Кариб гьуьл
Кариб гьуьл (ингл. Caribbean Sea, исп. Mar Caribe) — Атлантик океандик квай, чилеринни островрин арада авай гьуьл я[1]. Океандик кьулан-рагъакӀидай патахъай квайди я[2]. РагъакӀидайни кьибле патай Кьуланни Кьибле патан Америкади сергьятзава, кеферни рагъэкъечӀдай патай ЧӀехини ГъвечӀи Антил островари. Кефер-рагъакӀидай пата Юкатан проливдай Мексикадин заливдихъ галаз галкӀурнава, кьибле-рагъакӀидай пата — Панам къанавдайтӀуз Лас океандихъ галаз. Кариб гьуьлуьн гьяркьуьвал 2 753 000 км² я[3]. Адан кьибле пата Венесуэла, Колумбияни Панама ава. РагъакӀидай пата — Коста-Рика, Никарагуа, Гондурас, Гватемала, Белизни мексикадин зуростров Юкатан гва. Кефер пата — Куба, Гаити, Ямайкани Пуэрто-Рико. РагъэкъечӀдай пата ГъвечӀи Антил островар ава.
Тарих дуьзар хъувун
Испанар Антил островрал атайла абурал таино халкь яшамиш жезвай, I вишйис чи эрадилай вилик аниз Кьибле Америкадай атай. 1492 йиса Христофор Колумбан сифте экспедиция Багамрал фена, абуруз чпиз Азиядин рехъ акунвай хьти тир. Эспаньола тӀвар къачур островдал (исятда Гаити), сифте испан хуьр эцигнавай, Испаниядин къуватдин кьил кутуна. 1506—1511 йисара Эрнан Кортесани Диего Веласкес де Куэльяра Эспаньолани Куба къачуна анин агьалияр лукӀвилиз къачуна. 1517 йиса Франциско Эрнандес де Кордовади Юкатан зуростров ахъайна, испанриз сифте сеферда цивилизаци авай халкь майя гьалт авур. Гуьгъуьна хьайи экспедицияр, Хуан де Грихальва (1518), Эрнан Кортес (1519) Мексика къачунин кьил кутуна. Европадин маса империяр гьакӀни гегьенш жез хьана рагъакӀидай патахъ, корабляр ЦӀийи Дуьньядиз ракъуриз. Сифте британ колонияр Бермуд островрал хьана (1612), Сент-Китс (1623), Барбадос (1627), ахпа маса островар колонизаци авун патал кардик кутазвай. Французрин Вест-Индия гьакӀни Сент-Китс островдилай эгечӀна (1624), ахпа Гваделупани Мартиника островрал эцигна колонияр (1635). Британиядини Францияди ажуз жезвай Испаниядивай адан чилер къачузвай: 1655 йисуз англивийри Ямайка къачуна, 1697 йисуз французри Эспаньола островдин рагъакӀидай пад къачуна. XVII вишйиса Кюрасао, Пак Мартинанни Аруба островрални мад маса голланд колонияр хьана, гуьгъуьна Нидерландрин Антил островрин пай хьайи. Даниядихъни вичин колонияр хьана 1672 йисуз Сент-Джонсдални Сент-Томасдал. Европадин гьукуматри аниз Африкадай лукӀар гъиз, чилин кӀвалахрин затӀар (табак, шекер, шур), металлар (къизил) анай тухузвай, флотилияр кардик кутаз. Кариб гьуьлуьн регион Европадиз цӀийи тир затӀар маса гудай чка хьана, пиратвал арадал гъиз.
Пиратвал дуьзар хъувун
Кариб гьуьле пиратвал XVII вишйиса эгечӀ авурди я. Абурун чӀехи юкьар Тортугани Порт-Роял тир. ЧӀехибританиядал кӀвалахзавайбурукай сифтебурук квай Фрэнсис Дрейк, 1572 йиса Номбре-де-Диос портда авай испанрин караван къачунвай. Адан рекьяйтӀуз Генри Морган фена, 1671 йисуз Панамадиз фена, гуьгъуьна Ямайкадин вице-губернатор хьайи. Пиратвал лап пара гегьенш хьайи чӀавар 1700—1730 йисар тир, а чӀавуз пиратвилин къизил вишйиса лугьуда. А девирдиз тӀвар-ван хьайибур ЧӀулав чуруярни Стид Боннет тир, Кариб гьуьле 1716—1718 йисара авай, гьакӀни Чарльз Вейн, 1716—1719 йисара пиратвиле авай. ТӀвар-ван хьайи ЧӀулав Барт, Джек Рэкхемни адан дуст-руш Энн Бонни, Мэри Рид Вест-Индияда 1820 йисалди авай. Пиратрин уьмуьрдикай малум гузвай чӀехи мана авай ктабрикай сад тир Чарльз Джонсонан ктаб, 1724 йисуз акъат авур «Виридалайни тӀвар-ван авай пиратри авур чуьнуьхунарни кьиникьар»[4].
XIX вишйис дуьзар хъувун
XIX вишйисалай эгечӀна колонияр империйрикай хкатзавай. 1804 йисуз сифте колонияди гъалибвал кьуна азад хьана, ам Франциядикай хкатнавай Сан-Доминго тир, ана лукӀар къарагънавай. Эспаньоладин амай пай патал гаитивийри 1821 йисуз къачуна. 1844 йисуз а чилел Доминикадин Республика туькӀуьр хьана. Са шумуд дявеяр хьайила АСШ-дин куьмекдалди Куба 1898 йисуз Испаниядикай хкатна, Пуэрто-Рико АСШдик фена, а регионда чӀехи мана хьайи. 1903 йисуз АСШдин куьмекдалди Панама Колумбиядикай хкатайла Панамадин къанав эцигнай, Кариб гьуьл Лас океандихъ галаз галкӀур авур. Ам 1914 йисан 15 августдилай 1999 йисан 31 декабрдалди АСШдин гъилик квай. 1917 йисуз Данияди вичин чилер АСШдиз маса гайила абурун тӀвар Америкадин Виргин островар хьана. 1958—1962 йисара ЧӀехибританиядин гъилик квай чилер Вест-Индиядин Федерациядик кваз хьана, ахпа гьар сад чеб чпиз гьукуматралди пай хьана. 2001 йисан 12 декабрдиз Венесуэладин Маргарита островдал кӀватӀ хьайи Кариб гьукуматрин Ассамблеядик квай гьукуматрин чӀехибуруни регьбервилери «Маргаритадин декларация» туькӀуьрна, Кариб гьуьл виридан гьуьл тирди кьабул авур, гьакӀни сада садахъ галаз масагунар ийизни чпи чпиз куьмек гудай чка хьиз[5]. 2005 йисуз Панамади абуру чпин фикирри кӀвалахзавайди лагьана.
Карибар дуьньядиз ахъайзавай саягъ дуьзар хъувун
Региондин виридалайни пара мана авай патар Христофоор Колумба вичин кӀвалахар ийидайла кӀватӀна. Сифте кьве экспедицийра (1492, 1493 йисара) ада Багамар, ЧӀехи Антиларни ГъвечӀи Антил островрин кефер пад ахъайна. Пудлагьай экспедицияда (1498) Тринидад островни Пария залив ахъайна. Кьудлагьай экспедицияда, 1502—1504 йисара фейи, Колумбаз эхиримжиди хьана. Ада рагъакӀидай патахъ фена Индиядин океандиз рекьихъ къекъвез. А чӀавуз Гондурас, Москитарни, Коста-Рикани Панамани Дарьендин заливдин кефер пад ахъайнавай[6][7]. Сифте экспедициядин са корабл кьиле тухузвай Хуан де ла Косади Колумбан, Америго Веспуччидин (1497, 1498), гьакӀни Джонанни Себастьян Каботадин (1497, 1498) 1500 йисуз ЦӀийи дуьньядин сифте карта туькӀуьрна.
ЦӀийи чилер мадни ахъай ийиз, испан конкистадор Алонсо де Охедади 1499 йиса Кюрасао островни Маракайбо вир ахъайна. Родриго де Бастидасадинни Васкодин экспедицияди Магдалена вацӀун сивни къерехдин 1000 км ахъайна, Дарьенни Ураба заливар кваз[8]. 1507 йиса Мартин Вальдземюллера и вири ахъаюнрин эхирвилиз дуьньядин вичин карта туькӀуьрна. Адал сифте сеферда тӀвар «Америка» алай. СакӀус геж, 1538 йисуз фламанд картограф Герард Меркатора карта туькӀуьрна, адал цӀийи континентдиз виридаз Америка тӀвар ганвай.
XVII вишйисан эхирда Кариб гьуьлуьн тӀебиатдикай чирвилер кӀватӀуниз еке кӀвалах авуна англиви буканир Вильям Дампира авуна[3]. Александр фон Гумбольдта са шумуд йисан къене (1799—1804) региондин география, геология, климатни биология чир ийиз. 1856 йисуз французрин навигацидин низамда Кариб гьуьлуьн дуьз карта хьана, ятар физавай саягъни кваз[9].
1873 йисуз Кариб гьуьл британрин «Челленджердин» экспедицияда Кариб гьуьл мадни чирна, ахпа 1877—1889 йисара а регион американвийри мадни хъсан чирна[3]. 1972—1978 йисара NOAAдин кӀвалаххъанари сонарвилин чирвилер тухвана Кариб гьуьлуьнни Мексикадин залив сифте дуьз батиметриквилин карта туькӀуьрна[10]. Даниядинни АСШдин экспедицийра 1913—1920 йисара «Атлантис» кораблдал Вудс-Холлдин Океанографиядин институтни кваз авур чирвилер гваз, 1934 йисуз Кариб гьуьлуьн бассейн чир ийиз эгечӀна. Аквалангни чир ийидай субмаринаяр хьайивили XX вишйисан кьведлагьай пайдиз Кариб гьуьл ахъайзавайвал мадни вилик фена[3].
Къерехар дуьзар хъувун
Къерехрин цӀар кӀевиз атӀанвайди я, чкайралди къерехар суварик ква, чкайралди агъадихъ гва (Карибрин агъавал). Куьлуь ятарин арайра гьар жуьре кораллрин амукьаярни пара жуьре рифрин эцигунар. Континентдин къерехал (гьуьлуьн рагъакӀидайни кьибле патар) са шумуд залив ава. Абурукай виридалайни екебур Гондурас, Москитос, дарьен, Венесуэладинни Кариако я. Кефер пата Батабано, Ана-Марияни Гуаканаябо (Куба островдин кьибле къерех) ава, гьакӀни Гонав залив (Гаити островдин рагъакӀидай пата). Юкатандин рагъэкъечӀдай пата са шумуд бухта ава, гьакӀни Асенсьон, Эспириту-Сантони Четумаль. Гондурас залив Гватемаладинни Белиздин сергьятдал алай Аматике бухтадалди куьтягь жезвайди я. Гондурасдин кефер патан сергьят тӀимилдаказ атӀанвайди я, Москитрин къерехриз са шумуд лагуна гьахьзава, абурук Каратаска, Бисмуна, Перлас лагунаярни Блуфилдс бухта ква. Панамадин рагъэкъечӀдай пата еке лагуна Чирики ава. Кьибле патан Америкадин къерехрик Дарьен залив Ураба заливдалди куьтягь жезва, Гуахира зуростровдалди сергьятнавай Венесуэла залив Маракайбо вирелди, Кариако залив рагъакӀидай пата Кодера мусдалдини рагъэкъечӀдай пата Арайя зуростровдин арайра ава. Тринидад островдилай рагъакӀидай пата Пария залив ава, ам Атлантик океан пай яз гьисабзавайди я.
Островар дуьзар хъувун
Вест-Индиядин манадик Антилни Багам островар кутазвайди я. Кариб гуьулуь Антил островар чуьхуьзава, абур чебни ЧӀехи Антилни ГъвечӀи Антилрал пай жезва. ЧӀехи Антил островри гьуьлуьн кефер пад кӀеви ийизава, абурук кьуд чӀехи остров ква: Куба, Гаити (виликра адаз Эспаньола лугьузвай), Ямайкани Пуэрто-Рико, гьакӀни патаг гвай гъвечӀи островар — Лос-Канарреос архипелагни (виридалайни чӀехи остров Хувентуд я) Хардинес-де-ла-Рейна я, Кубадин кьибле патан къерехрихъ кваз. ГъвечӀи Антил островар Гардаллайбурални Гарукквайбурал (Кьибел Антил островар) пай жезва, тӀвар абуруз кефер-рагъакӀидай патай килигна ганвайди я. Сифте кӀеретӀ гьуьлуьн рагъэкъечӀдай сергьятдал алаз 50 островрикай кӀватӀ хьанвайди я, абурукай виридалайни екебур Санта-Крус, Сент-Томас (Виргин островар), Ангилья, Пак Мартинан, Сент-Китс, Барбуда, Антигуа (Антигуани Барбуда), Гранд-Терни Бас-Тер (Гваделупа), Доминика, Мартиника, Сент-Люсия, Сент-Винсент, Барбадос, Гренада, Тобагони Тринидад я. Кьибле Антил островар Кьибле Америкадин къерехар галайвал алайбур я. Абурук Аруба, Кюрасао, Бонайре (Нидерландрин чил), Маргарита, Лас-Авесни Лос-Рокес (Венесуэла) островар ква, екевиляй абурулай гъвечӀи. Кариб гьуьлуьн рагъакӀидай пата са шумуд архипелаг ава, Кайманрин остров, Тернефф, Ислас-де-ла-Баияни Мискитос, мадни кьилди авай островар (Провиденсия, Сан-Андреас) рифар (Лайтхаус, Гловер, Медия-Лунани масадбур).
Кариб гьуьлуьн бассейн дуьзар хъувун
Кариб гьуьлуьн бассейн Юкьванни Кьулан Америкадин чилерал алайди я. Кариб гьуьлуьн виридалайни чӀехи вацӀ Магдалена (1550 км) я, адан притокар Каукани Сесар гваз. Йисан къене ада гузвай вацӀун екевал 228 км³ я, дахьайткм³а 7,2 тыс. м³/с (1940—2002 йисара кьунвай малум). Дарьен заливдин Ураба заливдиз Атрато (йисан яд — 81 81 км³), Леон (2,1 км³) мад Турбо (12 км³) вацкм³ар я. Кьибле Америкадин амай вацӀарикай Дике (9,4 км³), Сину (11,8 км³) мад Кататумбони Чама я, чебни абур вири Маракайбо вацӀуз авахьзавайбур я. Кьибле Америкадин амай вацӀарин арада Дике континентдин виридалайни еке вир я. Кефер патан Америкадин къерехал Кариб гьуьлуьз авахьзава вацӀар Белен, Крикамола (Чирики лагунадиз авахьзава), Терибени Сиксаола, Чиррипо-Атлантико, Ревентасонни Сан-Хуан (Коста-Рика) я, Индио, Пунта-Горда, Рио-Эскондидони Куринуас, Рио-Гранде-де-Метагальпа, Принсаполька, Бамбана, Кукалая, Уауани Коко (Никарагуа), Патука, Сико-Тинто, Агуан, Улуани Чамелекон (Гондурас), Мотагуани Рио-Дульсе (Гватемала), Белиз вацӀ, Нью-Ривер, Рио-Ондо (Белиз). Островрал алай вацӀар: Каутони Саса (Куба), Артибонитни Яке-дель-Сур (Гаити остров), Блэк-Риверни Милк-Ривер (Ямайка) я.
Климат дуьзар хъувун
Кариб гьуьл тропик климатдин арада ава, адал гьалтзава пассатрин гьавайри. Гьаван вацран кьулан чимивал 23-27 °C я. Цифервал 4-5 балл я. Йисан кьулан къвадайбур Бонайре островдал 250 ммдилай Доминикадин гарар авай патара 9000 ммдалди. Чебни чӀехи пай кефер-рагъэкъечӀдай пата пассатар я 16-32 км/ч гваз, ятӀани гьуьлуьн кефер патара тропик зурба гарар акъатда, абурун йигинвал 120 км/чдилай пара хьун мумкин я. Са йисан къене июньдилай ноябрдал 8-9 ахьтин кӀеви гарар акъатавазйди я, чебни сентябрдилай октябрдалди абур лап мукьал жедайбур я. АСШдин Милли гарарин юкьди малумдайвал, 1491—1900 йисара Кариб бассейндал 385 кӀеви гар хьана, 1900—1991 йисара ахьтин 235 кӀеви гар хьана. Кариб гьуьлуьн регионда Мексикадин заливдилай, дахьайтӀа Лас океандин рагъакӀидай паталай (майдилай ноябрдалди тайфунар жезвай) пара мукьвал ахьтин ураганар жезвайди я. Гарарин чӀехи пай Къацу мусдин островдин паташ туькӀуьр жез пассатрин патаг физвайди я, Америкадин къерехрин патаг, ятӀани гьамиша гар фидай рехъ виликамаз гьисаб жезвайди туш. КӀеви гарари инсанрин кьиникрик гъизвайди я. 1780 йисан чӀехи гару, гьа йисан 10-16 октябрдиз хьайи, ГъвечӀи Антил островриз, Пуэрто-Рикодиз, Доминикадин Республикадизни мад, мумкин Флорида зуростровдиз лап еке хатаяр гана 22-24 агъзур кас кьена. 1998 йисан 22 октябрдиз Колумбиядин къерехрик хьайи Митч гару Кьулан Америкадай, Юкатандайни Флоридадай фена, 40 млн доллар хата гана 11-18 агъзур кас кьена. Галвестонни (1900) Фифи гарари гьакӀни пара еке хатаяр гана региондиз.
Экономика дуьзар хъувун
Кариб гьуьлуьн къерехрал (къерехдилай 100 километр) 116 миллиондилай пара кас яшамиш жезва, абурун пул къазанмишзавай сифте рехъ туризм я (15,5 % вири кӀвалахрикай). Балугъар кьадай сферада 300 агъзур касди кӀвалахзава. Балугъар кьадай кьадар йиса миллиондин зуралай тӀимил туш. Балугърин сифте жуьреяр: карибрин лангустар (Panulirus argus), чӀехи стромбус (Strombus gigas), жгутикар квай креветкаяр (Penaeidae), макрель-кавалла (Scomberomorus Cavalla), испан макрель (S. maculatus), чӀехи корифена (Coryphaena hippurus), сериолаяр (Seriola spp.) мад масадбур. ГьакӀни парабуру жемчугар кӀватӀзава.
Экономикадин патай Кариб гьуьл Атлантик океандин портрин виридалайни куьруь рехъ я Панам къанавдай Лас океандиз фин патал. Кариб гьуьлуьн сифте портар: Маракайбони Ла-Гуайра (Венесуэла), Картахена (Колумбия), Лимон (Коста-Рика), Санто-Доминго (Доминикадин Республика), Колон (Панама), Сантьяго-де-Куба (Куба) мад масадбур.
Гегьенш алакъа системади Карибра пара затӀарни сервис тухуз мумкинвал гузва. ЯтӀани абурун чӀехи пай региондин къецепатан гьукуматриз физва. Региондин вичин къене физавай затӀарни сервис акьван пара авайди туш: дуьгуь Гайанадай, тахта Белиздай, бензин Тринидаддайни Кюрасаодай, кьел, химикатар, векьен чем, маъар рагъэкъечӀдай патан островрай, мадни индустриядин затӀарин гъвечӀи кьатӀ. Регионда туькӀуьрзавай затӀар (бананар, шекер, кофе, ром, бокситар, никельни нафт)к ъачузвайбурун чӀехи пай АСШни Канада я.
Туризм дуьзар хъувун
Чими гьаваярни иер пляжар авайвили Кариб гьуьлуьн регион дуьньядин виридалайни пара важиб авай курортрин арайрик акатзава. Гегьенш гьуьлуьн фаунади иниз дайверар гъизава. ТӀебиатдин иервилерилай гъейри регионда гьакӀни Колумбдилай вилик авай цивилизацийринни колонийрин берейрин затӀар пара ава. Туризм индустрия Кариб региондин гьукуматрин экономикадин пара важиб авай пай я, Аргентина, АСШ, Канадани Бразилиядай къведайбуруз сервис гуз. Гьавайрин алакъа Кефер Америкадинни Карибрин арада пара хъсан туькӀуьрнава, региондин къене авайдилай. Крибрин турист тешкилатди малумарнайвал, 2007 йиса региондиз 22,7 миллион турист атана, мадни 19,2 миллион кас круизвилин туррик квай. Виридалайни пара ксар къведай патарик ква Доминикадин Республика, Куба, Мексика (Канкун, Ривьера-Майя), Ямайка, Багамарни Пуэрто-Рико. 2004 йисан малумдай туризмдик Карибрин островар авай чкайра 2,4 миллион кас кӀвалахзава (15.5 %, дуьньядин кьулан дережадилай кьве сефер пара), региондин ВВПдиз туризмди 28,4 миллиард доллар гузва (13 %). Экспортнавай затӀаринни сервисдин кьадар 19 миллиард я (16 %), капитал инвестицийрин 21,7 % туризмдал хьана (дуьньядин кьулан дережадилай кьве сефердилай пара). ГьакӀни туризмдиз пара важиб я кораллрин рифар. Анра яшамиш жезвай гьайванар — балугъар кьазни ана сирнавар ийиз региондиз пара туристар къвезва. 2000 йисуз балугъ кьуни дайвингди региондиз гьар йисуз 3,1-4,6 миллиард доллар гъизвай.
География дуьзар хъувун
 |
| Нумраяр: 1. Гьондурасдин залив 2. Москитос залив 3. Дарьендин залив 4. Венесуэладин залив 5. Маракайбо вир 6. Гуаканаябо 7. Гонав залив 8. Тринидад остров 9. Кайманрин островар |
Баянар дуьзар хъувун
- ↑ James C. F. Wang. Handbook on ocean politics & law. — Greenwood Publishing Group, 1992. — P. 14–. — ISBN 978-0-313-26434-4.
- ↑ Sverdrup, H. U., M. W. Johnson and R. H. Fleming; The Oceans Their Physics, Chemistry, and General Biology, Prentis-Hall, 1942, pp. 15, 35 and 637—643 [1]
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Robert James Menzies, John C. Ogden. Caribbean Sea (sea, Atlantic Ocean) (инг.). Архивация 13 август 2011. Ахтармишун 1 май 2009.
- ↑ Золотой век пиратства. Архивация 13 август 2011.(кьейи элячӀун) Ахтармишун 23 апрель 2009.
- ↑ Declaration of Margarita (инг.). Association of Caribbean States (December 11—12, 2001). Архивация 13 август 2011.(кьейи элячӀун) Ахтармишун 12 март 2009.
- ↑ Washington Irving. A History of the Life and Voyages of Christopher Columbus: In Four Volumes. — G. & C. Carvill, 1828. — 399 p.
- ↑ Christopher Columbus (Italian explorer). Архивация 13 август 2011.
- ↑ Бастидас Родриго (урус). Большой энциклопедический словарь.
- ↑ Map by De Kerhallet, 1853 (инг.). gulfbase.org. Архивация 13 август 2011.(кьейи элячӀун) Ахтармишун 1 апрель 2009.
- ↑ History of NOAA Ocean Exploration (инг.). NOAA. Архивация 13 август 2011. Ахтармишун 1 апрель 2009.
ЭлячӀунар дуьзар хъувун
Викигьамбарда темайриз килигна туькӀуьрнавай медиа-файлар ава Кариб гьуьл
