Кубачияр
| Кубачияр УгӀбугъан | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Вири санлай кьадар | ||||||
|
| ||||||
| Гегьенш хьанвай ареал | ||||||
| ||||||
| ЧӀал | ||||||
| Кубачи чӀал | ||||||
| Дин | ||||||
| Ислам, суни - мусурманар | ||||||
| Акатзава | ||||||
| дарги халкьар | ||||||
| Мукьва халкьар | ||||||
| даргияр | ||||||
| Ареалдин карта | ||||||
Кубачияр (дарг. УгӀбугъан) — Дагъустандин бинедин суван халкь. Нах-дагъустандин халкьарин группадин дарги халкьарин хзандик акатзава. Советрин береда абур умуми дарги этносдик кутунвайди я.
Кубачийрин хайи диге Дахада райондин Кубачи хуьр я. Чпин тӀварни гьа хуьруьхъ галкӀанва. Кубачи хуьрелай гъейри, кубачияр Дагъустандин Магьачкъала, Избербаш ва муькуь ихьтин чӀехи шегьеррани гьалтзава.
Кубачияр, дарги чӀаларин группадик акатзавай кубачи чӀалалди рахазва. ТӀимил пайдиз литературадин дарги чӀалан чирвилер ава.
Кубачийри чпи чеб дарги этносдиз талукьарзавач ва чеб кьилдин чара халкь тирди лугьузва.
Диндал гьалтайла суни-мусурманар я.
Тарих дуьзар хъувун
Дагъустандин тарихда кубачи халкь XI виш йисалай малум я. Абурун сифте тӀвар, фарс чӀалалди "кьеркьер ийизвайбур" мана гузвай зирихгеранар тир (Зирих (кьеркь) + геран (ийизвайбур)), XV виш йисуз абурун тӀвар туьрк гаф тир Кубачи хьанай. Кубачи гафни туьрк чӀалалди "кьеркьер ийизвайбур" лагьай чӀал я.
Идан патахъай этнограф Б. Н. Заходера агъадихъ галайвал кхьизва: «Къайтагърин къуншидал алай халкь, зарахгаран тӀвар алай халкь тир. Абур кьеркьер, гапурар, турар ва муькуь дяведин алатар расзавай вири Дагъустандиз машгьур устӀарар тир. И кеспиятдин юкь Кубачи (чпин чӀалал Урбуг) хуьр тир.»
V–X виш йисара Кубачи Зирихгерандин кьилин шегьер тир. Зирихгеран Дагъустандин виридалайни дегь гьукуматрикай сад тир, ва Кеферпатан Къавкъаздин политикадин уьмуьрда кьетӀен метлеб авай [1].
XVI—XVII виш йисара кубачийри къайтагъдин уцмийриз ва къазикъумухдин ханриз муьтӀуьгъ тахьун паталди азадвилин женгер тухузвай.
XVIII виш йисуз вири дагъустандин халкьар хьиз кубачиярни ирандин шагь тир Надир-Шагьан зулумдик акатнай. Гуьлистандин икьрардалди, 1813 йисуз Дагъустан Урусатдин гъилик акатайдалай кьулухъ Кубачи хуьр Къайтагъ-Табасарандин округдик акатнай.
Арадал атуникай дуьзар хъувун
Кубачи халкьдин арадал атуникай там малуматар авач, амма гиманар ава. А гиманрикай садни «Dictionnaire géographique universel» тӀвар алай энциклопедияда 1823 йисуз кхьенай. Гьа ктабда кубачияр дегь герман тайифадин несилар тирди кхьенва ва кьисадив кьурвал, Персиядин шагьди Франкиядай вичиз 40 хзан яракьрин устӀарар хканай. Амма кьил Индиядихъ галаз дяведа акахьнай шагьди абур Дагъустандин сувариз куьчарнай. Гуьгъуьнлай абуру ислам дин ва чкадин чӀал кьабулнай, амма чпин адетар, алукӀунар, чпин чӀехи-бубайриз хас тир кьетӀен лишанар хвенай [2].
Кубачийрин арадал атуникай и кьиса, 1903 йисуз алим П. Ф. Свидерскийди вичин «Дагъустандин сувара» тӀвар алай ктабдани тестикьарнай. Ада къейд авунай хьи, кубачийри чеб "ференгар" (франкар) тирди гьисабзава ва абурун адетарни менталитет Дагъустандиз са кьадар чара я [3].
Муькуь версиядиз килигна, Кубачи хуьруьн эгьлияр грек ва генуэдин савдагаррин несилар я, абур Дагъустандиз атана фабрикаяр эцигнай ва кьетӀен яракьрин устӀаррин жемиятдик акатзавай [4].
Литература дуьзар хъувун
- Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8.
Баянар дуьзар хъувун
- ↑ Каспийский свод сведений о Восточной Европе Б.Н. Заходер
- ↑ Dictionnaire géographique ..., Kilian, 1829, Volume 5, p. 716
- ↑ П. Ф. Свидерский, В горах Дагестана, 1903 г. стр. 53
- ↑ Аббас-Къулу Агъа Бакиханов ГУЬЛИСТАН-И ИРАМ