Къара Куьре
Къара Куьре (урус. Каракюре) — Дагъустан республикадин Докъузпара районда авай хуьр. «Къара Куьредин» хуьруьнсоветдик акатзава.
 Хуьр
|
.svg)
География
дуьзар хъувунХуьр Дагъустан Республикадин Докъузпара райондин кефердинни - рагъэкъечӀдай пата, райондин юкь тир Усугъчай хуьрелай 6 км яргъал ала.
Тарих
дуьзар хъувунДокъузпара районда «Къара-Куьре» тӀвар алай кьве хуьр ава, ибур Вини Къара-Куьре ва Кьулан вацӀун кьерел кутунвай ЦӀийи Къара-Куьре хуьрер я. Лезгистандин дегь хуьрерикай сад тир Вини Къара-Куьре ЧӀехи Къавкъаздин цӀиргъерин суварин тик хурал ала. Хуьруьн кьилихъ галай рагарал алай харапӀа-кӀвалерин перишан вилер хьиз цавуз килигзавай ичӀи дакӀарри ва вацӀун цӀалцӀам къванерив чӀугунвай гуьтӀуь куьчейри хуьруьн дегьвиликай ва абад тир алатай вахтарикай хабар гузва. Виняй хуьруьн къвалариз гьиниз вил вегьейтӀани, хайи чилерин вафалу къаравулар хьиз акъвазнавай, пара кьадар гегьенш сурар аквада. Абурун арада, чиликай анжах чӀулав кьилин къванер хкатнай лап дегь чӀаван сурар, ва гьакӀни кьилин къванерал рагьметдиз фейидакай араб гьарфаралди кхьинар алай са кьадар цӀийи сурарни авазва. Хуьре археологиядин чирунар кьиле тухудайла, мус ятӀа хуьруьн къваларив кӀеле авайди малум хьанай. Вичин вахтунда Къара-Куьре лап чӀехи хуьрерикай сад тирди субутарзавайди К. Умаханован «XVII-XIX виш йисара Дагъустандин тарихдин география» тӀвар алай ктабдин кхьинар я. Ктабда кхьенвайди я хьи, 17 виш йисара Къара-Куьреда 900 кӀвал авай. А чӀавуз лезги хуьрера адет яз са чӀехи кӀвале кьвед-пуд хзан санал амукьзавай. Хуьруьн лап кьуьзуь эгьлийрин эхтилатрикай чаз малум хьанай хьи, XIX виш йисан юкьвара Атаманрин хзанда, са кӀвале 54 касди уьмуьр тухузвай. Гила, юкьван гьисабдалди къачуна са кӀвале тахминан 18-20 касди уьмуьр тухузвайди гиман авуртӀа, им хуьруьн агьалидин кьадар 16-18 агъзур кас тирди гьисабиз жеда.
1689 йисуз Кьиблепатан Дагъустандин гзаф пай хуьрера хьайи чумадин тӀегъун Къара-Куьрединни патавай алатнач. Азарди лезги хуьрера пара кьадар телефвилер гъанай. Къара-Куьредин 900 кӀвалерикай сагъдиз амукьайбур вирини-вири 60 кӀвал хьанай. Гьа тӀегъунилай кьулухъ амукьнавай «Хкун Сурар» къдалди амазма. Телеф хьайи инсанрин кьадар акьван пара тир хьи, вири бегьем кучудиз агакьариз тежез, мийит чилик кутуна сур алай чка чир хьун паталди адан винелай кӀарасдин хкар язавай. Гьвиляй сурариз халкьдин арада «Хкун Сурар» тӀвар ганвай.
Къара-Куьре хуьр ругуд гъвечӀи хуьрерин сад хьуналди арадал атанвайди лугьузвай малуматар ава. Ибур: «ЧӀуру хуьр», «ЧӀейар», «Урук», «Яр-къил», «Усух» ва «Сутар алай хев» хуьрер тир. «ЧӀуру хуьр» Къара-Куьредилай муьжуьд километр яргъал ала, «ЧӀейар» хуьр трассадин мукьвал ала. Къавкъаздин дяве чӀавуз «ЧӀейар» хуьре къаравулдин минара авай. Къаншардал алай сувун хурал «Урук» хуьр алай. Вич алай чкада чилин уьцӀунар мукьвал-мукьвал жезвай виляй, дуьздал инсанрин кӀарабар акъатзавай. Бязи малуматрив кьурвал, Урук хуьре Алпандин пачагьрин резиденция авай. Алпандин пачагь Вараза Урук хуьре ял ягъайди малум я. Тажубардай кар я хьи, Къара-Куьре хуьре чпи-чпиз "Варазар" лугьузвай сихил къедалди ама. Котовичан ва Исакован экспедицияди «Яр-къил», «Усух» ва «Сутар алай хев» хуьрер алай чкадал археологиядин эгъуьнар тухудайла юкьван вишсариз талукь хъенчӀин цин гунгарадин амукьаяр дуьздал акъуднай. Хуьруьн кимел алай булахдини вичин сифте кьил суварилай къачузва ва хуьруьз лап фад заманарилай чӀугунвайди я. Адан хвалан бязи чкайра гьакӀни хъенчӀин сахсияр амазма.
Хуьруьн патав галай тамун сувара инсанрин уьмуьрдин гелер амай кьветӀер ава. Кьуьзуь эгьлийрин эхтилатрикай, ана гьеле юкьван виш йисара малар-хпер хъсан сувун векьерал гьална хуьзвай маларбанар амукьзавай.
Инсанар са кьадар агъадиз куьч хьанвай виляй хуьруьн лап вини кьиле авай кӀвалер харапӀайриз элкъвена. Къара-Куьредин кӀеле гьа инал алай ва сифте киривийри гьа и вини кьиле хуьр кутуна ацукьнай. И чкадилай хуьруьн къваларив галай гегьенш чилер яргъаз аквада. Вилик, яргъалай ягъияр акун кумазди къаравулдал алай аскерди минарадин кьилел гьасятда цӀай курна хуьруьз къвезвай хатадикай хабар гузвай. Хайи хуьруьз душмандин рехъ атӀун паталди хуьруьн итимри чпин яракьар кьуна Самур вацӀун кӀамуз эвичӀна ягъийрин вилик гьана экъечӀзавай.
1864 йисуз Къара Куьре хуьр вири Куьредин ханвалдихъ галаз Урусатдин империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Самур округдин Докъузпарадин наибвалдиз талукь тир. Кьилдин Къара Куьредин хуьруьнжемят туькӀуьрзавай ва хуьруьнжемятдин кьилин хуьр тир.
Бинедилай малдарвилел ва лежбервилел алахънавай киривияр уьмуьр гьализ къулай чкадихъ къекъвезвай ва 1990-й йисарин сифте кьилера хуьруьн эгьлияр Самур вацӀун кьерел алай «Бахчаяр» ва «Кьер» тӀварар алай мулкариз куьч жез эгечӀнай. ЦӀийи чкадал садлагьай кӀвал эцигайди Аббасов Къиримхан тир, гуьгъуьнлай ам райондин кьилин везифадал атанай. Киривийрин адетдалди, цӀийиз свас гъанвай жегьилди вичиз кӀвал эцигна диде-бубадикай аслу тушир кьилдин уьмуьр туькӀуьрна кӀанзавай. И рекьелди, жегьил несилрин чӀехи пай Бахчайриз куьч жез ацукьзавай. ГьакӀ, ЦӀийи Къара-Куьре хуьр арадал атанай.
Аббасов Къиримханан ва Сулейман Керимован санал куьмекралди цӀийи хуьруьн абад авуниз такьатар чара авунай. Сулейман Керимова хуьре спортдин ва чирвилерин комплекс эцигнай.
Сулейманан паталай киривийриз чӀехи савкьат яз, вини Къара-Куьреда цӀийи гьейбатлу мискӀин эцигнай. МискӀин эцигай чкадал Алпандин девирда Къабил пачагьди гьукум тухузвай чӀавуз христианвилин клиса алай, 913 йисуз лезгияр мусурманвилиз элкъуьрнай арабри и клиса чукӀурна адан чкадал мискӀин эцигнай. Ун, им виринриз тӀвар акъатнай дегь Къара-Куьредин мискӀин тир. Гьайиф, и мукьвара хъуьтуьз мискӀин цӀаю кьуна канай. Сагъдиз амукьай затӀарикай сад, месела, атӀай нехишар алай надир гулар я. Кайи мискӀиндин хандакӀ чукӀурдайла тарихдаррин фикир желбнай затӀар дуьздал акъатнай, ибур атӀай нехишар алай лацу къванцин розетка, къванцин нажах ва тийижир чӀалалди са гаф кхьенвай къван тир. Лезги профессорар А. Р. Шихсаидовавай ва Я. А. Яралиевавай а къванцел алай гафунин мана ахъайиз хьаначир.
Къара-Куьредин абадвилин жегьетдай вилик финиз чӀехи крар райондин кьил тир Аббасов Къиримхана кутунвайди я. Ада хуьруьз тухузвай рекьер чӀугуна, цӀийи муьгъ эцигна, виликди вацӀариз сел атайла виже текъвей гьалариз атанвай цӀуру муькъвер ци чуьхвена уьцӀуьзвай. ГьакӀни, ада вири шартӀар авай чӀехи спортзал эцигна.
Ватандин ЧӀехи дяведин четин вахтара пара кьадарда киривияр Азербайжандиз куьч хьанай. СССР чкӀайдалай кьулухъ вини хуьруьхъ галаз, мукьвабурухъ галаз алакъа саки амачирди лагьайтӀани жеда. Азербайжанда киривияр виридалайни пара кьадарда авай чка Хъачмаз райондин Худат шегьер, Мукьтадир ва Набран посёлокар я. Иниз киривияр сихилралди куьч хьанай. И хуьрерин кьуьзуь несилри, кьиблепатан лезгийрин нугъатдилай тафаватлу тир вини Къара-Куьредин кьетӀен нугъат хвена. Месела, литер. «рацӀам»-дин чкадал «галцӀам» лугьузва, къубадин нугъатдин гаф тир «цӀи?» (вучиз?) чкадал «тӀа?» лугьузва, «вил» гафунин чкадал «уьл», литер. «кӀерец»-дин чкадал «кӀеребичӀ», литер. «афни»-дин чкадал «арфунаг» лугьузва ва икӀ маса. Амма, жегьил несилар къвердавай азербайжан чӀалал элячӀзава. Лезги чӀалакай гьич хабар авачир киривийрин кьадар йисандавай пара жезва. Идан себебар, азербайжанрихъ галаз са хуьре санал уьмуьр тухун, мектебра лезги чӀалан тарсариз тефин ва акахьай хзанра кӀвале азербайжан чӀалалди рахун я. Месела, Мукьтадир посёлокда адет хьайивал, гьатта гъуьл лезги паб азербайжан тир хзанра аялдиз азербайжан чӀал чирзавайди я. Худатда авай киривийрин чӀалан гьалар идалайни усал я. Ана лезги чӀалакай хабар авай киривияр тупӀаралди гьисабиз жеда. Вучиз лагьайтӀа шегьердин агьалидин чӀехи пай азербайжанар я ва лезгияр жемиятдивай къакъат тавун паталди азербайжанарин культура ва чӀал кьабулнава.
2013 йисан май вацра Урухгана , Къара-Куьредиз талукь тир 1500 гектардин «Елаха» чӀур ва 110 гектар майдан авай «Пуд булахдин чка» тӀвар алай векьин чкаяр Азербайжандиз маса хгана [1][2].
Киривийри кутунвай ва чеб пара кьадарда авай хуьрер:
- ЦӀийи Къара Куьре (кутунва)
- ЦӀийи Филер (кутунва)
- Усугъчай (кутунва)
- Мукьтадир (куьч хьанва)
- Набран (куьч хьанва)
Агьалияр
дуьзар хъувунЙисариз килигна Къара-Куьре хуьруьн агьалидин кьадар:
| Йис | 1886 | 2002 | 2010 |
| Агьалияр | 3 073 [3] | ↘ 960 [4] | ↗ 1 209 [5] |
Агьалидин вири лезгияр, суни - мусурманар я. 1886 йисан Урусатдин Империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Къара-Куьре хуьруьн агьалияр 3 073 кас тир.
Тарихдин къене Къара-Куьре хуьре пуд чӀехи сихилар ава, ибур Югулар, Пугъуцар ва Тварквар я. Вичин нубатда и сихилрик 39 гъвечӀи сихилар акатзава. Месела, Югулар сихилдик 16 гъвечӀи сихилар ква, ибур: Шататар, Кавхаяр, Кердеяр, Мумахаяр, Илагьидинбур, Птугьар, Иверкъар, Надиранбур, Мавланар, Фустанбур, Назаранбур, Фетегьанбур, Пацаранбур, Мугьуланбур, Мардананбур, Телерар я. Амай кьве чӀехи сихилрик акатзавай гъвечӀи сихилрин тӀварар гьеле чирзава.
ТӀвар-ван авай киривияр
дуьзар хъувун- Агъарагьимов Агъарагьим Темиршагьан хва — лезги шаир.
- Гьамидуллаев Букар — Урусатдин Медицинадинни-Техникадин Илимрин Академиядин академик, техникадин илимрин доктор, техникадин кьушунрин генерал-майор.
- Керимов Сулейман Абусаидан хва — урусатдин бизнесмен, миллиардер, «Нафта Москва»-дин инвестициядин холдингдин кьил, Дагъустандин Федерациядин Советдин член.
- Шагьбалаев Шагьбала Умаран хва — лезги шаир.
- Эфендиев Насруллагь Нуридин хва, лакӀаб Насруллагь Нури — лезги шаир.
Баянар
дуьзар хъувун- ↑ Представители лезгинской автономии против передачи Азербайджану российских земель
- ↑ Россия опять передала Азербайджану часть своей территории
- ↑ Докъузпарадин найибвао (1886 йис)
- ↑ Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту.
- ↑ 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. Архивация 24 декабрь 2013 йисан.
ЭлячӀунар
дуьзар хъувун- «Лезгияр» сайтуна Къара Куьре хуьруькай гегьенш малуматар
- Докъузпара райондин официал сайтуна Къара Куьре хуьруькай малуматар Архивация 6 сентябрь 2013 йисан.
- Каракюре и тюркизация лезгинского наследия Архивация 6 август 2013 йисан.