Кьуьчхуьр

Кьуьчхуьр (урус. Кочхюр) — Дагъустан республикадин Кьурагь районда авай, саки тунвай хуьр. Бугъда тепе хуьруьхъ галаз "Кьуьчхуьруьнсовет"дик акатзава. Хуьруьнсоветдин администрациядин юкь я.

Хуьр Кьуьчхуьр урус. Кочхюр Уьлкве УрусатУрусат Федерациядин субъект ДагъустанДагъустан Муниципал район Кьурагь район Хуьруьнсовет «Кьуьчхуьруьнсовет» ЯШЧдин кьакьанвал гьуьлуьн дережадилай 2100 м м Агьалияр 68 кас (2002) Миллетар лезгияр Динар суьнни - мусурманар Сятдин чӀул UTC+4 Телефондин код +7 87262 Почтунин индекс 368180 Автомобилдин код 05 Код ОКАТО 82 230 825 001

География

Хуьр Дагъустан Республикадин Кьурагь райондин кьибле пата, райондин администрациядин юкь тир Кьурагь хуьрелай 10 км яргъал, инсандин гъил агакь тийир гьуьлуьн дережадилай 2100 метр кьакьанда алай чкадал чка кьунвайди я. Чилерин вири санлай майдан 5000 гектар. Хуьруьн майишатдин мулкарин майдан 4000 гектар, абурукай кьуьгъверар — 400 га, векьин чкаяр — 1 200 га, чӀурар — 2500 га.

Тарих

Хуьруь бине кьунвай дуьз тарих гьеле малум туш, амма Кьуьчхуьруьз гзаф девлет авай тарих ава. Им Кьурагь райондин виридалайни дегь хуьрерикай сад я. Хуьруьн диб «Кьешенг мягьле» тирди гьисабзава. Гуьгъуьнлай, и мягьледихъ мукьвал алай хуьрерин эгьлиярни гилиг хьанвай. Хабардар ксари малумарзавайвал, хуьруьн тӀварни гьа куьч хьайибурун куьмекдалди арадал атанвайди я. Кьуьчхуьр иниз кьуд гъвечӀи хуьрерин эгьлияр куьч хьунин рекьелди арадал атанвайди я, адан тӀварни «Кьудхуьр» ва я «Куьч хьайибурун хуьр» ойконимрикай арадал атун мумкин я. Кьурагь райондин саки вири хуьрериз хьиз Кьуьчхуьруьзни дегь чӀавуз къаравулдин минараяр, къелеяр, цлар авайди тир ва хуьруьз анжах варарай гьахьиз жедай. Хуьре къенин йикъалди пуд гьавадин тунвай зурба жуьмя мискӀин амукьнава, адан цлан къванерал араб чӀалал кхьинар ала. Хуьре гьакӀни, 20 метр кьакьандал алай тагъдин муьгъ ама. Гьайиф хьи, кьуьчхуьрвияр сувун хуьряй кьулувилиз куьч хьайидилай кьулухъ мискӀинни муьгъ къвез-къвез чкӀизва.

Хуьр вад мягьлейриз пай хьанва: Кьешенг мягьле, Ишахь мягьле, Лакахъ мягьле (Сенгер), ТӀула мягьле ва Варазан мягьле. Ирид муькъвер (абурукай 5 тагъдинбур я), 3 мискӀинар, 5 пӀирер, 5 булахар. Хуьруьн пуд патайни гъвечӀи вацӀар авахьзава. Хуьруьн 37 майишат гатун чӀурал алай, ана абур малдарвилел алахънавай, некӀедин магьсулар гьасилзавай. Хуьруьз гзаф гегьенш векьин чкаярни никӀер авай, меже квай къацу векьив кьуьчхуьрвийри чпин къуншидал алай хуьрерни таъминарзавай. Кьуьчхуьрвийрин виликан машгъулатрикай рахайтӀа, къейд авуна кӀанда хьи, итимринни папарин хиве авай буржийрин арада къати сергьят эцигнавай. Залан кӀвалахар итимри (цан цун, векьер ягъун, мал-лапаг хуьн, алатар расун) ийизвай, ва папарин хиве кӀвалин кӀвалахар ва сар михьивун, гьалар авун хьтин крар авай. Калар ацун мадни папарин кӀвалахрик акатзавай, амма лапагар ацун ва лапагрин некӀедикай ниси гьазур авун итимрин хиве авай кӀвалахар тир.

XIX виш йисуз Кьуьчхуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Хъутур - Куьредин наибвалдиз талукь тир. Цилинг хуьруьхъ галаз Кьуьчхуьруьнжемятдик акатзавай.

Археологиядин малуматри, сувавияр дегь заманайрилай инихъ лежбервилелни мардалвилел алахънавайди тестикьарзава. Асул гьисабдалди зулун къацар цазвай. НикӀербанвилин, кьвед ва пуд никӀин системадин шикилда гьална тур кьуьгъверин никерин тегьер виниз тир. Вири ник миянарзвачир ва вахт-вахтунда ийизвачир, эчӀел кьеридиз эчӀинзавай. Хуьруьнвийри лежбервиликай гзаф менфят къачузвай, агакьзвачир техилдин магьсулар округдин чӀехи бегьерар цазвай хуьрерай къачузвай. Хуьруьн майишат кьулухъ галамай алатрал бинеламиш хьанвай. Накьв расуна яцар кутӀуннавай туьрезар кардик кутазвай. Яцар — чӀугвадай къуват хьиз къуллугъзавай. Халкьдин арада гзаф гегьенш гьатнавай зегьметдин алатар дергесар, мукалал, кацаяр, ругунар, кьуьквер, арабаяр, кӀарасдин перер тир. XIX — XX виш йисарилай гатӀумна, кьуьчхуьрвийри чпинбурулай мадни къулай, тамам хъсанарнавай урус чешнедин алатар кардик кутаз эгечӀнавай. Абурун арада: ракьун куьтен, ракьун ва кӀарасдин сасар алай гъелерар, ракьун пер авай. XIX виш йисан эхирда урусрин дергесди, тӀимил нетижа гудай къулай тушир лезги дергес арадай акъуднавай. Кьуьчхуьрвийри сифте сефер балкӀанар кутӀуннавай урус тегьердин арабадикай менфят къачуз чирнавай. Урусрихъ галаз мукьва алакъаяр хьайидилай кьулухъ, чкадин адетдин лежбервилин магьсулрик картуфар гилиг хьанвай.

1937 йисуз хуьре садлагьай иридсан мектеб ахъайнавай. Ана мукьвал алай хуьрерин аяларни кӀелзавай. 1935 йисуз хуьре колхоз арадал гъанвай. Кьве йисалай кьулухъ и колхоздиз гилан Бугъда тепе хуьруьн чилерай чилер чара авунай. Къуьлуьн магьсулар цуниз гзаф мублагъ чилер тир. Сувавийри и чилер белгенар хьиз кардик кутазвай ва хъуьтӀуьз ана лапагар хуьзвай. 1957 йисуз кьуьчхуьрви Эхмед ина садлагьай кӀвал эцигнай. Адан гуьгъуьнаваз муькуьбурни атана ина секин хьанвай. 1966 йисан чилин зурзунрилай кьулухъ Кьуьчхуьруьн агьалийрин саки вири арандиз, Бугъда тепедиз куьч хьанвай. Алай чӀавуз Бугъда тепейра 300 кьван майишатар ва 716 — далай пара касди уьмуьр гьалзава. Пара кьван кьуьчхуьрвияр Дагъустандин ЦӀаяр, Дербент, Магьачкъала, Баку, Билиж посёлокда уьмуьр гьалзавайди я.

Ватандин ЧӀеди дяве чӀавуз фронтдиз 160 кьуьчхуьрви рекье гьатнай. Абурукай 89 кас чпин хайи ватандиз элкъвена хтанвай, амайбурун са пай женгера телеф хьана, муькуь пайни хабар авачиз квахьна.

Агьалияр

2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 68 касди уьмуьр гьалзавай. 1886 йисан Урусат Империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Кьуьчхуьруьн агьалияр 1 134 кас тир.

Алай чӀавуз хуьр саки тамамдаказ тунва.

ТӀвар-ван авай кьуьчхуьрвияр

Тарихдин чинар

Кьуьчхуьр — мазанрин, алимрин, устӀаррин ва маса зурба ксарин хайи диге я. Кьуьчхуьр Саид, Гьажи Керемали-эфенди (са шумуд йис ам Истамбулдин ва Каирдин университетра кӀелзавай, хуьре адаз мавзолей эцигнавайди я), Гьажи Мегьамед-эфенди, Къадир-эфенди, Мирзяли-эфенди (ам чидайбуру, адаз хуш, хъуьтӀуьл, иер ван авайди лугьузвай), Фекьи Гьажимет хьтин зурба ксарин тӀварар Куьре округдин къецепатазни чкӀанвай. Николай II пачагьди гьукум гьалзавай девирда кьуьчхуьруьн устӀарар Азербайжанда ва Урусатда машгьур хьанвай. Абурун арада Тагьир, Хидир, Мирземегьамед, Латиф хьтин чинар ава. Тагьир буба чӀехи меценат хьиз машгуьр хьанвай: вичин такьатралди ада Баку шегьердай улубар хканвай ва Кьуьчхуьрни Гелхен хуьрера медресеяр ахъайнавай. Гьа а чӀавуз ирид хуьруьн урядниквиле кьуьчхуьрви Улушан кӀвалахзавай. Хуьрун, халкьдин арада чирвилер, илим чукӀурдай садлагьай кас Гьажимурад тирди гьисабиз жеда. Ада муаллимвилин семинар акьалтӀарна, 1912 йисуз Кьурагьда ахъа хьанвай урус мектбеда кӀвалахзавай. Гъуьгъуьнлай йисара ада вичин кӀвалах Дербент шегьерда давамарнавай ва вири хуьруьнвийрин арадай Ленинан Ордендиз лайхвилер авай садлагьай кас хьанвай.

И хуьре зурба тӀвар-ван авай мазан, зари, бунтарин иштиракдар Кьуьчхуьр Саида уьмуьр гьалзавай. Ам лезги ва дагъустандин литературадин классик я. Адан маниярни чӀалар гилани виридан мецерал ала ва вилик хьиз къенин юкъузни важибвал кваз я.

• Кьуьчхуьр Саид — тӀвар-ван авай лезги мазан ва зари.
• Гьажи Керемали-эфенди — араб чӀаланни ислам диндин алим, чирвилер чукӀурдай кас.
• Гьажи Мегьамед-эфенди — араб чӀаланни ислам диндин алим, чирвилер чукӀурдай кас.
• Къадир-эфенди — араб чӀаланни ислам диндин алим, чирвилер чукӀурдай кас.
• Мирзяли-эфенди — араб чӀаланни ислам диндин алим, чирвилер чукӀурдай кас.
• Фекьи Гьажимет — араб чӀаланни ислам диндин алим, чирвилер чукӀурдай кас.
• Шейх Ислам — Куьре округда тӀвар акъатнавай диндин кӀвалахдар.

Алай девирдин чинар

• Алимет Алиметов — зари.
• Айдунбег Камилов — Дагъустандин лайихлу артист, диктор, манидар.
• Камилов Айдунбег Ширинбеган хва — машгьур лезги шаир, артист, манидар, прозаик, Дагъустандин АССР-дин медениятдин кардар.
• Ляметов Абдурагьман — лезги кхьираг ва кар алакьдай муаллим.
• Фейзуллаева Зара Рустаман руш — лезги шаир.

ЭлячӀунар

• «МО-Курах» сайтуна Кьуьчхуьр хуьруькай куьруь малуматар Архивация 6 июль 2015 йисан.
• «Лезгияр.ру» сайтуна Кьуьчхуьр хуьруькай гегьенш малуматар
• «Лезгин.ру» сайтуна Кьуьчхуьр хуьруькай гегьенш малуматар(кьейи элячӀун)

И макъала гьеле гьазур туш. Тавакъу ийида, и макъала хъсанарна проектдиз куьмек це.