Кьиблепатан Корея
Республика Корея
кор. 대한민국, 大韓民國
Республика Кореядин пайдах Республика Кореядин герб
Пайдах Герб
Гимн: Эгукка
Кьилин шегьер:Сеул
Шегьерар:Сеул, Пусан, Инчхон, Тэгу, Тэджон, Кванджу, Сувон, Ульсан, Чханвон
Аслутуширвал:1948 йисан 15 августдиз (Япониядилай)
ЧӀал:Корей чӀал
Идара авунин тегьер:Президентдин республика
Кьил:Мун Чжэ Ин
Майдан:100 210 км² (107-лагьай)
 · Цин кьадар %:0,3
Агьалияр:51 269 830[1] кас (27-лагьай)
 · Агьалийрин чуькьуьнвал:511,6 кас/км²
Пул:Кьибле Кореядин вона
КъВБ:2 436 млрд. $ (14-лагьай)
 · АСКА КъВБ:47 027 $
ИПВИ:0,916 (10-лагьай)
Домен:.kr
Телефондин код:+82
Сятдин чӀул:+9

Республика Корея, Кьиблепатан Корея (кор. 대한민국, 大韓民國, Тэхан мингук) — гьукумат рагъэкъечӀдай патан азияда ва кьиблепатан Корея зуростровда авай. Кьилинни чӀехи шегьер — Сеул.

ТӀварцин этимология

дуьзар хъувун

Корей чӀалал «Республика Корея»-дин тӀвар Тэхан мингук (кор. 대한민국) я. Фад — фад и вири тӀварцин куьруь тегьердани лугьузвайди я — Хангук (한국). Гагь — гагь гьакӀни «Кьибле Хан» мана гузвай Намхан (кор. 남한) лугьузвайди я, и гаф «Кефер Корея» Пукхан (кор. 북한) гафунин аксиниз я. «Хан» гаф, Корея зуростровда дегь чӀавуз яшамишзавай Самхан тайифайриз талукь я ва корей чӀалал «Пуд Хан» («сам» — пуд, «хан» — чӀехиди, лидер) лагьай гаф я. «Корея» гаф, и зуростровда ч.э. 918—1392 йисара авай Кёре гьукуматдин тӀварцикай туькӀуьр хьанвайди я. Вичел атайла «Кёре» гаф вичин сифте кьил, цуькведа авай чӀавуз Корей зуростровдин кефер пад, кеферни — рагъэкъчӀдай Китайдин ва гилан урусатдин Приморье (Гьуьлуьн яхадив гвай чка) ччилер кьунвай Когурё гьукуматдикай къачуна.

Асул макъала: Кореядин тарих

Ччара жедалди

дуьзар хъувун
 
Джикди, Кёре гьукуматдин чӀавуз, 1377 йисуз типографиядалди басма авунвай дуьньяда садлагьай улуб

Садлагьай инсанар Кореядиз 500000 йис идлай вилик атанвайди яз гьисабзава. Кьисадикай къведай хьиз, ч.э.в. 2333 Тангунди Кочосон династиядиз бине эцигнай.

Кореядин тарихда дяверин нетижада арадал къвезвай ва терг жезвай пара къадарда гьукуматар — шегьерар авай. Амма абурукай виридалай къуват авай ва Кореядин тарихда чӀехи гел тунвай, кьве виш йисалай пара гьукум гьалнавай ва вириниз Кореядин пуд пачагьвал тӀвар алаз машгьур — Пэкче, Силла ва Когуре пачагьвалар тир[2]. Чи эрадин 676 йисуз, Кореядин майдандин саки вири ччилер, са Пархэ пачагьвалдикай гъейри Силла пачагьвалди кьунвай. И пачагьвалдик акатзавай Маньчжуриядин са пай ва Корея областрин арада хьайи къене патан дяверин себебдалди Силла кьве Кьибле ва Кефер штатриз ччара хьана.[3]

918 йисуз генерал Ван Гонди Коре королвалдиз бине эцигна. Гуьгъуьнлай 13 виш йисуз иниз монголар гужалди гьахьзава, ва гьавиляй королвал къвез-къвез зайиф жезвай. Саки цӀипуд йис алатайла къулухъ Корё королвалди Корея ччилерин майданда вичин гьакимвал хуьнвайтӀани абуру монголриз хараж налог вугузвай.[4] Монгол империя терг хьайила Кореда къенепатан политикадин женгер эгечӀнай, ва и женгера винивал кьунвай Ли Сон Геди 1388 йисуз Коре пачагьвалдин ччилера Чосон династия туькӀуьрна.

1592 ва 1598 йисарин арада японар Кореядиз гьахьна ва ирид йисан Имжин дяве эгечӀна. Гьа чӀавуз Япониядиз Тоетоми Хидэеси кьилел алаз Китай кьун паталай куьмек герекзавай ва Чосон династияди японрин кьушунрик акатуниз ваъ лагьанай. Гьа Имжин дяведа кореядин кьегьал адмирал Ли Сун Сина чӀехи кӀевивални кичӀе туширвал къалурна ва японриз муьтӀуьгъ хьанач. ГьакӀни и дяведа, корея патахъай вириниз тӀвар — ван гегьенш хьанвай хъалхъас хъипрен - гимияр кардик кутунвай.

17 виш йисуз Корея маньчжуйрин кӀаник акатна ва китайдин Цин империядихъ гилигна. 19 виш йисуз Кореяди кьилди вичиз хас тир политика тухузвайвиляй, Китайда адаз «Королвалдин дервиш» лакӀаб ганвай. Японни — китайдин кьведлагьай ва японни - урусатдин дяверилай къулухъ Корея Япониядин гъилик акатнай (1910—1945). Гуьгъуьнин Дуьньядин кьведлай дяведилай кулухъ японри, Кореядин кефер пад (гилан Кефер Корея) кьунвай СССРдин ва Кореядин кьибле пад (гилан Кьибле Корея) кьунвай АСШдин кьуватриз рей ганвай.[5][6][7]

Ччара хьайидилай къулухъ

дуьзар хъувун

1948 йисуз, Корей зуростров СССРДинни АСШдин арада пай хьунин себебдалди, кьве ччара гьукумат арадал атана: Кьибле Корея ва Кефер Корея. Кефер пата гьакимвал, японрин аксиниз партизанвилин женгер тухузвай Ким Ир Сенди къачуна, Кьибле патани президентдин чкадиз Ли Сын Ман тайин авунай.[8]

1950 йисан 25 июньдиз Кефер Корея Кьибле Кореядин ччилериз гужалди гьахьзава, имани кореядин дяведин эгечӀуниз сифте кьил кутуна. Къайи дяведилай къулухъ и дяве АСШ ва адан куьмекдик квай уьлквейрин СССР ва КХРдин аксиниз тухунвай дяве хьиз фад — фад гьисабзава. Кефер садвалдик гуьгъуьнин патар акатзавай: Кефер Корея ва адан яракьвилин къуватар; китайдин къушунар (официал документра КХР дяведа иштирак авуначир хьиз физва, амма дяведа иштаракнай къушунар «китай халкьдин гуьгьуьл квайвилин къушунар» тир; СССРни официалвилелди иштиракначир, амма дяведин финансвал вичин гъиле кьунвай ва Корей зуростровдиз пара кьван къушунар, дявевилин кӀвалахрин устӀарар, меслят къалурдай ксар ва ГьДФдин частяр ракъурнавай. Кьибле садвалдин патай Кьибле Корея, АСШ, ЧӀехи Британия ва ООНдин дяведин къуватрик акатзавай маса уьлквеяр иштираквал авунай. 1953 йисуз кутӀуннавай перемириедин икърардин нетижада Корей зуростров демилитари зонадай — тӀуз кьве патаз ччара хьанвай. Ислягьвилин икърар гилалди кутӀунвач ва официалвилелди кьве уьлквени гилани дяведин гьалда ава. Къиметралди, и гьуьжетдин нетижада 2.5 миллион кас кьенвай.

1960 йисуз студентрин гьерекатдин нетижада, Ли Сын Ман президентвиляй акъуднай. И себебдалди, «гуькуматдин элкъуруьн» яни политикадин туькӀуьрунда чӀехи масакӀаяр геле аваз фена ва са йисан гуьгъуьнлай кьилин чка генерал Пак Чжон Хиди къачунва. Пакди гьакимвал тухузвай чӀавуз, халкьдин паталай регьимвал квачир диктатор хьтин ва маса чӀехи критикаяр галукьна, амма ам къуллугъда авай чӀавуз, экспорт гегьенш хьанвайвиляй уьлкведин экономика пара вилик фенвай. Пак, 1979 йисан кьиникьдал кьван президентдин къуллугъдик квай.

Пак кьейила къулухъ гуьгъуьнин йисар, политикада стабилвилин къалабулухар авай йисар тир. 1980 йисуз, гьа чӀаван премьер — министр Чхве Гю Хади уьлкведин гьукумдиз чӀехи масакӀаяр тваз кӀан хьайивиляй, генерал Чон Ду Хванади адан аксиниз гьукуматдин элкъуьрун кьилиз акъудна ва вич президентвилин къуллугъдиз атана. Гьа и, Чон Ду Хван гьукумдиз атай факт халкьдин арадиз зурба къалабулухар туна, адан аксиниз пара акцияяр ва къарагъунар жез эгечӀнай, халкьди гьахъ тир президентвилин хкягъунар тӀалабзавай.

Чон ва адан пад хуьзвайбуру Кьибле Кореяда 1987 йисал кьван кьиливал тухузвай, ахпа оппозициядин кӀеретӀри ва кӀвалах ийизвай ксарин гьерекатри адан аксиниз акцияяр кьиле тухунвай. Эхирни, Чонди ва Гьахъвилин Демократик Партиядин чӀехиди Ро Дэ-вуди, 29 йиюльдиз президентдин хкягъунар тухуз малумарнай. И хкягъунра Но Му Хён гъалиб хьана.

1997 йисан 18 декабрьдиз президентвилин къуллугъдиз Ким Дэ Чжун атана. Ада ришветдин аксиниз женг тухуз ва экономикадиз цийикӀаяр тваз эгечӀнай. КХДРдиз талукь тир политика къатидаказ хъуьтуьларна. Ахпа 2000 — дин йюньдиз Пхеньянда Ким Дэ Чжун КХДРдин регьбер Ким Чен Ир галаз гьалтнава, ва и гьалтунин нетижада баришугъ хьунин ва санал экономикадин крар тухунин икьрардиз къул чӀугнай. Гьа и йисуз, Демократиядин кӀвалахра, КХДР галаз араяр лас авунин кӀвалахра, РагъэкъэчӀдай Азияда ва Кьибле Кореяда инсанрин гьахъар хуьнин крара чӀехи агалкьунриз агакьнавай Ким Дэ Чжун Нобельдин премия къачунвай.

Кьибле Кореяни Япония 2002 йисан дуьнья чемпионатдин иесияр тир. Гуьгъуьнлай, Лианкур островрин паталай хьанвай гьуьжетунин себедай Кьибле Кореядинни Япониядин араяр чӀур хьана.

География

дуьзар хъувун

Кьибле Корея, Корей зуростровдин кьибле пата чка кьунва. Суван зуростров, рагъакӀидай патай Хъпи гьуьлуьн, рагъэкъечӀдай патай Япон гьуьлуь, кьибле патай Корей проливдинни РагъэкъечӀдай - Китай гьуьлуьн ятари кьунва. Адан ччилерин майдан — 100 132 км ² я.

Ччилер кьуд асул патариз пайиз жеда: суван чкайрин рагъэкъечӀдай пад, рагъакӀидай пата кьулувилин ччилер, кьиблединни — рагъэкъечӀдай пата сувар ва дугунар, кьиблединни — рагъакӀидай патани Нактонган вацӀун гьавиз. Ччилеин чӀехи пай суван чкаяр я лежбервалдиз виже къведачир ччилер я.

Административ паюнар

дуьзар хъувун

Корея — унитар республика. 1 артух статусдин шегьер (тхыкпёльси: Сеул), 6 дуьз гъилик кутундин шегьерар (кванъёкси: Пусан, Тэгу, Инчхон, Кванджу, Тэджон, Ульсан), 8 провинцияр (то: Чхунчхон-Пукто ва Чхунчхон-Намдо, Канвондо, Кёнгидо, Кёнсан-Пукто ва Кёнсан-Намдо, Чолла-Пукто ва Чолла-Намдо) ва 1 артух автономдин провинция (тхыкпёль чачхидо: Чеджудо) акатзава.

Кьиблепатан Кореядин административ паюнар

 

  1. Сеул (тхыкпёльси, Кореядин кьилин шегьер)
  2. Пусан (кванъёкси)
  3. Тэгу (кванъёкси)
  4. Инчхон (кванъёкси)
  5. Кванджу (кванъёкси)
  6. Тэджон (кванъёкси)
  7. Ульсан (кванъёкси)
  8. Кёнгидо (то)
  9. Канвондо (то)
  10. Чхунчхон-Пукто (то)
  11. Чхунчхон-Намдо (то)
  12. Чолла-Пукто (то)
  13. Чолла-Намдо (то)
  14. Кёнсан-Пукто (то)
  15. Кёнсан-Намдо (то)
  16. Чеджудо (тхыкпёль чачхидо)

Экономика

дуьзар хъувун

13-лагьай дуьньядин Къенепатан вири бегьер кореядин экономика я (2011 йис).

Кьиблепатан Корея дуьньядин виридалайни пара (45 %) гимияр туькӀуьрзавай гьукумат я. Кореяди акъудзавай машинар дуьньядин виринриз чир я. Азиядинни вири дуьньядин виридалай къуват авай экономикайрик квайди я.

ГьакӀ ятӀани Кьиблепатан Кореядихъ вичин ажуз патарни ава. Гьукуматдихъ еке буржар ава. Дуьньядин капиталар инихъ-анихъ ужунрилай пара аслу я ам. Гьукуматдин пай еке тирвиляй экономикадин зиянар жезва.

Кьиблепатан Кореядин гьукумат яшамиш жезвай кьван (60 йис) адан экономикадин гьал пара дегиш хьана. 1940 йисарин къене Кьиблепатан Кореядин экономикадин чӀехи пай хуьруьн кӀвалахарни кьесил индустрия тиртӀа гила агъур индустриядини сервиса пай кьазва. 30 йисан къене гьукумат регьбера Пак Чон Хиди сифте вадйисат кьабул авурдилай кьулухъ, гьукуматдин экономика лап фад вилик физ эгечӀна, экономикадин вичин гьални пара дегиш хьана. Ихьтин чӀехи агалкьунар 1960—1990 йисариз экономикадин патахъай хьайивиляй Кьиблепатан Кореядиз, Гонконг, Сингапурни Тайвань галаз «азиядин тиграр» лагьана. 1980-лагьай йисарин эхирда Кьиблепатан Кореядин экономикадин вилик фидай гьал яваш жез эгечӀна 6,5 %/йис хьана. Ахпа кӀвалахдихъай къвезвай къазанмишзавай пуларин кьадарни хкаж хьайивили гьадахъ галаз инфляцияни хкаж жез эгечӀна. Амай чӀехи экономика авай гьукуматар хьти Кьиблепатан Кореядин экономикадинни чӀехи пай (2/3)сервисди кьазва.

Гьукуматдин туькӀуьрун

дуьзар хъувун

Президент

дуьзар хъувун

Кьиблепатан Кореяда гьукуматдин кьил президент я. Къенин президент Ли Мён Бак я, ам 2007 йисуз хкягънавай. Президент Кьиблепатан Кореяда халкьди хкягъзавайди я, вад йисал. КӀвалах 1948 йисуз туькӀуьрнавайди я.

Парламент

дуьзар хъувун

Кьиблепатан Кореядин Парламент — са кӀеретӀдин Халкьдин кӀватӀал (299 чка) я. 245 депутат хкягъзавайди я артухвилин системадай. Депутатдин къуватдин чӀав 4 йис я. Хкягъунар Парламентдиз 1948 йисалай тухузвайди я.

Конституция

дуьзар хъувун

1948 йисан 17 июльдиз Кьиблепатан Кореядин сифте Конституция кьабулнавай. Гьа чӀавалай Конституция кӀуьдра цӀийи кьиляй кьабул хъувунвай, эхиримжи сефер 1987 йисан 29 октябрьдиз. И кар, гьукумат демократиядик тухудай чӀехи кам хьана .

ЭлячӀунар

дуьзар хъувун