муссон гарариз масакӀа жезва. Кефер зур-пайдин тропик ва субтропик зонайра кефердинни — рагъэкъечӀдай пассатар виниз я. Экватордин зонада йисан къене гар авачир лас гьава виниз я. Кьибле зур-пайдин тропикра ва субтропикра кӀеви кьиблединни — рагъэкъечӀдай пассат гьукумвал тухузва, хъуьтӀуьз — кӀеви ва гатуз — зайиф. Асул яз гатуз тропикра гзаф къати тропик тӀурфанар арадал къвезва, ина абуруз тайфунар лугьузвайди я. Адетдалди абур Филиппинрилай рагъэкъечӀдай пата кьил къачуна кеферни — рагъакӀидай па кефер патаз Тайваньдай ва ЯпониядайтӀуз физва, ахпа Беринг гьуьлуьв агакьдалди туьхуьн хъжезва. Тайфунар арадал къвезвай маса чка Юкьван Америкадин цин къерехда чка кьунвай районар я.

Лас океандин рагъакӀидай патан гьава, рагъэкечӀдай патан гьавадилай мадни чими я. Тропик ва экваториал зонайра гьавадин юкьван температураяр 27,5 °C — 25,5 °C я. Океандин зурба гегьеншвалрин винелай физвай гарари вичик ламувал йигиндиз кужумзава. Экватордилай кьве патахъ яргъивилихъди физвай экватордин мукьвара авай зонайра къваларин максимумдин кьве шуькӀуь зул физва, амма экватордин вичин винел кьурагь зона тафават аваз я. Лас океанда кьибле ва кефер пассатар сад садахъ гьалтзавай зонаяр авач. Экваториал ва тропик зонайрин рагъэкъечӀдай патара кьурагьвал агъуз жезва. Виридалай кьурагь регионар, кефер пата Калифорния зуростровдихъ агатзава, кьибле пата — Чили ва Перуан хандакӀрихъ игис жезва (ина цин къерехра авай районрин йисан къваларин кьадар 50 мм — дилай агъуз я).

Флорани Фауна

дуьзар хъувун

Дуьнья океандин биомассадин 50 % дилай пара пай Лас океандиз къвезва. Уьмуьр ина бул ва жуьреба — журе гьалда гьалтда, асул гьисабдалди Азиадин ва Австралиядин арада авай тропик ва субтропик зонайра, гьина зурба майданар коралл рифри ва мангро набататри кьунва. Лас океандин фитопланктон асул яз микроскопик саклеткадин цин векьери туькӀуьрзава, ахьтин цин векьерин ина 1300 жуьре ава. Набататрин чӀехи пай тӀимил яд авай чкайра ва апвеллинг зонайра экъечӀзава.

Лас океандин кӀанин набататрикай 4 агъзур жуьре цин векьер ва 29 жуьре цуькведин набататар гьисабзава. Океандин юкьван дережадин ва къайи климатрин регионра гзаф кьадарда, асул яз ламинария группадай рехи — шуьтру цин векьер гегьенш я, идалайни гъейри океандин кьибле зур паюна и хзандиз талукь тир 200 м кьван яргъивал авай зурба набататриз гьалтиз жеда.

Тропикра алул яз фукус, цин чӀехи къацу векьер ва кьетӀен тӀвар — ван авай яру цин векьер гегьенш я.

Лас океандин гьайванрин алем, маса океаннрикай жуьрейрин туькӀуьрундай 3-4 ра бул я, асул яз тропик ятара. Индонезиядин гьуьлера 2 агъзурдилай пара гъедерин жуьреяр малум я, амма кефер патан гьуьлера 300 кьван жуьре. Океандин тропик чкада 6 агъзурдилай пара моллюскрин жуьреяр гьисабдик ква, амма Беринг гьуьле 200 жуьре ава.

Лас океандин фаунадиз хас тир кьетӀенвал адан систематик группайрин дегьвал ва эндемизм я. Ина пара кьадарда гьуьлуьн кьуьгъуьррин дегь жуьреяр авайди я, маса океанра авачир бязи лап дегь гъедер (мис. иордания, гильбертидия) ва сифте яшайишдин туртумар ава; лососьхьтинбурун вири жуьредин 95 % Лас океанда ава.

Некхъвадайбурун эндемик жуьреяр: дюгонь, гьуьлуьн кац, сивуч, гьуьлуьн бобр.

Лас океандин флорадин пара жуьрейриз зурбавал хас я. Океандин кефер пата зурба мидияр ва цин шкьуьнтар чир я, экватордин зонада дуьньяда виридалай чӀехи моллюск тридакна яшамиш жезва, адан заланвал 300 кг я. Лас океанда мадни къати ультрабиссал фауна къалурзава. Зурба чуькьуьникди, цин агъа температурадин шартӀара, 8,5 км-дилай агъана тахминан 45 жуьре чан алай затӀар уьмуьр гьалзава, абурукай 70 % эндемикар я. И жуьрейрин арада кьадардай виридалай вини голотурияр я, пара тӀимил юзадай уьмуьрдин тегьер гьалзавай и чан алай затӀари, тӀуьн иливардай хукадин ва ратарин системадайтӀуз зурба кьадарда накьв ахъайиз алакьзава, вучиз лагьайтӀа икьван дегьнейра накьв кьилди сад тир тӀуьнин мяден я[10].

 
 
 
 
ТӀимил яда авай чкача ламинариярин набататар.
Калифорниядин цин къерех, АСШ 		Зуларин нехирбан,
остров Тонга 		Гьуьлуьн кацарин колония
Аляскада 		ЧӀехи барьердин чархунин кораллар,
Австралия

Экологиядин проблемаяр

дуьзар хъувун
 
Гьавай пляжда авай гьуьлуьн зибилар

Инсанди Лас океанда тухузвай майишатдин кӀвалахар адан ятарин кьацӀуруниз ва чан алай затӀарин яван хьуниз гъанва. ГьакӀ, XVIII виш йисан эхирдал кьван, Беринг гьуьле гьуьлуьн калар кьиляй — кьилиз вири телеф хьанвай. XX виш йисан сифте кьилера квахьунин кичӀевилихъ гьуьлуьн кацар ва китрин бязи жуьреяр тир, гила абурун кеспидиз кьадар эцигна.

Океандихъ галукьзавай ЧӀехи хата нафтӀадиз ва нафтӀадин продуктриз, залан металлриз, гьакӀни атомдин промышленностьриз къвезва. Зарар гудай ва агъу квай затӀар цин авахьунри вири океандиз гегьеншарзава. Гьатта Антарктидадин цин къерехра, гьуьлуьн чан алай организмрин къене и затӀар раиж хьанвай. АСШдин цӀуд штатди вичин хкатаяр гьамиша гьуьлуьз гадарзава. 1980-й йисуз и тегьерда 160 000 тонн хкатаяр терг авунай, гьа чӀаварилай инихъ и цифра жизви агъуз хьана[11][12].

Лас океандин кефер пата, пластикрикай ва маса хкатай зибилрикай ибарат тир, океандин цин авахьунрин нетижада Лас океандин зибилдин чӀехи тӀехв арадал атанва[13]. Кеферни — Ласокеандин цин авахьунрин системади, океандиз вегьезвай вири зибил са чкадиз тухвана кӀватӀзава. И тӀвех Лас океандин кефер патайтӀуз яргъи хьана, Калифорниядин цин къерехдай тахминан 500 гьуьлуьн милядилай кьил къачуна Гавайрин патавай фена ва Япониядиз агакьунин жизви амукьна. 2001 йисуз зибил — островдин заланвал — 3,5 миллион тонн, ва майдан — 1 млн км² дилай пара туькӀуьрзавай. Гьар 10 йисуз и зибил тӀвехинин майдан къвердавай пара жезва[14].

 
Бикини атоллда ядер синагъар.

1945 йисан 6 ва 9 августриз АСШдин яраквилин кьуватрив, япониядин кьве Хиросима ва Нагасаки шегьеррин, атом бомбайрин вигьинар кьилиз акъуднай, им инсаниятдин тарихда атомдин яракь кардик кутунвай садлагьай операция тир. Хиросима шегьерда телеф хьайибурун кьадар 90 агъзурдилай 166 агъзур кас кьван ва Нагасакида 60 агъзурдилай 80 агъзур кас кьван агакьнай[15]. 1946-й йисалай 1958 -й йисал кьван Маршалл островрин Бикини ва Эниветок атоллра АСШди ядердин синагъар кьиле тухузвай. Атом ва водород бомбайрин вири санал 67 хъиткьин кьиле тухванай[16].

1954 йисан 1 мартдин цин винел тухванай 15 мегатонн къуватдин водороддин бомбадин синагъдин нетижада, дегьневал 75 м ва диаметр 2 км авай легъв ва цава 15 км кьакьанвални 20 км диаметрдин къарникъуз хьтин циф арадал атанвай. Нетижада атолл Бикини чкӀанвай, адан майдандихъ ва агьалидихъ, Америкадин Садхьанвай Штатрин тарихда виридалай зурба радиоактив азар галукьнай[17]. 1957—1958 йисра ЧӀехибритания паталай, Полинезияда авай Лайн островрин Кирибати ва Молден атоллра 9 атмосферадин ядер синагъар тухванай. 1966—1996 йисарин къене, Франциядин Полинезиядин Муруроа ва Фангатауфа атоллра, Францияди 193 ядер синагъар кьиле тухванай, абурукай 46 атмосферада, 147 чилин кӀаник[18].

1989 йисан 23 мартдиз Аляскадин цин къерехдин мукьув, АСШдин ExxonMobil компаниядиз талукь тир «Эксон Вальдез» танкердин авария хьанвай. Вакъиадин нетижада гьуьлуьз 260 агъзур баррель нафтӀ экъичӀнавай. Цин къерехдин зулун кьве агъзур кьван километр кьацӀанвай[19]. И авария, гьуьле хьанвай виридалай чӀехи экологиядин катастрофа гьисабзавай (2010 йисан 20 апрельдиз Мексика заливда хьайи урукулдин DH платформадин авариядал кьван)[20].

Лас океандин къерехра авай гьукуматар

дуьзар хъувун

Лас океандин сергьятдин яргъивилихъ чка кьунвай гьукуматар: Америкадин Садхьанвай Штатар, Мексикадин Садхьанвай Штатар, Гватемала, Эль-Сальвадор, Гондурас, Никарагуа, Коста-Рика, Панама, Колумбия, Эквадор, Перу, Чили, Австралиядин союз, Индонезия, Малайзия, Сингапур, Бруней-Даруссалам, Филиппинар, Таиланд, Камбоджа, Социалист Республика Вьетнам, Китайдин Халкьдин Республика, Республика Корея, Кореядин Халкьдинни-Демократиядин Республика, Япония, Урусатдин Федерация.

ГьакӀни океандин гегьеншвалда островдин гьукуматар ва маса гьукуматри кьиливал тухузвай мулкар ава, вири санал абуру Океания туькӀуьрзава:

Асул портар ва гимияр акъвазардай чкаяр

дуьзар хъувун

Чирунар паталай къекъуьнрин тарих

дуьзар хъувун

Лас океандин жугъурна — чирунрин ва менфят къачунин крар, инсаниятда кхьинар арадал къведалди фадлай эгечӀнай. Океанда сирнавун паталай джонкаяр, катамаранар, гимияр ва гьакӀан плотар крарик кутузвай.

1947 йисуз, бальса гъварарин «Кон-Тики» тӀвар авай плотдал, Тур Хейердалдин регьбервилик кваз кьилиз акьуднай экспедицияди, Лас океан кьве кӀарна финин жеривал тирди успатнай. Абуру Кьибле Америкадин юкьван патай рагъакӀидай патаз рекьез акъатна Полинезия островриз атанвай. Китайдин джонкри океандин яргъивилихъди Индий океандиз къекъуьнар ийизвай, мисал паталай 1405—1433 йисара хьанвай Чжен Хэдин ирид сиягьат.[21]

 
Лас океандин гьал.
Кирам Ортелий, 1589 йис
 
Нуньес де Бальбоа

Европавийрикай и океан садлагьайди акурди испанви конкистадор Васко Нуньес де Бальбоа тир, 1513 йисуз Панам хевдин аскӀан суварин садан кӀунтӀалай, кьибле патаз экӀя хьанвай тум — кьил авачир Лас океандин гегьенш ятар акурла ада океандиз Кьибле гьуьл тӀвар эцигнай. 1520 йисан зулуз португалви гьуьлера къекъведайди Фернан Магеллана Кьибле Америкадилай элкъвена фена, проливдай алатиз тӀем акьакьна ахъа океандиз акъатнай. Пуд варз давамарзавай, ЦӀаюн Чилелай Филиппин островрал кьван экӀя хьанвай яргъи къекъуьнрин чӀавуз абурухъ са тӀурфанни гьалтнач, гьава лас тир, аквадай гьалда гьавиляй Магеллана адаз Лас океан тӀвар ганвай. Лас океандин куьлуь — шуьлуь хъувунвай садлагьай карта 1589 йисуз Ортелийди малумарнай.[22] 1642—1644 йисара хьайи Тасмана ва адан командади кьиле тухунвай экспедициядин нетижада, Австралия чара материк тир чӀал чир хьана.

Океандин активдаказ жугъурна — чирунар XVIII виш йисуз гатӀуннай. Европадин кӀвенкӀве аваз физвай гьукуматри Лас океандиз чпин илимдинни — жугъурна — чирунрин экспедицияяр ракъуриз эгечӀнай, и экспецидияйра гьуьлера къекъвезвай тӀвар — ван авай гуьгъуьнин ксари регьбервал ийизвай: ингилисви Джеймс Кук (Австралиядин ва ЦӀийи Зеландиядин жугъурна чирунрин крарив алахъзавай, пара кьадарда островар ахъайнавай, абурун къене Гьаваярни ава), французви Луи Антуан Бугенвиль ва Жан-Франсуа Лаперуз (Океаниядин островрин жугъурна чирунрин крар ийизвай), итальянви Алессандро Маласпина (Кьибле ва Кеферпатан Америкайрин, Горн мысдилай Аляска заливдал кьван кьиляй — кьилин карта туькӀуьрнай).

Океандин кефер пад уруср алимри чирзавай, С. И. Дежнёвди Евразиядинни Кефер Америкадин арада авай пролив ахъайнавай, В. Берингди океандин кефер патар жугъурна — чирзавай ва А. И. Чириковди Кефер Америкадин кеферни-рагъакӀидай цин къерех, Лас океандин кефер пад ва Азиядин кеферни — рагъэкъечӀдай цин къерех чирзавай.[23] 1803—1864 йисарин къене урус гьулерхъанрин паталай дуьньядилай элкъвена кьил — кьилиз ядай 45 къекъун кьиле тухванай, гьина урусрин дяведин ва коммерциядин флотди Балтий гьуьляй Лас океандиз тухузвай рехъ лишанарнай ва адахъ галаз 29 остров ахъайнай. 1819—1821 йисара хьанвай Ф. Ф. Беллинсгаузенди ва М. П. Лазаревди кьиливал ийизвай экспедиция чӀавуз абуру Антарктида ва Лас океандин кьибле патан 29 остров ахъайнавай[21].

1872—1876-й йисара англиядин елкендинни — бугъадин «Челленджер»[24] корветда илимдинни - океандин садлагьай экспедиция тухванай, океандин ятарин туькӀуьрундикай, кӀанин рельефдикай ва накьвадин къатарикай, набатарин ва гьайванрин алемдикай малуматар къачунвай, океандин дегьнейрин садлагьай карта туькӀуьрнай ва дегьне — ятарин гьайванрин коллекция кӀватӀнай.

1886—1889 йисара, елкендинни — винтинин «Витязь» корветда хьайи С.О. Макаровдин регьбервалдик хьайи дуьньядилай элкъвена кьил — кьилиз ядай экспедицияда Лас океандин кефер пад вири бегемдиз чирнай. И экспедициядин ва вилик хьайи урусрин ва чара уьлквейрин маса экспедицияйрин нетижаяр Макаровди дикъетдалди чирнай ва Лас океанда авахьунрин элкъвей ва сятдин хьелин аксина гьерекат йизвай чӀал малумарнай.

1883—1905 йисара америкадин «Альбатрос» гимидаваз тухванай экспедицияда цӀийи чан алай затӀар ахъайнавай ва абурн гегьенш хьунин къайдаяр[25]. Лас океандин жугъурна-чирунрик чӀехи крар, германиядин «Планет» гимидаваз 1906—1907 йисара тухванай ва америкадин «Карнеги» гимидаваз 1928—1929 йисара Гь.У. Свердрупдин регьбервалдик тухванай океанографиядин экспедицияйри кутунвай.

1949 йисуз океандин ятариз, СССР ИА-дин пайдах кваз советрин илимдинни — жугъурна — чирунрин гими «Витязь» авуднай. 1979 йисал кьван гимиди 65 илимдин рейс бегьемарнай, Мариан легъведин максимал дегьневал алцумарнай. Гьа чӀавуз маса экспедициярни физвай, ЧӀехибританиядин — «Челленджер II» (1950—1952), Швеция — «Альбатрос III» (1947—1948), Дания — «Галатея» (1950—1952) ва масабур, океандин кӀанин рельефдикай, кӀанин къатарикай, океанда авай уьмуьрдикай ва адан ятарин кьетӀенвилерикай пара кьван цӀийи малуматар къачунвай[26].

1957—1958 йисара Халкьарадин геофизикадин йисуз, са шумуд уьлквейрин садхьанвай къуватрив (асул яз СССРдин ва АСШдин) жугъурна — чирунар кьилиз акъуднай, абурун нетижада лас океандин гьуьлерин ва батиметрик цӀийи картаяр туькӀуьрнавай[27]. 1968 йисалай америкадин «Гломар Челленджер» гимида урукул галаз дегьнейрин эгъуьнар, биологиядин жугъурна — чирунар тухузвай[28].

1960 йисан 23 январьдиз, Дуьнья океандин виридала дегьне чкадиз — Мариан легъвиниз инсандин авудун кьиле тухванай. «Триест» батискафда аниз АСШдин ДГьКЪдин лейтенант Дон Уолш ва жугъурна — чирдай кас Жак Пикар авуднай[29].

2012 йисан 26 мартдиз «Deepsea Challenger» дегьнеятарин аппаратда аваз американви режиссёр Джеймс Кэмеронди, Мариан легъвиниз авудунрин тарихда кьведлагьай ва садлагьай кьилдин авудун кьиле тухванай. Лекъвинин кӀаник аппарат ругуд сят хьанвай ва абурун къене накьвадин, набататрин ва чан алай организмрин чешнеяр кӀватӀнай. Кэмеронди чӀугнай кадрар National Geographic-ди акъудзавай илимдинни — жугъурна — чирунрин фильмдиз бине эцигна[30].

1966—1974 йисара СССР-дин ИА-дин Океанология институтди 13 томда «Тихий океан» (Лас океан) монография басмадай акъуднай. 1973-й йисуз Урусатдин Владивосток шегьерда В.И. Ильичеван тӀварунихъ галай Ласокеандин океанологиядин институт эцигнай, абурун къуватдалди Лас океандин ахъа ятарин ва рагъакӀидай патан яргъа авай гьуьлерин гегьенш жугъурна — чирунар кьле тухванай[31]. Эримимжи цӀудйисара космосдин спутникрин куьмекдалди океандин алцумунар пара кьван ийизвай. Ва и крарин нетижа, 1994 йисуз Америкадин географиядин малуматрин Национал Юкьди акъуднавай, ±100 м дуьзвал авай, океанрин дегьневалрин картаяр хьана[32].

 
 
 
Плот Кон-Тики.
1947 йисан шикил 		Пунта-Аренасда Магелландин имарат, Чили.
Магеллана Магеллан пролив авай патаз килигзава 		Батискаф «Триест» циз гьатдалди,
1960 йисан 23 январь 		СССРдин почтунин марка. 1959 йис.
Советдин илимдинни - жугъурна - чирзавай
гими «Витязь»

Экономикадин метлеб

дуьзар хъувун

Гилан чӀавуз Лас океандин цин къерехра ва островра инсарар яшамиш жез барабарвилелди ацукьнач. Промышленностьдин виридалай чӀехи юкьвар, АСШдин цин къерех (Лос - Анджелес райондилай Сан - Франциско райондал кьван), Япониядин ва Кьиблепатан Кореядин цин къерехар я. И океанди Австралиядин ва ЦӀийи Зеландиядин экономикадин уьмуьрдиз гузвай метлеб чӀехи я[8]. Лас океандин кьибле пад космик гимийрин «сурар» я. Ина, гимийрин рекьерикай яргъала, чӀур хьана крарик кутуз виже къвезвачир космик объектар батмишарзава[33].

Гъедер кьунвал ва гьуьлуьн кесипяр

дуьзар хъувун

Кеспидин виридалай пара метлеб авай чка Лас океандин тропик ва юкьван гьалдин гьяркуьвилер я. Дуьньяда кьазвай гъередин 60 % Лас океандин ятариз къвезва. Абурун арада кьизил - гъедерхьтинбур (мандав - гъед, кета, кижуч, сима), селёдкахьтинбур (анчоус, сельдь, сардина), трескахьтинбур (треска, минтай), окуньхьтинбур (скумбрия, тунец), камбалахьтинбур (камбала). Гуьгъуьнин некхъвадай гьайванрал гъуьрч тухузва: кашалот, полосатикар, гьуьлуьн кац, калан, морж, сивуч; кьулан ттар авачирбур: гьуьлуьн пахлахан, креветкияр, гьуьлуьн шкьуьнт, гьуьлуьн регъ, кьилтумун моллюскар.

ТӀуьн — хъунин промышленностьда ва медицинада расзавай (ламинария (гьуьлуьн келем), анфельция (агоронос), гьуьлуьн хъач взморник ва филлоспадикс) хьтин набататар гьасилзава. Виридалай вини дережадин метлеб хкудзавай кеспияр Лас океандин РагъакӀидайни — юкьван ва Кеферни — рагъакӀидай патара кьиле тухузава. Кеспидин крар тухузвай Лас океандин виридалай чӀехи гьукуматар: Япония (Токио, Нагасаки, Симоносеки), Китай (архипелаг Чжоушань, Яньтай, Циндао, Далянь), Урусатдин Федерация (Приморье, Сахалин, Камчатка), Перу, Таиланд, Индонезия, Филиппинар, Чили, Вьетнам, Кьибле Корея, КХДР, Австралиядин Садвал, ЦӀийи Зеландия, АСШ[34].

Улакьрин рекьер

дуьзар хъувун

Ласокеан гьавиздин уьлквейрин арадин чӀехи метлеб авай гьуьлуьн ва гьавадин рекьер, ва Атлантикни Индий океанрин уьлквейрин арадин транзит рекьер Лас океандайтӀуз физва. Виридалай чӀехи метлеб авай океандин рекьер Канададай ва АСШдай Тайваньдиз, Китайдиз ва Филиппинриз тухузва. Лас океандин гимияр физвай асул проливар: Беринг, Татар, Лаперуздин, Корея, Тайвань, Сингапур, Малакк, Сангарск, Бассдин, Торресдин, Кукдин, Магелландин. Лас океан Атлантик океандихъ галаз, Кьибле ва Кефер Америкайрин арада туькӀуьрнавай тӀебии тушир Панам къубудив гилигнава[21].

Лас океандин цин къерехра хкягъиз жедай чӀехи портар: Урусатда — Владивосток (кьилин парар, нафтадин продуктар, гъедер ва гьуьлуьн продуктар, там ва кӀарасдин материалар, металлолом, чӀулав ва рангадин металлар), Находка (цӀивин, нафтадин продуктар, контейнерар, металл, металлолом, маса парар), Восточный ва Ванино (цӀивин, нафт); Кьибле Кореяда — Пусан; Японияда — Кобе — Осака (нафт ва нафтадин продуктар, машинар ва алатар, автомобилар, металлар ва металлолом), Токио — Иокогама (металлолом, цӀивин, памбагъ, техил, нафт ва нафтадин продуктар, каучук, химикатар, сар, машинар ва алатар, парчаяр, автомобилар, дарманар), Нагоя; Китайда — Тяньцзинь, Циндао, Нинбо, Шанхай (кьуру парарин вири жуьреяр, жими парар ва кьилин парар), Сянган (парчаяр, пекер, чӀунар, радио ва электро малар, пластмассдин затӀар, машинар ва алатар), Гаосюн, Шэньчжэнь, Гуанчжоу; Вьетнамда — Хошимин; Сингапурда — Сингапур (нафтадин продуктар, каучук, недай — хъвадай суьрсет, парчаяр, машинар ва алатар); Малайзияда — Кланг; Индонезияда — Джакарта; Филиппинра — Манила; Австралияда — Сидней (кьилин парар, ракьун мяден, цӀивин, нафт ва нафтадин продуктар, техил), Ньюкасл, Мельбурн; ЦӀийи Зеландияда — Окленд; Канадада — Ванкувер (тамун парар, цӀивин, мяденар, нафт ва нафтадин продуктар, химиядин ва кьилин парар); АСШда — Сан-Франциско, Лос-Анджелес (нафт ва нафтадин продуктар, копра, химиядин парар, там, техил, гъуьр, якӀун ва гъетрен консервар, цитрус, бананар, къагьве, машинар ва алатар, джут, целлюлоза), Окленд, Лонг-Бич; Панамада — Колон; Чилида — Уаско (мяденар, гъетер, кудай затӀар, суьрсетар). Лас океандин гьавизда пара кьадарда чӀехи ва гъвечӀи портар ава.[8][21][35]

Лас океандин гьавадин рекьерай парцин тухунар чӀехи роль къугъвазва. ОкеандайтӀуз садлагьай авиарейс 1936 йисуз Сан-Франциско (АСШ) — Гонолулу (Гьавай островар) маршрутдалди кьиле тухванай. Гила асул трансокеан рекьер Лас океандин кефер ва юкьван районрай физва. Островра авай аэропортрин гьавадин рекьери, океандин къене патан тухунар кьилиз акъудиз, чӀехи метлеб гузва. 1902 йисуз ЧӀехибританияди, Канада, ЦӀийи Зеландия ва Австралиядин Садвал гилигзавай, океандин кӀаняйтӀуз 12,55 агъзур км яргъивилин телеграфдин кабель чӀугнай. Фадлай ва гегьенш радиоалакьани кардик ква. Гила Лас океандайтӀуз алакьа хуьн паталай Чилин тӀебии тушир спутникар кардик кутузва, ида уьлквейрин арада авай алакьа каналрин гьакьун мадни гьяркьуь ийизва[34].

 
 
 
 
Порт Кобе, Япония Австралиядин Мельбурн портуна гьуьлуьн гими MV Steve Irwin Филиппинрин цин къерехда авай паром Пасха островдин аэропортда авай самолёт LAN Airlines

Менфят авай мяденар

дуьзар хъувун

Лас океандин кӀанера зурба кьадарда жуьреба — жуьре минералар квай мяденар чуьнуьх хьанва. Китайдин, Индонезиядин, Япониядин, Малайзиядин, Садхьанвай Америкадин Штатрин (Аляска), Эквадордин (Гуаякиль залив), Австралиядин (Бассов пролив) ва ЦӀийи Зеландиядин шельфра нафт ва газ хкудзава. Авай къиметриз килигна, Дуьнья океандин нафтадин ва газдин суьрсетрин 30 — 40 % Лас океандиз къвезва. Къеле гьасилунин кьадардай дуьньяда садлагьай чкада Малайзия физва, циркон, ильменит ва маса металлар гьасилунин кьадардай — Австралия. Океан ракьунни - марганецдин мяденрив ацӀанва, суьрсетрин вири санлай кьадар 17×1011 т. Ракьунни — марганецдин мадни чӀехи суьрсетар океандин виридалай дегьне чкайра кефер пата акваз жеда, гьакӀни Кьибле ва Перуан хандакӀра. Минералар квай асул мяденрин гьисабунра океанда: марганец 7,1×1010 т, цур 1,5×109 т, кобальт 1×109 т ава.

Лас океанда газрин гидратрин дегьне ятарин мяденар жагъанвай: Орегон лекъве, Курильск цӀиргъина ва Охотск гьулуьн Сахалин шельфда, Япон гьуьле авай Нанкай чӀутхварда ва Япониядин цин къерехдин кьвалара, Перуан лекъве[36]. 2013 йисуз Японияди Токиодилай кефердинни — рагъэкъечӀдай пата Лас океандин кӀане, тӀебиатдин газ акъудун паталай урукулдив синагъдин эгъуьнар кьиле тухуз къаст авуна[37].

Рекреацион суьрсетар

дуьзар хъувун

Лас океандиз пара жуьрейрин рекреацион суьрсетар хас я. Виридуьньядин туризмдин организациядин малуматриз килигна, XX виш йисан эхирда дуьньяда туризмдин кьилив атунрин 16 % РагъэкъечӀдай Азиядиз ва Ласокеандин региондиз къвезвай (2020 йсуз и пай 20 % — дал кьван хкаж хьун мумкин я). И регионда туризмдин къекъуьнар арадал къвезвай асул уьлквеяр Япония, Китай, Австралия, Сингапур, Республика Корея, Урусат, АСШ ва Канада я[38]. Рекреациондин асул зонаяр: Гавай островар, Полинезиядин ва Микронезиядин островар, Австралиядин рагъэкъечӀдай цин къерех, Бохай залив ва Китайда авай остров Хайнань, Япон гьуьлуьн цин къерех, Кефер ва Кьибле Америкадин цин къерехда авай районар ва шегьерар[39]. Виридалай пара туристар къвезвай уьлквейрин арада гуьгъуьнинбур хкягъиз жеда: Китай (йиса 55 миллион атунар), Малайзия (24 миллион), Гонконг (20 миллион), Таиланд (16 миллион), Макао (12 миллион), Сингапур (9 миллион), Республика Корея (9 миллион), Япония (9 миллион), Индонезия (7 миллион), Австралия (6 миллион), Тайвань (6 миллион), Вьетнам (5 миллион), Филиппинар (4 миллион), ЦӀийи Зеландия (3 миллион), Камбоджа (2 миллион), Гуам (1 миллион); Кефер ва Кьибле Америкадин цин къерехра чка кьунвай уьлквейрин арада: АСШ (60 миллион), Мексика (22 миллион), Канада (16 миллионо), Чили (3 миллион), Колумбия (2 миллион), Коста-Рика (2 миллион), Перу (2 миллион), Панама (1 миллион), Гватемала (1 миллион), Сальвадор (1 миллион), Эквадор (1 миллион)[40].

ГьакӀни килиг

дуьзар хъувун

Баянар

дуьзар хъувун
  1. ↑ BBC. Oceans' deepest depth re-measured
  2. ↑ 2,0 2,1 Поспелов Е. М. Географические названия мира: Топонимический словарь. — 2-е изд., стереотип.. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2001. — С. 191—192.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Атлас океанов. Термины, понятия, справочные таблицы.— М.: ГУНК МО СССР, 1980. С. 84—85
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 Физическая география материков и океанов / Под общей ред. А. М. Рябчикова. — М.: Высшая школа, 1988. — С. 516—521.
  5. ↑ Большая Российская энциклопедия. Т. 2. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2005. — С. 445.
  6. ↑ Ушаков С. А., Ясаманов Н. А. Дрейф материков и климаты Земли. — М.: Мысль, 1984. — С. 142—191.
  7. ↑ Ушаков С. А., Ясаманов Н. А. Дрейф материков и климаты Земли. — М.: Мысль, 1984. — С. 10—15.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Каплин П. А., Леонтьев О. К., Лукьянова С. А., Никифоров Л. Г. Берега. — М.: Мысль, 1991. — С. 355—356.
  9. ↑ Явления Эль-Ниньо и Ла-Ниньо. Примпогода. Архивация 19 май 2012. Ахтармишун 14 февраль 2012.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Физическая география материков и океанов / Под общей ред. А. М. Рябчикова. — М.: Высшая школа, 1988. — С. 521—526.
  11. ↑ Тихий океан — самый большой и самый глубокий океан на Земле. Samogo.Net. Архивация 2 февраль 2012. Ахтармишун 1 февраль 2012.
  12. ↑ Загрязнение океана. Форум честных правил. Архивация 2 февраль 2012. Ахтармишун 1 февраль 2012.
  13. ↑ Как пластик в океане…  (урус). Олег Абарников (2010 йисуз 3 август). Архивация 29 март 2012. Ахтармишун 18 ноября 2010.
  14. ↑ Мусорный остров в Тихом Океане. ECOlogoFF.Ru - экологически чистый сайт. Архивация 2 февраль 2012. Ахтармишун 31 январь 2012.
  15. ↑ Хиросима и Нагасаки: история, свидетельства очевидцев, фотографии. Архивация 19 май 2012. Ахтармишун 5 март 2012.
  16. ↑ U.S. Nuclear Testing Program in the Marshall Islands. Marshall Islands Nuclear Claims Tribunal. Архивация 19 май 2012. Ахтармишун 22 февраль 2012.
  17. ↑ Ядерные взрывы.... Мой сайт. Архивация 19 май 2012. Ахтармишун 22 февраль 2012.
  18. ↑ Глава III. Районы проведения ядерных испытаний. Росатом. Архивация 19 май 2012. Ахтармишун 22 февраль 2012.
  19. ↑ Questions and Answers. History of the Spill. Exxon Valdez Oil Spill Trustee Council. Архивация 24 апрель 2012. Ахтармишун 22 февраль 2012.
  20. ↑ Oil Spill Case Histories 1967–1991, Report No. HMRAD 92-11. — Seattle: National Oceanic and Atmospheric Administration, 1992. — P. 80.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 Серебряков В. В. География морских путей. — М.: Транспорт, 1981. — С. 9—30.
  22. ↑ Ortelius, Abraham: SOLD Maris Pacifici. Map Mogul Ltd. Архивация 2 февраль 2012. Ахтармишун 1 февраль 2012.
  23. ↑ Исследование Тихого океана. Путешествия и туризм. Архивация 2 февраль 2012. Ахтармишун 1 февраль 2012.
  24. ↑ Челленджер. Океанология. Океанография - изучение, проблемы и ресурсы мирового океана. Архивация 19 май 2012. Ахтармишун 8 февраль 2012.
  25. ↑ Исследования Мирового океана в 19 в.. Океанология. Океанография - изучение, проблемы и ресурсы мирового океана. Архивация 19 май 2012. Ахтармишун 8 февраль 2012.
  26. ↑ Исследования Мирового океана в 20 в.. Океанология. Океанография - изучение, проблемы и ресурсы мирового океана. Архивация 19 май 2012. Ахтармишун 8 февраль 2012.
  27. ↑ Международный геофизический год. Электронная энциклопедия Pochemy.net. Архивация 19 май 2012. Ахтармишун 8 февраль 2012.
  28. ↑ «Гломар Челленджер» и проект глубоководного бурения. Мир океана. Архивация 19 май 2012. Ахтармишун 8 февраль 2012.
  29. ↑ 1960 — Man at the Deepest Depth. Ocean Explorer. Архивация 19 май 2012. Ахтармишун 8 февраль 2012.
  30. ↑ Режиссер Джеймс Кэмерон вернулся из путешествия на дно Марианской впадины. ИТАР-ТАСС. Архивация 19 май 2012. Ахтармишун 26 март 2012.
  31. ↑ Программы завершенных научных исследований. Тихоокеанский океанологический институт им. В.И.Ильичева Дальневосточного отделения Российской академии наук. Ахтармишун 16 мара (сентябрдиз) 2012.
  32. ↑ 3.5 Батиметрические карты и базы данных. Океанология. Океанография - изучение, проблемы и ресурсы мирового океана. Архивация 19 май 2012. Ахтармишун 8 февраль 2012.
  33. ↑ «Прогресс М-14М», пролетавший 9 суток по околоземной орбите, затопят на «кладбище» космических кораблей в Тихом океане. ИТАР-ТАСС. Архивация 28 апрель 2012. Ахтармишун 28 апрель 2012.
  34. ↑ 34,0 34,1 Брокгауз-Ефрон и Большая Советская Энциклопедия объединенный словник. gatchina3000.ru. Архивация 19 май 2012. Ахтармишун 9 февраль 2012.
  35. ↑ WORLD PORT RANKING - 2008. Архивация 4 август 2012. Ахтармишун 23 июль 2012.
  36. ↑ К вопросу скважинной подземной разработки газовых гидратов. Науковий Вiсник НГУ. 2011, №1. Архивация 19 май 2012. Ахтармишун 22 февраль 2012.
  37. ↑ Япония начнет добывать газ на дне Тихого океана. Портал dp.ru. Архивация 19 май 2012. Ахтармишун 22 февраль 2012.
  38. ↑ Основные черты географии туризма. Страны и континенты. Архивация 19 май 2012. Ахтармишун 10 февраль 2012.
  39. ↑ Рекреационные ресурсы. Страны и континенты. Архивация 19 май 2012. Ахтармишун 10 февраль 2012.
  40. ↑ UNWTO World Tourism Barometer. 2011 edition. Всемирная туристская организация ЮНВТО. Архивация 25 май 2012. Ахтармишун 10 февраль 2012.

ЭлячӀунар

дуьзар хъувун
  Лас океан Викискладдал?
Проект «География»
Чешне "https://lez.wikipedia.org/w/index.php?title=Лас_океан&oldid=93891" я