Кубачи чӀал
Кубачи чӀал, арбук чӀал (чпин тӀвар: гӀугъбуган [ʕūʁbugan]) - къубачийрин хайи чӀал, дарги чӀаларикай сад я. Уркарах райондин рагъэкъечӀдай пата чкӀанвайди я. Парабур Урусатдин Европа паюнин кьибле патаз куьч хьанва. Рахадайбурун кьадар - 7000 кас.[2]
| Кубачи чӀал | |
| Вичин тӀвар: |
ГӀугъбуган [ʕūʁbugan]] |
|---|---|
| Уьлквеяр: | |
| Официал статус: |
|
| Рахазвайбурун кьадар: |
7 агъзур кас |
| Классификация | |
| Категория: | |
| |
| Кхьинар: |
кирилл |
| ЧӀаларин кодар | |
| ISO 639-1: |
— |
| ISO 639-2: |
— |
| ISO 639-3: |
ugh[1] |
Нугъатар дуьзар хъувун
Адетдалди кубачи чӀал кьве нугъат кутазвайди я:
- вич кубачи нугъат - Кубачи хуьруьн агьалиярни гьана хайибур;
- амузги нугъат - Кинтаракутта вацӀун агъа авахьун (Амузгини Шари хуьерер).
Кхьинар дуьзар хъувун
Литературадин дарги чӀалан кхьинар саки кӀвалахарзавач. Чпин официал кхьинар авач. Адетдалди кубачивийри урус чӀалал кхьизвайди я. Кубачи чӀалал чапдай акъатнавай кьилди са ктаб я. Кубачивийри чеб даргийрикай кьетӀендаказ хкудзава.
Кубачи чӀалан кьетӀенвилер дуьзар хъувун
Фонетикадин кьетӀенвилер дуьзар хъувун
Кубачи чӀала гуж авай ахъа тушир ванер ава, адетдалди абур литературадин дарги чӀалан вандай ахъа тушир ванерин чкадал акъатзава:
| Кубачи чӀал | Литературадин дарги чӀал | Лезги чӀал |
|---|---|---|
| атта | дудеш, ада | буба |
| натта | анда | пел |
| дикка | дигай | кӀанивал |
| ччиту | гата, жита | кац |
| ццаб | зак, зубри | цав |
| ппала | бала | йис, сар |
| ккалкка | галга | тар |
Кубачи чӀала «р» ахъа тушир ван аватзава, мукьвал-мукьвал ахъа ванцин яргъивал гъиз:
| Кубачи чӀал | Литературадин дарги чӀал | Лезги чӀал |
|---|---|---|
| уухьу | урхьу | гьуьл |
| ууче | урчи | балкӀан |
| уукӀе | уркӀи | рикӀ |
| муцӀуй | муцӀур | чуру |
| баатга | барда | якӀв |
| чаах | чарх, кьаркьала, хамха | беден, жендек |
| йуссе | рурси | руш |
| аас | арц | пул |
| ваатс | варгьи | япунжи |
| буут | бурт | къаймах, маст |
| маа | мура | векь |
| къаакъа | къаркъа | къван |
| ууцӀа | урцӀари, урцӀули | япагьан |
| уукӀицӀе | уркӀецӀи | язух |
| уусул | урцул | кӀарасар |
«ХӀ» ван тахьайтӀа «рхӀ» ванцин комплекс аватзава:
| Кубачи чӀал | Литературадин дарги чӀал | Лезги чӀал |
|---|---|---|
| мууле | мухӀли | сив |
| бэ | бархӀи | югъ |
| маа | мехӀе | мефт |
| у | хӀу | вун |
| уле | хӀули | вил |
Грамматикадин кьетӀенвилер дуьзар хъувун
Кубачи чӀала хнуб жинсинин (классдин) лишан «й» я, маса дарги чӀалара «р» лишан я:
| Кубачи чӀал | Литературадин дарги чӀал | Лезги чӀал |
|---|---|---|
| йухъна | рухъна | кьуьзуь паб |
| йуцце | рузи | вах |
| йуссе | рурси | руш |
| йиккана | рикан, риган | кӀани руш, паб |
Кубачи чӀала глаголдин (ифинитив) акьалтӀун «-ий» я, литературадин дарги чӀала «-ес» акьалтӀун я:
| Кубачи чӀал | Литературадин дарги чӀал | Лезги чӀал |
|---|---|---|
| бицӀий | бицӀахъес | ацӀурун |
| кахьвий | кавшес, кабушес | рекьин, кьин |
| бееквий | беркес, укес | тӀуьн |
| батий | батес | тун |
| баакьий | барес | авун |
Лингвистикадин тӀулар (характеристика) дуьзар хъувун
Гьисабдин тӀварар дуьзар хъувун
- кьадардин гьисабдин тӀварар:
«са» (сад); «кӀве» (кьвед); «гӀяб» (пуд); «агъв» (кьуд); «хьу» (вад); «эк» (ругуд); «вее» (ирид); «ккаа» (муьжуьд); «гӀучӀум» (кӀуьд); «вицӀ» (цӀуд); «гъа» (къад); «дящ» (виш); «азий» (агъзур).
11 — ай 19 — дал кьван гьисабдин тӀварар «вицӀ»- кӀусни "-ну-" суффикс гилигунивди арадал къвезва:
«вицӀнуса» (цӀусад); «вицӀнукӀва» (цӀикьвед); «вицӀнугӀяппя» (цӀупуд); «вицӀнуагъва» (цӀукьуд); «вицӀнухьва» (цӀувад); «вицӀнуэкка» (цӀуругуд); «вицӀнувеея» (цӀерид); «вицӀнуккая» (цӀемуьжуьд); «вицӀнугӀучӀумал» (цӀекӀуьд).
- къайдадин гьисабдин тӀварар:
Числойрихъ «-ибил» кӀус гилигунивди арадал къвезвай къайдадин гьисабдин тӀварарни, затӀар гьисабайла абурун къайда, сад-садан гуьгъуьнлай галай-галайвал къалурзава:
«саибил» (садлагьай); «кӀвеибил» (кьведлагьай); «гӀябибил» (пудлагьай); «агъвибил» (кьудлагьай); «хьуибил» (вадлагьай); «вицӀибил» (цӀудлагьай); «гъаибил» (къадлагьай); «гӀябцӀалибил» (къанницӀудлагьай); «гӀучӀумцӀалибил» (кьудкъанницӀудлагьай); «дяшибил» (вишлагьай); «азийбил» (агъзурлагьай).
ТӀварцӀин эвез дуьзар хъувун
* Кьилдин тӀварцӀин эвезар:
«ду» (зун); «у» (вун); «нусса» (чун); «уша» (куьн); «итте» (абур);
* Талукьвилин тӀварцӀин эвезар:
«дила» (зи); «ила» (ви); «ниссила» (чи); «ишшила» (куь); «иттала» (абурун);
* Кьилдин тӀварцӀин эвезар гунугин падежда:
«дами» (заз); «иттий» (ваз); «идий» (адаз); «ниссий» (чаз); «ишший» (квез); «иттадий» (абуруз).
Наречие дуьзар хъувун
* Чкадин наречие:
«яниб» (ина); «итгуб» (ана); «талаб» (вилик); «гьилаб» (кьулухъ); «шулиб» (патав, къвалав); «итту» (аниз); «читахьвле» (дуьз); «иттул» (анай); «янил» (инай); «итту-янил» (анай-инай); «хъайиб» (винел, вине).
Литература дуьзар хъувун
- Ф. О. Абакарова. Русско-кубачинский разговорник. - Махачкала: Издательство типографии Дагестанского научного центра РАН, 2002. - 97 с.